Еуразияшылы идея: алыптасуы, мн-маызы, интеллектуалды алышарттары.
Еуразия бастамасы – бл ауымды айматы жоба боландытан оны алышарттарына ХХ асырдаы Еуропа, Азия, Америкада зірленген айматы ыпалдасу жобасы кіреді. азастан Президенті: «Бгінгі лемде айматы одатарды неше трі бар, олар сонысымен де мыты болып отыр» деген-ді. Еуразиялы жобаны маызды халыаралы алышарты Еуропалы Одаты алыптастыру дерісі екендігі де млім. Осы лгі Н.. Назарбаевты бастамасы шін негіз болды.
азіргі еуразиялыты интеллектуалды алышарттары 1920-шы жылдардан басталып, Ресейден Еуропаа оныс аударан Н.С. Трубецкой, П.Н. Савицкий, Г.В. Вернадский, Э. Хара-Даван, К.А. Чхеидзе жне зге де ойшылдарды арасында алыптасты. Олар здерін «еуразиялытармыз», ал идеяларын «еуразиялы» деп атаан. Бл дегеніміз «еуропалы» жне «азиялы» элементтерді жинатайтын жаа лем жніндегі тсінік. Алайда, зіні ауымды мдени-танымды кеістігіне арамастан, еуразиялы идея негізінен ресейлік мселелер тірегінде алыптасты. Еуразиялытарды идеялары кеестік болмысты талаптарына сай болу шін згеруге тиіс еді.
Егемендік пен сырты саясаттаы дербестікті айын крінісі азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты 1994 жылы жоба трінде сынан «Мемлекеттерді Еуразиялы одаы» мен Еуразиялы бастамасы болды. «Еуразия одаы» жобасы айматы мселелерді парасатты трыда, рі зара тиімділікпен шешу масатын кздейді. Еуразиялы бастама егеменді азастанны лтты-мемлекеттік мддесін ораумен жне оны Еуразия елдерімен зара тиімділікке негізделген ынтыматастыымен ерекшеленеді. Н.. Назарбаевты жобасы жне оан атысты туындаан кзарастар, халыаралы пікір - таластар тарихтаы дстрлі еуразиялы идеяа елеулі згерістер енгізді. Бл кнде Еуразиялы бастамаа теориялы жне практикалы трыдан біратар толытырулар да осылды.
5. Посткеестік кезедегі жаа еуразиялы бастаманы мн-маызы
Кеес кіметі кезінді рине еуразиящылдарды ебектері айта басылынан жо.
Жалпы еуразияшылды идесы КСРО-да кп млім болмады. Тіпті КСРО-да еуразияшылдар йым рма боланда, оларды кеестік барлау органдарымен арнайы «Трест» деген операция жргізілген болатын. Чол кезде кеестік арнайы органдар ызметкерлері де еуразияшылыды туралы тсініктері болмаан. Не болмаса оларда кбінесе брмаланан пікір алыптасты.
Еуразияшылдарды ебектері тек ана айта ру жылдарыны соында жариялау ммкін болды. 1990 жылы «Вопросы языкознания» журналыны №2- де Н. С. Трубецкойды «Общеславянский элемент в русской культуре» деген мааласы жарияланды, осы жылы №4,5,6 жне 1991 жылы "Вестник МГУ (серия 9 (филология)) журналыны №1,2,3,4-де Широков бастамасымен келесідей еуразияшылдарды ебектері жарыа шыты: Н. С. Трубецкойды «К украинской проблеме», «О туранском элементе в русской культуре», "предисловие к сборнику «Исход к Востоку», «Об истинном и ложном национализме». «Верхи и низы русской культуры (этническая основа русской культуры)», «Религии Индии и христианство» и «Наследие Чингисхана (взгляд на русскую историю не с Запада, а с Востока)», П. П. Сувчинскийді «Типы творчества (памяти А. Блока)». 1991 жылы «Новый мир» журналыны №1 Карсавингі «Государство и кризис демократии» и работу Флоровского «Евразийский соблазн» (публикация Соболева) атты мааласы шыты.
Сонымен атар, крсетілген жылы «Литературная учебаны» №6 нмірінде Трубецкойды «Религии Индии и христианство», «Об истинном и ложном патриотизме», «О расизме» деген ебектері айта басылды.
1991 жылы «Философские науки»журналыны №12 нмірінде П. Н. Савицкийді «Евразийство» деген бадарламалы мааласы жары крді.
1992 жылы «Нашего современник» журналыны №2,3 нмірлерінде Савицкийді «Евразийство», «К преодолению революции», Трубецкойды «Мы и другие», «К украинской проблеме», Вернадскийды «Два подвига Св.Александра Невского» атты ебектері басылды. Осы жылы «Вопросы философии» журналыны 2 нмірінде Карсавин мен Кожевниковты «Философия и ВКП» деген орта атпен жары крді.
1992 жылы «Пути Евразии. Русская интеллигенция и судьбы России» атты кітап (растырушы И. А. Исаев) жарияланды.
1993 жылы Мскеуде Н. Клепининні «Святой и благоверный великий князь Александр Невский» (бірінші басылым — Париж, 1927) ебегі шыты.
1995 жылы аталан басылымда жаа антология жарияланды, лгы растырушылар — Новиков пен Сиземсктй:"Мир Россия-Евразия. М,1995, Г. Флоровский «О народах неисторических (страна отцов и страна детей)», Сувчинского «Сила слабых», Савицкий «Подданство идеи» и «Географический обзор России-Евразии», Трубецкой «Вавилонская башня и смешение языков», Алексеев «Советский федерализм», Бромберг «Еврейское восточничество в прошлом и будущем».
1997 жылы «Беловодье» басылымында «Русский узел Евразийства. Восток в русской мысли. Сборник трудов евразийцев» (растырушы С. Ключников) жары крді.
1999 жылы Мскеуде «Политическая история русской эмиграции. 1920–1940 г.г. Документы и материалы. Под ред. Проф. А. Ф. Киселева» пьты кітап шыты.
1995 жылдан бастап еуразияшылдарды ебектері шыан болатын. Мселен, Н. С.Трубецкойды «История. Культура. Язык» кітабы.
1997 жылы «Добросвет» баспасында «Исход к Востоку» айта жарияланды. Сондай-а, П. Н. Савицкийлі «Континент Евразия» атты ебегі жарыа шыты.
1999 эылы Трубецкойды «Наследие Чингисхана» атты кбегі айта басылды.
Сры жылдары «Аграф» баспасынан Бромбергті «Евреи и Евразия», (М., 2002) жне Э. Хара-Давананы «Русь монгольская» (М., 2003) жне «Чингисхан как полководец» шыты.
2000 жылы Санкт-Петербургте «Лань» баспасында Г. В. Вернадскийды «Начертание русской истории» жне Савицкийді «Геополитические заметки по русской истории» мааласымен осымша жарияланды.
6. Еділ бойына жататын этностар.
Еділ бойы халытары. Финтілдес халытара Орал тауларынан Балты теізіне дейін таралан эстон, корел, лопар, вепс, комизыряне, коми-пермяк, удмурд, марийц жне мордва халытары жатады. Келесі топты тркі халытары-чуваштар, еділ бойы татарлары, башрттар Орталы Еділ бойы жне Орал маында Еділ бойы татарлары мен башрттар, Молдавиядаы гагауздар Украинаны аралас аудандарында трады. Мнда ндіеуропа халытарынан летто-литовтар, оан жататын литовтар жне латыштар сонымен атар Батыс Монолиядан XVII . оныс аударан монолтілдес алматар мір среді.
Шыыс Еуропаны славян емес халытарыны тп-тамыры еуропоидты нсілге жатады. Орталы Еділді, Орал маыны халытарында монолоидты нсілді аралас белгілері байалады. Бл ерте кезден бастап еуропеоидтар мен Сібірден келген монолдарды арасында атынасты боланымен тсіндіріледі.
Финтілді халытарды байланыстары Орал маы мен Прикамьем оларды б.з.б. II м.ж ата-бабаларыны Орталы Еділ бойы мен Батыса жылжуы, б.з.б I м.ж. олар Балты теізі мен Кольск тбегіне жетпегінен басталады. за орналасу процесінде жекелеген жне араласан тпкі халыпен осылып финтілді халы тобы алыптасты, оларды алашысы перм халытарын райды, екіншісі- поволждік финдер жне шіншісі- солтстік-батыс финдер. Марий тілі перм жне мордов тілі арасынан орташа дрежені райды. Мардов тілі балты маы финдеріні тілдеріне жаын.
Еділ бойы жне Орал маы бойындаы тркі халытарыны этногенезі рделі тарихи жадайлармен Еділ бойына лы халытарды оныс аудару кезеіндегі иындытармен байланысты. Ежелгі тріктер Орталы Еділ бойында б.з. бірінші асырында пайда болды.
Кейін трік халытарыны здіксіз оныстануы Алтын Орданы лауына дейін жаласты. VII-VIII . Солтстік Кавказдан жылжып келген бларлар Еділ бойын, отстікте Кама саасына дейін оныстанды. Мнда XIII . татар-монолдар кйреткен Волж Блар мемлекеті алыптасты (X ). Бларлар Еділ бойындаы тркі халытарыны шыу тарихына лкен із алдырды. Чуваш халыны негізін кейін Блар мемлекетіні рамына кірген ежелгі тріктер, суварлар, суваздар алады. Блария лааннан кейін олар жергілікті марий халын ыыстыра отырып, азіргі Еділ бойына оныс аударды.
Чуваштарды тілі трік тіл тобыны блар-хазар тармаына жатады. азан татарларыны шыу тегіне бларлармен атар XV . азан хандыыны негізін алаан ноаймен тайпалары да лес осты. Башрларды алыптасуына тркі тайпаларымен атар ыпшатар да лкен із алдырды, осылайша, башр тілі тркі тіл тобыны ыпша тармаына жатады. Башрларды ата-бабалары Алдыы Орал халыны тркіленген угор тобы деуге негіз бар. аза фольклорында башрлар «естек» этнонимімен аталады бл оларды шыу тегіні угро-фин екенін крсетеді.
Летто-литов тайпаларыны алыптасуы кршілес ежелгі славяндарды оныстану рдісімен атар жрді. Летто-литов тілі баса ндіеуропа тілдерімен салыстыранда славян тіл тобына жаын. Латыш жне литов халытарыны негізін летто-литов тайпалары рады. Молдав халыны негізінде Рим патшалыы кезінде романданан дак-фракий тайпалары жатыр. Соы уаытта молдавандар мдениет жне тіл жаынан ерекшеленген шыыс славян халытарыны ыпалын сезінді.
7. Кавказ халытары
Кавказ халытары. Сырты физикалы келбетіне арай еуропоидты нсілге жатады. азіргі кезде Кавказда олданылып жрген, Кавказ халытарыны кбісі- грузиндер, абхаздар, абазиндер, адыгейлер, черкесстер, кабардиндер, шешендер, ингуштар жне Даыстанны кумыктардан баса халытары сйлейтін тіл-кавказ немесе яфет тілдері. Бл тілдер бір-бірінен згеше жне блшектенген. Соы уаытта кавказ тілдері бір тіл тобына жатпаан деген пікір айтылып жр.
Келесі тіл тобын иран тармаына жататын ндіеуропалы тілдер райды. Кавказды иран тілдес халытарыны алыптасу жолы ртрлі. Солтстьік Кавказда б.з.б. I м. ж. бастап иран тілдес халытар кшіп жрген. Халытарды лы оныс аудару кезеінде тауа ыысан аландар кавказ тілдес халытармен араласып, осетиндерді алыпатасуына ыпал еткен.
Армян халыны алыптасуы Кавказ бойымен байланысты. Армян халыны шыу тегіне б.з.б II м. ж. Балан жарты аралынан келген ндіеуропа тайпалары ыпал еткен. Шыыста олар армян жне халдармен араласа тсті.
Кавказ халытарыны шінші тіл тобын зірбайжан, Даыстандаы кумыктар, балкарлар, арашайлар жне Солтстік Кавказдаы ноайлар сйлейтін трік тілі райды. Бл халытарды шыу тарихы тріктерді Солтстік Кавказа жне Кавказды ары жаына оныстануына байланысты. Солтстік Кавказда р уаытта келген н, болгар, хазар, ыпша тайпалары жергілікті кавказ тілдес халыпен атынаса тсті жне оларды біраз блігі тркіленді. Осылайша тілдері ыпша тармаына жататын кумыктар алыптасты. ыпшатар тіл жаынан бір-біріне жаын балкар жне арашайларды шыу тарихында маызды орын алады.
8.Алтай тіл тобы халытары
Сібір халытары. Антропологиялы белгілері бойынша моолоидты нсілді болып келеді. Сібір халытары р трлі тілдік семья мен топтара жатады. Алтайды тілдер семьясы 3 топа блінеді: трік, моол ж/е тунгус-манчжур. Трік тармаы те ке тараан. Сібірде оан алтай-саян халытары: алтайлытар, гулымцылар, шорцылар, хакастар, тувалыктар, карагастар, Б.Сібір татарлары: тобылдытар, барабиндік, томскілер жатады. иыр Солтстікте – якуттар, долгандар, моол тобына буряттар енеді.
Алтай халытары семьясыны тунгус-манчжур тобына Обь зені бассейнінен Охот теізі жаалауына дейін ж/е Забайкальеден Мзды мхита дейінгі жеке топтар болып шашыраы мекендейтін эвенкілер (тунгустар) жатады. Солтстік Якутияны кейбір аудандарында, Охот теізі жаалауы мен Камчаткада мекендеген ж/е тменгі Амур халытарыны кейбірі нанайлытар (гольдтар), ульчилер, негидальдытар, сехалиндік ороктар енеді.
9. Орта Азия ежелгі халытары.
Орта Азияны тпкі халытарыны негізін тркі тілдес халытар: аза, збек, ырыз, араалпа, тркімен жне иран тілдес тжіктер райды.
Ал антропологиялы жаынан араласып кеткен. Сырты келбеті бойынша ырыздар монолоидты, тжік, збек жне тркімендер - еуропоидты нсілге жатады. араалпатарда екі нсілді де белгілері бар.
Орта Азияны ежелгі халытары арий-тур тілдерінде сйлеп, еуропоидты нсілгге жатты. Б.з.б I м. ж мнда Соды, Хорезм, Бактрия жне Маргиан сияты ірі ркениеттер пайда болды. Бл халытарды тркіленуі жаа дуірден басталды. «Авестада» айтыландай алашы тріктер турлар болан деген болжам бар. Шыыстан келген ндар трік тілдес болан. Тркілену рдісі Трік аанаты кезінде кшейді (VI-VIII ).
Кейінгі орта асыр дуірінде ртрлі Шыыс монол жне трік топтарымен араласан азіргі Орта Азия халытары пайда болды. Мысалы, трікмендерді шыу тегіне жне тілдеріні алыптасуына ыпал еткен оыздар болды. Ал араалпатарды шыу тегі ыпшатармен байланысты. Тжіктер жергілікті иран тілдес халыты кілдері. Бадахшанны таулы аудандарында шугнан, вахан, язгулен, ишкашим сынды иран тілдес халытар мекен етеді.
10. Кшпелілерді рухани жне материалды мдениеттеріні даму ерекшеліктері
Кшпелілер з трмыс-рекетіне лайыты мдениет алыптастыран. Кшпелілерді материалды мдениеті кші-она ыайланып жасалан. Мндай таза кшпелі мдениет лгілеріне біз жиналмалы, жыып-тігуі те жеіл киіз йді, ер-трман, ат бзелдерін, теріден, ааштан жасалан [Ыдыс-ая|ыдыс-аятарын], бесігін, баса да трмысты заттарын жатызамыз. Кшпелілерді рухани мдениеті тіптен бай.
Мал шаруашылыы — егіншілікке караанда бара халыты барлыы амтылмайтын, амтыанны зінде кшпелі кауымны бос уаыты кбірек болатын шаруашылы трі. Сонымен атар кшпелілер отырышылара араанда табиата жаыныра, онымен мір срген. Оларды рухани мдениеті — шежіре тарихы, фольклоры, діни станым-аидалары жадында саталды.
11. Кне ытай мдениеті
Ытай мдениеті
ытай – ежелгі мемлекеттерді бірі. ытай еліні трындары - ерекше материалды жне рухани мдениетті жасаушылар болды. Олар мірді - дайды табиаттан тыс кштеріні сыйы екендігіне кміл сеніп, дниедегіні брі де дайы озалыста болады жне жары пен араылы атты бір – біріне арама–арсы екі космосты кштерді зара атыысыны лем дайы згерістерге шырап отырды деп санады.
ытайлытар жер жзіндегі баса да халытар сияты табиат кштеріне, яни жерді, кнні, айды, тауларды, зендерді, желді, жабырды жне т.б. рухына табынды жне оларды рметіне рбандытар шала отырып, халыты ажеттілігіне байланысты игі тініштер жасады.
Бізді заманымызды бастауында ытайда кескіндеме нері глдену сатысында болды. Кптеген алымдар нерді осы саласындаы мндай ала басушылыты будда ибадатханаларында трлі дайлар мен улиелерді мсіндері кптеп орын ала бастады. сіресе, жібекке, ааза тушпен салу кеінен тарап, фрескалар нері бой крсете бастады. Бір айта кететін жйт, ежелгі ытайды кескіндеме туындыларыны райсысыны зіндік мн-маынасы бар. Мысалы: шырша – за мір белгісі болса, бамбук - ажымас айрат пен ерлікті, ал кктан – жалызды пен асиеттілікті белгілері болып саналады. Осы трыдан алып арастыранда, бкіл кне Шыыс кркемдік мдениетті е басты елементі – «Кн» болып саналатынын да атап ткенді жне крдік. Кн детте, Аспан дайыны мрагері жне туан лы ретінде адам бейнесінде беріледі. Кн «Аспан дайыны» брін кре де, біле де білетін асиетін мра еткен. Кн сонымен атар Шыыс елдері мдениетінде слулыты басты мдениеті болып саналады.
ытайды кркемдік мдениетінде кескіндеме нері мен дебиетті арасында зілмес сабатасты байалады. йткені, ытай поэзиясы кескіндемелік сипатта болса, кескіндеме нері поэтикалы сарында болып келеді. Цинь Шихуанди дниежзіндегі е йгілі скери – инженерлік рылыс – «лы ытай ораныны» негізін салдыран тарихи тла болып есептеледі.
12. ндістанны ежелгі мдениеті
ндістан - Отстік Азияда ндістан тбегінде орналасан мемлекет. ндістан – зіні аса бай мдениетімен жне ежелгі ркениетімен йгілі ел. Ол – тере тамырлы философияны, мол зіндік ізгі рухани мраны, сыры да, сыны да саталан дет-рыптар мен дстрді, жер-жаана йгілі махаббат кмбезі Тж-Махал, Лотосхрам сынды сулеттік жауарларды, тере айнарлы би мен сазды, ажайып нді киносы мен жпар иісті нді шайыны елі. Ол – “барлы халытарды жрегін бірттас мірді ыраында тоыстыран” (ндістанны “Халыты жан жрегі” мемлекеттік нранынан) р трліліктегі бірлестікті лгісі.
ндістан — нді мхиты алабында, Гималай тауларынан отстікке арай Отстік, Отстік-Батыс Азия елдерін Еуропа жне Африкамен байланыстыратын маызды теіз жне уе жолдарыны торабында жатыр. Батыс жаалаулары Араб теізіні, шыыс жаалаулары Бенгал шыанаынысуларымен оршалан. Аумаы 3,3 млн. км². Астанасы — Дели аласы.
нді — будда мдениеті. Жер шарындаы асиетті де, діретті мдениеттерді бірі -нді мемлекетінде алыптасып ркендеген нді-будда мдениеті. нді еліні асырлар бойы мдени дстрлері оны талантты халыны діни сана-сезіміні алыптасып, дамуымен тыыз байланысты болды.
нді жеріне келген арийлер здерімен бірге б.з.б. 2000 жылы шыа бастаан кне мдени мраларды бірі — Ведаларды ала келіп, оны жергілікті халыты арасына кеінен тарата бастады. Ведалар дегеніміз — діни сарындаы даларды, рбанды шалу кезінде айтылатын суреттемелерді, табиатты поэтикалы бейнесінен хабардар ететін ледерді жиынтыы. ндіні ататы жазушысы Рабиндранат Тагор ведалы гимндерді «Халыты уанышшаттыы мен оны мірге деген сйіспеншілігі мен орынышыны поэтикалы кугері» деп те жоары баалаан болатын. «Жаратушы ні» гимнінде бізді оршаан дние былай деп сипатталады: «Е алашы кезеде дние хаос жадайында болды. Біра, уаыт ткен сайын адамзат баласыны тіршілік етуге деген лшынысы байалды, соны нтижесінде жары, одан кейін аспан мен су патшалыы пайда болды. Міне, дл осы кезден бастап жер бетінде тіршілік алыптасты, ал дайлар дние жаратыланнан кейін барып пайда болды». Шамамен, б.з.б. 800 жылында алыптасан упанишадтар нді-арийлерді діни кзарастарыны дамуындаы басты адам болып саналады. йткені, упанишадтар адамны ішкі жан дниесі, оны міріні мн-маынасы, адамды аиат пен шындыа апарар жолдар мен оларды бл мірдегі маызы, лім мен мгілік мыр жайындаы діни-философиялы толаулара толы болып келеді. Е бастысы — упанишадтарда Брахман мен Атман идеялары кеінен крініс тапан. Брахман — абсолютті шынды, абсолютті руханилылы, бл дниеде одан тысары еш нрсе де жо, олай болса бізді оршаан ортаны мні де осы Брахманда. Ол Атман болса осы жадайларды ескере отырып — жеке тланы мойындау. Упанишадтар діни философиялы ой-сананы дамуына трткі болды, сйтіп кп замай-а оны алты мектебі алыптасты.
нді-будда мдениетіне тн асиет дін мен философияны зара тыыз байланыста болып, штаса білуінде. Бл туралы Гегель былай деп жазды: «нді мдениеті — жоары дамыан сан-салалы діретті мдениет, біра оларды философиясы дінмен сабатас, зара тыыз байланыста болып келеді. Философия ылымы айналысатын мселелерді діннен де кптеп кездестіруге болады. Сондытан да болар, ведалар — дінні ана негізі емес, сонымен атар философияны да негізі болып саналады»
13. Еуразиядаы кне грек ркениетіні тарихы
І. Архаикалы кезе – б.д.б. V . басы;
ІІ. Аттикалы кезе – б.д.б. V-VІ .;
ІІІ. Эллинистикалы кезе – б.д.б. ІV-І .;
IV. Римдік кезе – б.д.б. І . аяы;
Антикалык дебиет курсыны пні – кне грек жне рим лиеленушілік оамдарыны дебиеті. «Антик», «антикалы» деген термин «antiquus» деген латын сзінен туан. Оны маынасы «ежелгі, ертедегі, кне» болады.
Ежелгі грек мифтері ішінара тірілік рекеттер туралы баяндаса, ішінара ажайып дірет-кш, ептілік пен батылды дарыан р алуан ерлі - зайыпты дайлар рпаы есептелетін аармандарды ерліктері мен бастан кешкен оиаларын суреттеуге арналан. Жерорта теізі лемі халытарыны арасында кеінен тараан бл базы хикаялар мен аыздарды римдіктер де пайдаланан. Жаа дуірде ол хикая аыздар ежелгі грек мифологиясы дейтін орта атаа ие болды.
Гректер дайлар Грекияны е биік тауы Олимпте трады деп сенді. Оларды Олимп дайлары деп атады. Грек дебиетіні ежелгі ескерткіштері болып «Илиада» жне «Одиссея» поэмалары саналады. Антик лемінде сол поэмаларды авторы лы аын соыр Гомер деп есептелген. «Илиада» жне «Одиссеяны» шыарылан уаыты туралы ешандай млімет жо, сондытан осы екі поэмаа байланысты лі шешілмеген крделі мселелер кп. Осы проблемалар дебиетте «Гомер мселесі» деп аралады.
14. Еуразия тарихындаы ндарды тарихи орны
Бізді заманымыздан брыны бірінші мыжылдыты екінші жартысынан бастап Еуразияны этникалы-саяси тарихында Орталы Азияны кшпелі тайпаларыны рлі сті. Соларды бірі ндар еді. н тайпаларыны аты тарихта оларды жауынгерлік даымен, аталдыымен жне халытарды лы оныс аударуыны басталуына негіз болан кш иенділігімен млім. Еуразияны ке байта даласын мекендеген ндарды лемді кркениеттегі орны да ерекше.Тркі халытарыны ары тегі саналатын н тайпалары бастапы кезде Солтстік ытайда, Монолияда, Байкал ірінде оныстанан. Ежелгі ытай жылнамаларында ндар «гуй фа», «гунру», «хуню», «шианю», «шину» секілді атаулармен берілген.
Б. з. басында азастан аумаын мекен еткен тайпаларды е жауынгер халы ндар болды. ндарды жауынгер билеушілеріні бірі Атилланы есімі ерекше. Оны Еуропа халытарына басыншылы жорыы бізге белгілі. Тіпті лемні слу шаарларыны бірі Венецияны салынуына Атилла бастаан ндарды шапыншылы соысы себеп болан. Сонымен бірге ндар Еуразияда б.з.б. болан «халытарды лы оныс аударуымен» тыыз байланысты. азастан жеріне б. з. I . Басында оныстанды. ндар бірлестігіні негізін салушы Мде болды. Олдеректер бойыншаб. з. б. 230 – 174 жылдары мір срген. Б. з. б. III . ндарды билеушісі Мде йсіндерге жне ытай аумаыны біраз блігіне билік жргізеді. I . яни 55 жылы ндар екіге блінеді:
1. Отстік н мемлекеті ытайларды оластына кіреді.
2. Солтстік н мемлекеті азіргі солтстік-батыс Моолия жерін мекен еткен.
Билеушілері Чжи-чжи шаньюй болады. Чжи-чжи бастаан ндар Ыстыкл маында
ытай скерлерінен жеіліп, ола тседі (1518). ндар б. з. 93 жылдан бастап екінші реет Мажарстан жеріне (Венгрия) оныс тебеді.
15. Еуразияшылдарды ебектеріндегі «Кшпенлілер ркениеті» ымы
Халытарды лы кші V асырдаы Атилланы Еуропаа жасаан осы жорытарымен аяталды. «Халытарды лы кшіні» тарихи маызы - ол адамзатты л иеленушіліктен азат етуге септігін тигізді «Кшпенлілер ркениеті» деген ымды .Марлан, К.Акишев, К.Байпаов сияты археолог алымдар кбірек пайдаланады. «Кшпенлілер оамы» деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков сияты алымдар ылыми айналыма енгізді. Сонымен бірге соы кезде «аза сахарасында Дала ркениеті болды»- деген пікірлер де орныа бастады. А.Тойнби ркениетті табии ортамен байланыстырып, ытай, нді ркениетін континентальды деп атааны белгілі. Еуразия кеістігіндегі ркениет осы трыдан араанда Дала ркениеті болып табылады
16. Трік аанаты Еуразия сахарасындаы алашы кшпелілер империясы
Тркі аанаты Еуразия сахарасындаы тыш империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов теізіне дейінгі жерді алып жатты. Мндай алып империяны кейін Моолдар, XVIII-XIX . Ресей ана орната алды. Сол дуірде тркі жазуы пайда болды. Бізді бабаларымыз таса ашап, болмыстарын хаттап кетті: «Когда вверху возникло Голубое небо и внизу Бурая земля, между ними обоими возник род людской и воссилени над людьми мои пращуры Бумын каган, Иштеми каган. Воссев над царство, они учредили Эль (государство) и установили Тэрю (закон) народа тюрков. Имеющих головы они заставили склонить головы, имеющих колени они заставили преклонить колени. На восток и запад они расселили свой народ. Они были мудрые каганы, они были могущественные каганы».
Бізді жыл санауымызбен 545 жылы Бумын аанны ордасына ытай елшісі келді. Сол кезден бастап, тркі елі халыаралы статуса ие болды. Трік аанаты кейінгі Тргеш, йыр, арахан, ырыз, Хазар аанаттарына, арл, Оыз, има, ыпша мемлекеттеріне, Алтын Орда Жошы лысына, аза хандытарына жол салды. VI асырда тркілерді деби тілі алыптасты, крші Шыыс мдениеті игеріле бастады. Кеес шыыстанушылары орта асырда жеті траты тарихи-мдени орталытар Еуропалы, Араб-исламды, Орта Шыысты, Отстік Азиялы, Орталы Азиялы, иыр Шыысты, Отстік Шыыс Азиялы орталытары алыптасты – деп есептейді. Сонымен Алтайдан Дона, кейде Дунайа серпілген бл ркениет – 2000-2500 жылды тарихы бар ркениет.
Бгінгі азастан ткен замандардан лтты мдениеттер мен дстрлерді саналуандыын мирас етті. Ел аумаында тратын жзден аса этносты топты кілдері азиялы жне еуропалы компоненттерді йлестіретін бірегей мдени наышты райды
17. Еуразия кеістігіндегі ХІІІ-ХVІ . арасындаы тркі халытарыны империялары.