Азастан – халыаралы атынастаы туелсіз тла.

азастан туелсіздік аланнан кейін егемен мемлекет ретінде халыаралы атынастар жасауа, белсенді сырты саясат жргізуге кірісті. азастан зіні сырты саясатында ш мселеге ерекше назар аударды. Біріншіден, баса елдермен, соны ішінде брыны Одаа кірген республикалармен, Азия, Тыны мхит, Таяу Шыыс аймаы, Еуропа елдері жне АШ-пен халыаралы байланысты ркендету. Екіншіден, шет елдермен тек дипломатиялы байланыс ана орнатып оймай, сонымен атар, олармен мдени-экономикалы байланысты кшейту, сол арылы алдыы атарлы ркениетті елдерді атарына осылу. шіншіден, азастанны ауіпсіздігін сатау, дниежзілік соысты, ядролы аруды олдануды болдырмау. Міне, осы баытта 1991 жылдан бастап сырты саясат пен халыаралы атынастар саласында кптеген шаралар іске асырылды. азастан зіні барлы кршілерімен, негізгі ріптес мемлекеттерімен байыпты жне болжауа болатындай байсалды арым-атынастар орнатты. Сырты саясатты негізгі дігегі – кпвекторлы жол, яни кп баыттылы. Ол – елімізді геосаяси жаынан орналасуына байланысты мірді зі талап етіп отыран алыпты жадай. ткен уаыт ішінде азастан Республикасын дние жзіні 180-нен астам мемлекеті таныды. азастан 120-дан астам елмен дипломатиялы атынастар орнатты. Шет елдерде 40-тан астам дипломатиялы жне консулды кілдіктер ашылды. Ал Алматы мен Астанада 50-ден астам шетелдік елшілік пен миссия, халыаралы жне лтаралы йымдарды ондаан кілдігі жмыс істейді. азастан зіні сырты саясатында е жаын жне ірі крші мемлекеттер – солтстікте Ресеймен, ал шыыста ытаймен тыыз арым-атынас орнатуа ерекше назар аударып келеді. азастан мен Ресей арасында 1992 ж. 25 мамырдаы Досты, ынтыматасты жне зара кмек туралы шарта ол оюды зор тарихи маызы бар. Екі халыты достыы мен ынтыматастыын ныайтуда 1996 ж. 27-ші суірде Ресей Федерациясыны Президенті Б.Ельцин мен азастан Президенті Н..Назарбаевты Алматыда кездесіп, азастан мен Ресей бірлескен Декларациясына ол оюыны маызы те зор болды. Онда азастан мен Ресейде жргізіліп жатан демократиялы айта рулар мен саяси-экономикалы реформаларды екі ел халытарыны болашаы шін лкен мні бар екендігі атап крсетілді. Ресей мен азастан арасында ынтыматастыты одан рі дамуында 1998 ж. 6- шілдеде Мскеуде ол ойылан мгілік досты пен ынтыматасты туралы Декларация маызды рл атарды. Оны негізінде екі мемлекет арасындаы аржылы зара келіспеушіліктерді реттеу жне Байоыр космодромын бірлесіп пайдалану мселелері шешілді. 2000 ж. 25 атарында азастан Елбасы Н..Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путинні кездесуі болды. Онда екі жаты арым-атынасты одан рі жетілдіре тсуге жете мн берілді. Ал 2002 ж. желтосанда азастан Президенті Н..Назарбаевты Мскеуге ресми сапары барысында екі ел арасында алыптасан досты байланыстарды барынша тередетуге кш салынатыны баса айтылды. Сондай-а, айматы жне халыаралы ккейкесті проблемалар тірегінде жан-жаты пікір алмасылды. Екі жаты дегейдегі, ТМД, ЕурАзЭ, ШЫ шеберлеріндегі ынтыматасты арым-атынастар айматаы елдер ауіпсіздігіні, интеграциялануыны басты кепілі болып табылатыны атап крсетілді. 2003 жыл Ресейдегі азастан жылы, 2004 жыл азастандаы Ресей жылы ретінде мемлекеттік дегейде аталып тті. 2004 жылы екі мемлекет арасындаы тауар айналымы 7 млрд. доллара жетті, мны зі 2003 жылы сондай крсеткіштен 40% дерлік кп (Егемен азастан, 12.01.2005). 2005 жылды басында азастанда ттастай жарылы оры 250 миллион АШ долларынан асатын, Ресеймен бірлескен 1100 ксіпорын болды. Туелсіздік жылдары отстік-шыыстаы лкен крші мемлекет - ытай Халы Республикасымен тату кршілік жне досты атынастар орнатуда едуір табыстара ол жетті. 1990 ж. азастан мен ытайды темір жол арылы зара байланысы іске асты, сйтіп, бізді республика Тыны мхит жаалауына е ыса жолмен шыу ммкіндігіне ие болды. азастан-ытай арым-атынасыны дамуы те жоары арын ала бастады. азастан Республикасы Президентіні ытай Халы Республикасына 1992 ж. тамызда баран алашы сапарынан бастап, барлы байланыс жолдарын ашуды сті тсті. Екі елді арасында сауда соы жылдары ондаан есе сті. 1997 ж. 25 ыркйекте Алматыда ткен азастан жне ытай делегациялары арасындаы келіссз барысында Батыс азастан мен Батыс ытайды жаластыратын мнай бырына шыыстаы кршіміз тарапынан 9,5 млрд. доллар жмсалатыны жніндегі шарта ол ойылды. Мны зі саяси-экономикалы байланысты ныайтуа, шекара маында тынышты пен бейбіт мірді сатауа кепілдік берді. 1998-1999 жж. белсенді дипломатиялы рекеттер арылы ытай мен азастан арасында таы да жаа маызды уадаластытара ол жетті. Е алдымен шекараны натылау негізінен аяталды. ытаймен арадаы шекараны айындап белгілеу азастанны лтты ауіпсіздігіне осымша кепілдіктер берілгенін білдірді. азастан Президентіні ытай мемлекетіне 2002 ж. желтосан айында жасаан сапары екі ел арасындаы ынтыматастыты жаа кезеін айындады. Екі мемлекет басшыларыны кездесуі барысында 5 жата ол ойылды. Оны е маыздысы “азастан Республикасы мен ытай Халы Республикасы арасындаы тату кршілік, досты жне ынтыматасты туралы шарт” болып табылады. Сондай-а, бдан баса екі ел дегейінде халыаралы ланкестікпен, сепаратизммен жне экстремизммен кресте ынтыматасты жнінде, екі мемлекет арасындаы ауіпті скери рекетті болдырмау туралы жне т.б. жаттара ол ойылды. Екі арадаы сауда-экономикалы байланыстар жылдан-жыла артып, 2004 жылы оны клемі 3 млрд. АШ долларынан асты. Жалпы соы жылдары ХР басшыларымен зара кездесу, келіссздер жргізу бізді елді сырты саясатындаы траты былыса айналды. азастанны сырты саясатында АШ-пен арым-атынасыны маызы те зор. АШ азастан Республикасын туелсіз мемлекет ретінде таныан 1991 ж. 25 желтосаннан бастап, екі мемлекет арасында елші дрежесіндегі толыанды дипломатиялы атынастар орнады. 1991 ж. желтосанында Мемлекеттік хатшы Дж. Бейкер Алматыа келіп, Н..Назарбаев жне баса да ресми адамдармен келіссздер жргізді. 1992 ж. ккек айында азастана Еуропадаы ауіпсіздік жне арым-атынастар жніндегі АШ Конгресі комиссиясыны делегациясы келді. Сол жылы мамырда азастан Республикасыны 209 Президенті Н..Назарбаев Америка рама Штаттарына алашы сапармен барды. Осы сапарды барысында: “Сауда атынастары жніндегі келісім”, “аржы салымдарын зара орау жніндегі шарт”, “азастан Республикасы жне АШ кіметтері арасындаы зара тсіністік жніндегі меморандум”, “ос абат салы салуды болдырмау жніндегі конвенция келісімі туралы бірлескен млімдемелерге” ол ойылды. Сйтіп, екі жаты арым- атынастарды шартты-ылы негіздері аланды. Осыдан кейінгі жылдары азастан мен АШ арым-атынастары серпінді трде дамып келеді. азіргі кезде АШ азастан экономикасыны аса ірі инвесторы болып отыр. Вашингтон азастана Орталы Азиядаы тратылы пен ауіпсіздік тыры, зіні осы айматаы басты серіктесі ретінде арайды. 1999 ж. желтосан айында азастан Президенті Н.Назарбаев АШ-а таы да бес кндік сапар жасап, екі ел арасындаы байланыса жаа жол ашты. Екі мемлекет арасындаы келісім барысында ХХІ . басындаы басымды беретін басты баыттары айындалды. Бізді мемлекетімізді туелсіздігіне он жыл толуына орай жіберген ттытау хатында АШ Президенті Дж. Буш азастан Халыаралы оамдасты шін айматаы трасызды пен жанжалдара арсы шешуші рл атаратынын уаттады. 2001 жылы желтосанда Президент Н..Назарбаевты АШ-а ресми сапары барысында "Жаа азастан-Америка атынастары туралы” бірлескен млімдемеге ол ойылды. Сонымен атар, азастан шін Тркия, Пкістан, ндістан, Иран мемлекеттерімен, сондай-а Азияны Жапония, Отстік Корея сияты жне баса елдерімен ынтыматастыты да мні те зор. азастана орта шекарасы, алыптасан шаруашылы, тарихи жне мдени- этникалы байланыстары бар Орта Азиядаы - збекстан, ырызстан, Тжікстан, Трікменстан мемлекеттерімен тыыз арым-атынас жасау те маызды. Осы баытта 1994 жылы Орталы Азия экономикалы ауымдастыы рылды. Оан азастан, збекстан, ырызстан кейіннен 1998 ж. 4-ші мемлекет Тжікстан осылды. Осы елдер арасындаы жасалан Шарта сйкес Мемлекетаралы кеес пен оны негізгі институттары – Премьер- министрлер кеесі жне оларды траты органы – Атару комитеті рылды. Орта экономикалы кеістік туралы шарта ол ойыланнан кейінгі жылдар ішінде кп жаты ынтыматастыты маызды баыттары, ккейкесті халыаралы крделі мселелер жне республикаларды экономикалы интеграциясы бойынша 200-ден астам жаттар абылданды. Соларды ішіндегі е маыздысы – Орталы Азия экономикалы ауымдастыыны 2005 жыла дейінгі интеграциялы даму стратегиясы. 2002 жылды апан айынан бастап Орталы Азия экономикалы ауымдастыы жаа келісілген жат негізінде “Орталы Азия ынтыматастыы” болып айта рылды. азастанны сырты саясатындаы басты кіл аударып отыран мселелерді бірі – елді шекаралы ауіпсіздігін сатау. Бізбен солтстікте бірнеше мы шаырым шекараласатын Ресеймен, отстік-шыыста ытаймен шекараны тратандырып бекіту те ажет іс еді. Шекара – мемлекеттік егемендікті басты белгілеріні бірі. Сондытан бл маызды саяси проблема Ресей мен азастан кіметтері арасындаы кездесулерде лденеше рет гіме арауы болды. Осыны нтижесінде екі ел арасында 1992 ж. 15 мамырда жымды ауіпсіздік туралы шарта жне 1999 ж. 28 наурызда азастан мен Ресей арасындаы скери ынтыматасты туралы шарта ол ойылды. Бл шарттар бойынша азастан мен Ресей рі арай да айматы ауіпсіздікті бірлесіп ныайту жне ораныс саласындаы ынтыматастыты дамыту, сйтіп сырты саясат саласында зара бірлесіп рекет ету кзделген. Ресей мен азастан арасындаы ауіпсіздік жне сырты саясат мселесі екі ел арасындаы 1998 жылы шілдеде абылданан “Мгі досты жне одатасты туралы декларацияда”, сондай-а, экономикалы ынтыматасты туралы алдаы 10 жыла (1998-2007 жж.) арналан экономикалы бадарламада зіні даму крінісін тапты. Осы келісімдер негізінде азастан-Ресей шекара белдеулерінде делимитациялау шаралары жргізіле бастады. Ал 2000 жылы атарда Мскеуде ткен екі мемлекет басшыларыны кездесуінде басты ш баыт туралы келісім жасалды. Біріншісі – екі ел саясатындаы арым- атынасты сабатастыы. Екіншісі - ауіпсіздік мселесіндегі ынтыматасты. шіншісі – шекараны натылау мселесі. азастанны крші мемлекеттермен шекарасыны жалпы зындыы 15 мыа жуы шаырымды райды. Соны ішінде азастанны ырыз Республикасымен мемлекеттік шекарасы шамамен 1050 шаырым, Ресей Федерациясымен – 7,5 мынан астам шаырым, Туркменстанмен – 400 шаырым, збекстанмен – 1660 шаырым. Ресеймен шекараны делимитациялау мселесі 1998 жылы 6 шілдеде екі ел басшыларыны бірлескен млімдемесінен жне сол жылы 12 желтосандаы мемлекеттік шекараны делимитациялау жніндегі хаттамадан басталды. Алты жыл аралыындаы жаттарды зірлеумен тыылыты айналысан сарапшылар шекаралы сызыты барлы нктелері бойынша орта келісімге келді. азастан Президенті Н..Назарбаев пен Ресей президенті В.Путин 2005 жылы 18 атарда азастан-Ресей мемлекеттік шекарасы туралы шарта ол ойды. Шын мнінде, тарихи деп баалауа болатын осы жат бойынша екі ел шін де айрыша маызы бар шекара мселесі халыаралы нормалара сйкес шешімін тапты. Елбасы атап ткендей, “адым замандардан аза-орыс елдері арасында шекара бірінші рет зады трде тартылып отыр”. лемдегі жерстілік е зын саналатын, жалпы аралыы 7591 шаырымды райтын бл шекара сызытары белгіленіп жне мойындалып, екі мемлекет арасындаы мызымас достыты сенімді кепілі ретінде бааланды. азастан туелсіздік аланнан кейін ытаймен арадаы шекараны задастыруа кірісті. зара тсіністік пен мдделілік брын-соды болмаан табыса ол жеткізді. 1994 жылды суір айында азастан Президенті Н.Назарбаев пен ХР Премьер-министрі Ли Пэн екі ел арасындаы шекара сызыын задастырып, белгілеу (делимитация) жніндегі келісім-шарта ол ойды. Жалпы зындыы 1718 шаырыма созылып жатан желіні екі шаын учаскесінен (брыны Талдыоран жне Семей облыстарындаы) басасы тгел за жолымен бекітілді. Келесі кезектегі мселелерді шешу шін делимитациялы комиссия рылды. Жоары дрежелі кездесу кезінде шекара мселелерін толы реттеуге атысты келіссздерді одан рі жаластыру жнінде уадаластыа ол жетті. Бл баытта 1996-1998 жж. ш арнайы келісім болды. Соны нтижесінде 1999 ж. арашада Цзянь-Цземинь мен Н.Назарбаев шекаралы мселелерді толы йлестірілуі туралы арнайы коммюникеге ол ойылды. Сйтіп, ытаймен шекараны межелеу негізінен аяталды. Сонымен атар, азастан бл жылдары зіні жаын кршілері - ырызстанмен, збекстанмен жне Тркменстанмен арадаы шекара мселелерін іс жзінде тпкілікті реттеуге ол жеткізді. Шекара мселесін Азия елдерінде траты шешуде Шанхай ынтыматасты йымы (ШЫ) маызды рл атарады. 1996 жылы суірде Шанхайдаы кездесу кезінде Ресей, ытай, азастан, Тжікстан, ырызстан басшылары шекараларды бзбау, оларды арасындаы бейтарап айматы ашытыты 100 шаырыма дейін жеткізу келісіміне ол ойылды. Кейін бл келісімге збекстан осылды. “Шанхай келісімі” негізінде алты ел басшыларыны жыл сайыны кездесуі 1997 ж. Мскеуде, 1998 ж. Алматыда, 1999 ж. Бішкек, 2000 ж. Душанбе, 2001 ж. Алматыда болып тті. Онда айматы ауіпсіздік пен ынтыматастыты ныайту мселелері жан-жаты талыланып, осыны нтижесінде Декларациялар абылданды. 2002 жылы маусымда Шанхай ынтыматасты йымыны кезекті саммиті Санкт-Петербург аласында болып тті. Оны жмысында ШЫ рылымын орнытыру іс жзінде крініс тапты. ШЫ-ны Секретариаты Пекинде, ал Айматы терроризмге арсы рылымны штабптері Бішкекте орналасатын болды. Бл кездесуде 3 жата – ШЫ Хартиясына, айматы терроризмге арсы рылым жніндегі Келісімге жне ШЫ-а атысушы мемлекеттер басшыларыны Декларациясына ол ойылды. азастанны сырты саясатындаы басты масат – бейбітшілік, соысты болызбау. 1992 ж. Б Бас Ассамблеясыны 47 сессиясында Президент Н.Назарбаев Азияда зара ынтыма пен сенім шараларын орнытыру туралы мселе ктерді. Оан сйкес 1993 ж. кктемде Алматыда осы мселеге байланысты шаырылан бірінші бас осуа оннан аса мемлекеттен кілдер келген болса, сол жылы тамыз айындаы кездесуге 17 елден сарапшылар тобы келді. азастан Хельсинки процесіне осылып, Еуропадаы ауіпсіздік пен ынтыматасты жніндегі йымны жмысына атысты (1992 ж.). Ал 1996 ж. 31 ыркйекте азастан Б-а мше 129 елді атарында ядролы аруды таратпау жніндегі шарта ол ойды. азастанны СШ-І-Шарты мен ядролы аруды таратпау туралы шарта осылуы лемдік маызы бар оиа. Мны зі елді ауіпсіздігіні кепілдіктерін кшейтті. 1994-1995 жж. басты ядролы державалар – АШ, лыбритания, Ресей, ХР мен Франция азастана ауіпсіздікті бірлескен жне жан-жаты кепілдіктерін берді. азастан саяси-скери ода - НАТО-мен ынтыматастыа маызды орын береді. Бл ынтыматасты “Бейбітшілік шін ріптестік” бадарламасы аясында дамып, елімізді арулы кштері шін кадрлар даярлауа ызмет етеді. азастан Республикасыны туелсіздігі мен шекарасыны ттастыын орау шін зіні жеке арулы Кштерін руды зор маызы болды. Оны іске асыру Елбасыны 1992 ж. мамырдаы “азастан Республикасыны арулы Кштерін ру туралы” жарлыымен басталды. 2000 ж. 10 апанда 1999-2005 жылдара арналан жаа скери доктрина жне лтты ауіпсіздік стратегиясы абылданды. Осы жаттара сйкес армия елді ішкі жалпы німіні бір пайызынан кем емес клемде аржыландырылатыны кзделді. Доктрина негізінде азастан жерінде скери ауматы рылыма кшіру жзеге асырылып, елді барлы аймаын амтыан Отстік, Шыыс, Батыс жне Орталы скери округтері рылды. Сйтіп, бізді елімізде ауіпсіздікті амтамасыз ету е басты мселе болып ала береді. 1992 ж. наурызда азастанны Біріккен лттар йымына мше болып абылдануы республика шін орасан зор маызы бар оиа болды. Осыдан кейін елімізге баса да халыаралы йымдара мше болып кіруге жол ашылды. Атап айтанда, азастан негізгі валюта-аржы йымдарына – Халыаралы Валюта орына, Дниежзілік айта ру жне даму банкіне, Еуропа жне Азия даму банкіне мше болып енді. 1997 ж. басында азастан 60-тан астам халыаралы йымдара мше болып абылданды. Нтижесінде азастанны шет елдермен экономикалы байланыстары арта тсті, оан берілетін инвестициялы аржыларды клемі артты. Мысалы, 1992-1995 жж. халыаралы аржы институтыны азастана блген аржысыны млшері 2 млрд. АШ долларынан асып тсті. Туелсіздік алалы бері 800-ге жуы мемлекетаралы жне кіметаралы келісім-шарттара ол ойылды. азастана тікелей инвестиция берушілерді тізіміні басында АШ орналасан, одан кейін лыбритания, Италия, Канада, Нидерланды, Германия, ал Азия аймаынан ытай, Жапония, Индонезия жне Отстік Корея бар. азастан АШ-пен экономикалы арым- атынаса ерекше кіл бледі. Американды “Шеврон” компаниясымен Теіз мнай кздерін игеру жніндегі ірі шарта ол ойылды. азіргі кезде АШ азастанны е маызды экономикалы ріптестеріні бірі болып табылады. Бізді елімізде 350-ден астам азастан-Американ бірлескен ксіпорны жмыс істейді, сондай-а 100-ден астам американ компанияларыны кілдіктері тіркелген. азастан экономикасыны дамуында сырты сауданы маызы зор. Егемендік алан жылдардан бері азастан дние жзіні 180-нен астам елімен сауда атынасын орнатты. Осыны нтижесінде сырта шыаратын жне сырттан бізге алып келетін тауарларды клемі жылдан-жыла сіп келеді. 2001 ж. азастанны сырты сауда клемі 14 млрд. доллардан асты. азастанны сауда айналымыны шамамен 62% ТМД елдеріні лесіне, 24% Еуропа елдеріні (35 ел), 13% Азия аймаы елдеріні лесіне тиеді. Біз ашы сырты сауда саясатын дйекті жргізіп келеміз. Айталы, 2004 жылы сырты сауда айналымы клеміні о сальдосы (Сальдо – белгілі бір уаыт кезеіндегі ашалай тсімдер мен шыындар арасындаы айырма) 7 млрд. доллардан асатын 33 млрд. АШ долларына жетті. Бл 1994 жылмен салыстыранда 3 еседен астам сті деген сз. Туелсіздікті алашы жылдарында негізінен ТМД-ны ауымымен шектелген бізді сырты саудамызды географиясы да біршама тарамдала тсті. азастан тауар айналымыны рылымында 2004 жылы Еуропалы одаа мше елдер, Ресей, Швейцария мен ытай алашы орындара шыты. Осылайша біз лемдік экономиканы блінбес блігіне айналып, жаанды бсекелестік арнасына ендік (азастан экономикалы, леуметтік жне саяси жедел жаару жолында. азастан Республикасы Президенті Н.Назарбаевты азастан халына Жолдауы. (Егемен азастан, 19 апан 2005 ж.). 2007 жылы 30 арашада Мадридте ЕЫ-а мше мемлекеттер Сырты істер министрлері кеесіні жалпы отырысында азастан йымны 2010 жылы траасы болып сайланды. 2010 жылы азастана Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты жніндегі йыма траалы ету ммкіндігін берген лемні 56 мемлекетіні шешімі – еліміз ол жеткізген таы бір ірі жетістік. Бл – елбасы Н.. Назарбаевты халыаралы зор беделіні ерен табысы, еліміздегі лан-айыр о згерістерді, біздегі демократияны айшыты нтижесі. Бізді еліміз халыаралы мойындауда жне зіні дамуында жаа сапалы дрежеге ктерілді. ЕЫ – дние жзіндегі аса беделді халыаралы йымдарды бірінен саналады. азастан – ЕЫ-а траалы ететін бірінші ТМД елі, ол бірінші тркі елі, ол тарихи трыда ркениетті ислам кеістігіне жататын бірінші ел, е соында, ол бірінші азиялы ел. орыта келгенде, туелсіз азастан дние жзіні кптеген елдерімен те дегейде дипломатиялы жне экономикалы арым-атынастар орнатты. Туелсіздік жылдары елімізді сырты саясаттаы кш-жігеріні арасында орасан зор тарихи маызы бар міндеттер орындалды. азастан дниежзілік ауымдастыта лайыты з орнын алды. Егер 1991 жылы лемдік оамдастыты іс жзінде азастана андай да бір ыыласы аумай келсе, бгінгі кні азастанды бден танып, рметтеп отыр. азастан Орталы Азияны кшбасшысына, халыаралы рметті ріптеске, халыаралы лакестікке, есірткіні жайылуы мен ядролы аруды таралуына арсы белсене кресетін мемлекетке айналды. Туелсіздік жылдарында азастан лемдік ауымдастыты толыанды мшесі болды, оны бастамалары тжірибе жзінде рашан ке олдау тапты жне наты іс жзіне асырылып отырды. Бгін бізді еліміз халыаралы дрежеде танылуды жаа сапалы дегейіне ктерілді. азастанны 2010 жылы Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты йымына траалы етуі туралы шешім оны сенімді длелі болды.