Азатарды онажайлылы асиеті жне зара кмек жніндегі дет-рыптары

Киіз йді ішінде

азатара дстрлі онажайлылы асиет ежелден тн. Оларды бл асиеті кптеген асырлар барысында алыптасан. Бл жнінде XIX асырды ая кезінде Ресей зерттеушісі Виктор фон Герн былай деп жазан болатын: «Жалпы аланда, азатар осы уаыта дейін жылы жзділігімен, айырымды акілділігімен жне онажайяылы асиетімен таалдырады. Мны зі оларды сйегіне ежелден сііп кеткен керемет асыл асиет».

йге келген она оларда рашан й иесіні аморлыы мен орауында болады. XIX асырда азастанда болып, оны зерттеген неміс зерттеушілеріні бірі Ф. фон Хелльвальд та былай деп жазды: «ырыз-айсатар барынша онажай мейірімді болып келеді. Оларды киіз йіне кіріп жайасан кез келген жатжерлік адамны зімді біреулер тонап немесе лтіріп кетеді-ау деп ауіптенбей, аласыз уйытай беруіне бден болады».

азатарда йіне келген кез келген адама міндетті трде тегін онаасы беру, оан жайлы тсек-орын салып, ондырып жіберу дет-рпы ежелден орын алды. Егер й иесі онаа ондай рмет крсетуді дстрлі дет-рпынан бас тартса, лгі бейтаныс жолаушы й иесіні стінен биге барып, шаым айтуа ыты болан. Ал би онажайлылы дет-рыпты бзан й иесіне ат-тон айып салатын. детте мндай келесіз оиа аза арасында те сирек шырасан.

азатарда ежелден келе жатан дет-рыпты бірі - дм ауыз тию. йге бас сан кез келген адамды дмнен ауыз тигізбейінше жібермейтін — «уыс йден р шыармайтын».

азатарды жне бір жасы дет-рпы - ерулік беру. Баса жатан жаадан кшіп келгендерді оны туан-туыстары немесе кршілері арнайы дастарана шаырып, ерулік тама беретін болан. Бл арылы кшіп келген туыстарына немесе кршілеріне деген ысты ыыласы мен ізгі ниетін білдірген. Ал кшіп келгендер жаа оныса тез йреніп, одаы адамдармен жасы арым-атынас орнатуа ыыласты болатын. Далалы кшпелілердегі кеінен таралан дет-рыптарды бірі - алау. йге келген онаты сол йдегі зіне наан затты кез келгенін аладым деп айтуына болады, ал й иесі ол затты міндетті трде беруі тиіс. Мны зі де адамдар арасындаы досты арым-атынасты негізін алайтын. Анасы аман-есен босанып, дниеге жас нресте келген со тап осы дет-рып бойынша кіндік шешені де з алауын айтып, наан нрсесін алуына болатын.

ымызмрынды - ымыз ашыту маусымыны басталуына байланысты дет-рып. Ауыл адамдары бірін-бірі шаырысып, ымыз ішер алдында арнайы дастараннан тама жеседі. ымызмрындыа шаыран й иелеріне ауыл асаалдары а батасын береді. азатарда жылу жинау дет-рпы да бар болатын. Оны мні кездейсо жадайда йі ртеніп кеткен немесе дшпанны шабуылынан, атал ысты ауыртпалыынан, су тасыынан, аштытан зардап шеккен отбасыларына ауылдас немесе туысан адамдарды кмек; крсетуі болып табылады. Олар зардап шеккен жандарды алдына олдарынан келгенінше мал салып береді, киім-кешек, крпе-тсек, ыдыс-ая жаынан кмек крсетеді, бастарына шаыра ктеруіне жрдемдеседі. Мны зі зардап шегіп, иналан аайына жаны ашынандыты, аморлы жасаандыты крінісі еді. Ммкіндігі бола трып, ондай кмек крсетуден бас тартан аайын-туыс ру ішінен уылып, аластатылатын. Ал мндай жазаа кесілгендер з руыны тарапынан жанашырлы жасылы дмете алмайды. йткені ондай ытан айырылан болып саналады. Оларды кез келген арашы аяусыз тонап кете алатын.

аза даласында жртшылы деген дет-рып та кеінен тараан. Оны мні белгілі бір себеппен блшесінен арыза батып, оны тлеуге жадайы жо туысан адама рулас аайын-туандарыны кмек крсетіп, арызынан тылуына кмектесуі болып табылады. Мндай кмек ауыл асаалдары кеесіні шешімі бойынша крсетіледі. азатарды ауызбірлігіні, з жаындары мен туыстарына жанашырлыпен жрдем жасауыны бір крінісі міне осындай.

Дала трындарыны дстрлі дет-рыптарыны бірі — асар. Онда ауыл трындары ешандай аы алмастан бірлесе жмылып, біреуді белгілі бір жмысын бітіріп береді. Мселен, олар біреуді ысы баспанасын немесе мал орасын салып беруге, сондай-а дыын азып беруге жмыла кмектеседі. Асар ауылдас отыран рулас адамдарды туысандыы мен ынтыма бірлігіні жарын крінісі болып табылады. Асара шаырыланда оан бармай алу депсіздік саналатын. азатар XX асырды бас кезінде осы дет-рыпты пайдаланып кптеген жерлерде зайырлы мектептер жне мешіттер салып алды.

рбір аза суа кетіп бара жатан адама жрдем олын созуа, иналан адамны тінішін орындауа, шлдеген адама сусын беруге міндетті. Рулас адамдар жоалан немесе рланан малды бірлесе іздеген. Дала трыны те-мте мтаж, кейінге алдыруа болмайтын шыл міндетті орындау ажеттігі туан жадайда кез келген азаты жылы осынан ат стап мініп кете беруге ыты болан. Бл шін ат иесінен рсат срау міндетті емес-ті. Ондай кезде клік беруден бас тартан адама ат-тон айып салынан жне ол туралы жаымсыз оамды пікір алыптасан.