Азастан территориясындаы ерте орта асырлы мемлекеттер
Сібір хандыы (Х . соы – ХІ .). Сібір хандыыны рылуы, оны ішкі жне сырты саяси тарихы. Территориясы, этникалы рамы, шаруашылыы. Сібір хандыыны лауы.
Кшпелi збек мемлекетi (1428-1468 жж.) немесе білайыр хандыы. Территориясы жне этникалы рамы. білайырды Орта Азияа соыс жорытары. Сырдария бойындаы алалар шін крес. білайырды ойраттардан жеілуі (1457 ж.). XV . ортасында білайыр (“Кшпелі збек”) хандыындаы саяси жадайды шиеленісуі. Жнібек пен Керей слтандарды кшіп кетуі (1459 ж.) Хандыты ыдырауы.
Ноай Ордасы (Маыт йі) – ХІ . – Х . Едігені Ноай Ордасыны негізін салуы. Ноай Ордасыны территориясы жне ірі тайпасы. Ноай Ордасыны орталыы. Ноай Ордасын билеушілер. XIV-XV . Ноай Ордасындаы «ырымны ыры батыры» эпосты жыры. лыс билеушісі. Ноай Ордасыны крші мемлекеттермен, аза хандыымен арым-атынасы. Ноай Ордасыны ыдырауы.
Моолстан мемлекеті (ХІ . ортасы – ХІ . басы). Шаатай лысыны солтстік-шыыс блігіні ерекшеліктері. 1348 ж. Моолстан мемлекетіні рылуы. Дулат тайпаларыны Моолстанны саяси мiрiндегі рлі. Тоылы-Темір ханны сырты саясаты, Мауреннахрды жаулауы. Алмалы аласы Моолстанны астанасы. Моолстанны оамды-саяси рылымы. Хан кеесі (мжіліс). мір Темір жне Моолстан. ХІ соы – Х басындаы Моолстан. Мхаммед ханны тсында мір Темірден туелсіздік алуы. Уйіс, Есен-Бы хандар саясаты. Жергілікті тркі тайпалары жне хандар билігі. Жніс хан тсындаы Моолстан. Х соындаы ыдырау процестері. Слтан Махмт жне Слтан Ахмет хандар саясаты. Моолстанны ыдырауы. Моолстанны аза хандыы мен аза халыны алыптасуына ыпалы.
Алтын Орда (1243 – Х . ортасы). Монол тайпалары жніндегі жазба дерек мліметі, оларды трлері. Шыыс ханны Монол мемлекетін руы, оны саяси-кімшілік рылымы. Шыыс ханны «лы Жасаындаы» «Жаса» жне «Білік». Шыыс ханны билік ран жылдары. Алашы жаулап алу соыстары. Шыыс ханны Шыыс Тркістан мен Жетісуды басып алуы. Монол скері жне Хоремшахты армиясы азастан жерінде алаш кездесуі. 1218 ж. «Отырар оиасыны» Шыысханны Муереннахра жорыын жеделдетуі. Хорезм шах мемлекетін таландау Орта Азияныны жаулануы. Дешті ыпшаты баындыру. азастан территориясы Шыысхан империясыны рамына енуі. Монолдарды жаулап алан елдерді лыстара блуі, ол лыстарды территориясы, этникалы рамы. аза жерлері монол хандары ран лыстар рамында. Жошы, Шаатай,гедей лыстарыны территориялы аймаы.
Жошы лысы, оны ішкі кімшілік рылымы. лы лысыны Монол империясынан блінуі. лы лысында жоары скери олбасшыны міндеті. Моол скерін стау шін жиналатын «Таар» салыы. Жошы ханны айтыс болуы жне оны мрагері. 1235 ж. монолдарды Шыыс Еуропаа жорыы туралы шешiміні абылдануы. Батыйды Блар, Орыс, солтстік Кавказ елдерін баындыруы. Шыыс Еуропаа шабуылы.
Алтын Орданы рылуы (1243). Алтын Орданы Моол империясынан ошаулануы. Алтын Орданы территориясы, рамындаы халытарды этникалы жне баса ерекшеліктері. Шаруашылыы, оны трлері, діні, тілі, мдениеті. Саяси рылымы. Ханды билік. Басару жйесі. Алтын Орда тарихындаы 1312 жыл. 1321 жылы збек ханны жргізген аша реформасы. Мрагерлік жол. Алтын Ордадаы салы жйесі. скеріні рылымы. XII-XIV . мемлекет рудаы е басты траты блу принципi.
збек жне Жнібек хандар тсында Алтын Орданы кшеюі. ХІ . 60-70 жж. «дрбеле кезе». Куликова шайасы. Тотамыс хан (1380-1395) тсындаы Алтын Орда. Билік шін ішкі ырыстар. Тотамыс хан мен мір Темір скерлері арасындаы шайастар (1395). Алтын Орданы ыдырауы. азан, ырым, Аштархан, білхайыр хандытарыны, Ноай Ордасыны блініп шыуы.
18. алымдарды зерттеулеріндегі «лы Дала» ымы
«лы Дала» философиялы мнге ие ым. Алтайдан Дунайа дейінгі Дешті ыпша сахарасы рі далалы, рі таулы, рі зен-сулы, нулы ркениет. Бл географиялы аймата этномдени ттасты алыптасты, славян, финноугор, ндіарийлік, тркі тетес тайпалар зара леуметтік-экономикалы процестер барысында зара ыпалдасанымен, тркі ркениеті басым болды.Ертедегі лы дала кшпенділері сауыт-саймандары мен трмысты бйымдарын шекейлеуге ола, кміс жне алтын пластиналарды пайдаланып, зіндік айшыты “жануарлар стилі” нерін дамытуымен ерекшеленеді. Археологиялы деректер бойынша, Монолиядаы жне Ордосстаы ндарды нері мен скиф нері бір мезгілде атар дамыан. Л.Н.Гумилев- лы дала мен кшпелілер леміні тарихын зерделеген, белгілі еуразияшыл алым. Оны Еуразиялы шыыстанушылыы 30-50-жылдары ресейлік миграциядан шыан еуразияшылдар ызметімен атар, біра олардан туелсіз трде дамыды. Біз Л.Н.Гумилевті шыармашылыыны мнін 20-30-жылдардаы еуразияшылдарды мрасынан жеке араыстыруа болмайды.
19. Белгілі алымдарды кне тріктерге атысты айтан басты ой-пайымдаулары.
«Древняя тюркская Сибирь - деп жазады академик Л.П.Окладников, - оказалась теснее связанной с западом, чем с востоком. Её культура на много богаче и ярче, чем можно было полагать ранее.
У берегов Байкала, на Ангаре, Лене сходились и расходились пути древних культур Востока и Запада, существовали мощные по тем временам самобытные культурные очаги, без которых история Евразии не может быть полностью понятой. Как мы видим по находкам от крепостей тюрков в Прибайкалье ведет их путь на Дон и на Дунай». Л.Н.Гумилев «Кшпенділер мдениеті зіні 3000 жылды мырында Жерорта теізі мен иыр Шыыс елдеріне араанда творчестволы эволюцияны бастан ткерді» деп санайды. Евразия сахарасындаы бл кшпенділер ркениетін б.з.д. XI асырдан бастап, б.з. XVIII асырына дейін жеткізеді. Л. Н. Гумилев - ндар мен кнетріктерді оу арылы ол уаыт лшемі бойынша кейінгі орта асырды зерттеді. Л.Н.Гумилев дниені трт жаын бірдей жайлаан жер кіндігі Орта Азия, одан алды Византия, Персияны, ндімен, ытаймен осатын, шын мнінде Шыыс пен Батыс тоысатын тркі леміне тнті болды. Ол лемні Еуропа мен Шыысты мір салтымен бсеке болуа ммкіндігі бар-ды.
«Кшпенділер ркениеті» деген ымды .Марлан, К.Акишев, К.Байпаов сияты археолог алымдар кбірек пайдаланады. «Кшпенділер оамы» деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков сияты алымдар ылыми айналыма осты.
Алтайдан Дона дейін созылан лы Дала екі рлыты басын осты. Ол Еуропа мен Азияны апасы, тосан жолды торабы еді. Д.Клеменец кне тркілерді «тамаша халы» деген еді.
20. Кне тріктер туралы аза этнограф алымдарыны зерттеулері
Олжас Слейменов- крнекті мемлекет рі оам айраткері, ірі дипломат рі саясаткер, лемдік тла, лттарды днекері, белгілі аын. Ол 1936 жылы 8 мамырда Алматы аласында дниеге келген.
1990 жылы ядролы апата арсы «Семей-Невада» озалысын рып, Семей полигоныны жабылуына зор лес осты. 1995 Италияда, 1996 жылдан Грекия Республикасы мен Мальта республикасында кілетті жне Ттенше елшісі болды.
Оны тыш ледер жинаы "Арыматар" 1961 жылы жары креді. Осы жылы шыан "Адама табын, жер, енді" поэмасы О. Слейменов есімін лемге паш етті. Сондай-а, оны "Нрлы тндер" (1962), "Шапаатты ша" (1964), "Мешін жылы" (1967), "ыш кітап" (1969), т.б. ледер жинатары жары крді. Оны тадамалы шыармалары аза тіліне аударыльш, "Атамекен" деген атпен басылып шыты (1986).
Талайлар мені тпкі ойымды тым арабайырлатып тсіндіреді. “АЗ и Я” кітабы тап бір “Игорь жасаы жайындаы жырды” аза жазан деп длелдейтіндей айтады. Бл – клкілі нрсе. Мен ол жырды ос тілді мегерген адам шыаруы, наты айтанда, тркі тілдерін де білетін орыс адамы шыаран болуы ммкін деймін. Тап-таза тілді табу ммкін емес. Корей тіліні 75 пайызын ытай сздері, француз тіліні 25 пайызын араб сздері райды екен. Соларды соан намыстанып жатанын естіп крмеппін. Ал ткен асырды 70-ші жылдарындаы лыдержавалы рккіректік орыс тіліне тркі сздері араласан дегенні зін кешіре алмады. ркен жайан мдениет – згелермен дайы, жздеген жылдар бойы араласып-раласуды жемісі. Сз алмасу деген тілді кедейлігіні белгісі емес, бл оны даму стіндегі тіл екендігіні белгісі.
Мдениетті е басты рамдас бліктері атарында поэзия мен музыка аталуа тиістігі талассыз. Бл талассыз болса, онда тркі халытарыны дл осы поэзия мен музыкада ешкімге дес бермейтіндігі тіпті талассыз. мір сру салтына байланысты айтса, мысалы, е таза музыка ХІХ асыра дейін кшпелі мір салтын сатап келген халытарда екендігі даусыз. Ал отырышылыа ауысан тркі халытарында музыка кбіне сзді немесе биді сйемеліне айналып кеткені белгілі. Кп нрсе алай тсіндіруге байланысты. Батыстаы дебиетте ндар талай уаыт бойы жабайылыты баламасындай болып бейнеленді. Аиатында сол замандаы герман тайпалары леуметтік, мдени дамуы жаынан Еуропаа келген ндардан кп тмен тран. Германдытар ндардан ттас дниетаным жйелерін абыл алан. А.Плетнева сиятыларды кшпенділерге мдениет жат деген сзіні ткке трысыз екендігін тек Эрмитаждаы скиф алтын рнектері-а даусыз длелдей алады. Ал олар классикалы кшпенділер ой. Оны осы ойын орыс патшалыы лтшылдыа балап, теріске шыарды.
21.VII-XIII асырлардаы тркі мдениетіні лемдік ркениетті дамуына осан лесі.
Бгінгі азастан ткен замандардан лтты мдениеттер мен дстрлерді саналуандыын мирас етті. Ел аумаында тратын жзден аса этносты топты кілдері азиялы жне еуропалы компоненттерді йлестіретін бірегей мдени наышты райды.
азастан топыраында тран тайпалар мен халытар здеріні дербес, кшпелілерге ана тн бірегей мдениетін жасады, осы мдениет Батысты да, Шыысты да трлі мдени дстрлерімен зара ыпалдасты жргізді. Кшпелілерді ркениетіне, баса кез келген ркениет сияты, біратар ерекшеліктер, соны ішінде мдени, саяси жне экономикалы згешеліктер тн.
VI асырда тркілерді деби тілі алыптасты, крші Шыыс мдениеті игеріле бастады. Кеес шыыстанушылары ортаасырда жеті траты тарихи-мдени орталытар Еуропалы, Араб-исламды, Орта Шыысты, Отстік Азиялы, Орталы Азиялы, иыр Шыысты, Отстік Шыыс Азиялы орталытары алыптасты – деп есептейді. Сонымен Алтайдан Дона, кейде Дунайа серпілген бл ркениет – 2000-2500 жылды тарихы бар ркениет.
йсін мемлекеті пайда болып, ркендеп, шыана шыа бастаан кезде кне тркі ркениеті – Дала ркениеті бой ктерді. Тркі аанаты – империя рып, тркі нсілі бір туды астына жиналан стте ркениет зін лемге ттанытты. Сонымен Алтайдан Дона, кейде Дунайа серпілген бл ркениет – 2000-2500 жылды тарихы бар ркениет. Ендеше аза тарихы лемдік тарихыты рамды блігі, оны лемдік дамуа осан лесі, ол – адамзат баласыны матанышы, болаша даму, шарытау басышы біз туелсіз елді перзенті Отан тарихын матан ете аламыз, лтты санамыза одан нр ала аламыз. Сондытан, оны оытуа йрету бізді міндетті борышымыз.
Еуразиялы сахарадаы кшпелілер Дала арылы тетін «лы Жібек жолы» сауда ана емес, мдениет тоысу жолы болды. Кшпелі мір адам мен табиатты адірін білуге дадыландырды. Даланы зіндік этикасы мен менталитеті алыптасты. Тркі леміні мемлекеттік жйесі тркі ркениетін, длел.
Тркі аанаты Еуразия сахарасындаы тыш империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов текізіне дейінгі жерді алып жатты. Мндай алып империяны кейін Моолдар, XVIII-XIX . Ресей ана орната алды. Сол дуірде тркі жазуы пайда болды. Бізді бабаларымыз таса ашап, болмыстарын хаттап кетті: «Когда вверху возникло Голубое небо и внизу Бурая земля, между ними обоими возник род людской и воссилени над людьми мои пращуры Бумын каган, Иштеми каган. Воссев над царство, они учредили Эль (государство) и установили Тэрю (закон) народа тюрков. Имеющих головы они заставили склонить головы, имеющих колени они заставили преклонить колени. На восток и запад они расселили свой народ. Они были мудрые каганы, они были могущественные каганы».
Тірлік дниетанымды алыптастырды, Зрдш (Зороастризм) діні тарады; металл орытуды ежелгі орталыы болды.
Архитектуралы нерді зіндік лгісін алдырды: Айша бибі, Алашаан, Сырлытам, арахан, Жошыхан, Аяамар, Жбанана, Боланана, Ботаай мавзолейлері т.б. Би-шешендер бай ауыз дебиетін алдырды. уез (музыка нері) шарытады. Тек ана аза хандыы тсында 5000-дай кй (аспапты музыка) дниеге келген.
22. Алаш озалысыны алыптасуы жне идеялы негіздері
1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда ткен Бірінші Жалпыаза съезінде «Алаш» лтты саяси партиясы рылып, басшы органдары сайланды. Партияны рамына лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Мстафа Шоай, Мхаметжан Тынышпаев т.б. аза зиялылары енді.
1917 жылы араша айында «Алаш» партиясы бадарламасыны жобасы жасалынып, жоба «аза» газетінде басылды. Бадарлама негізгі 10 бліммнен трды.
1917 жылы 26-29 арашада оанда (Тркістан) ткен лкелік І мсылмандар съезінде оан (Тркістан) автономиясы рылады. Премьер-министрі- М. Тынышбаев, Сырты істер министрі- М. Шоай. Мндаы идея - Ттас Тркістан мемлекетін ру болды. Территориясыны рамына Жетісу жне Сырдария облыстары енді.
1917 жылы 5-13 желтосанда Орынборда ІІ Жалпыаза съезі тті. Съезде Алашорда автономиясы жарияланып, Алашорда кіметі рылады. кіметке 25 орын беріліп, 10-ны аза емес баса лт кілдеріне берілді. Кшбасшылары: . Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов, Халел жне Жаанша Досмхамедовтар, Х. аббасаов т.б. болды. кімет Траасы болып лихан Бкейханов бекітілді.
Азамат соысы басталанда Алашорда кіметі екіге блінді: оны Батыс азастандаы блігін (Орал, Жымпиты) Халел жне Жаанша Досмхамедовтар, Шыыстаы блігін (Семей, Алаш- азіргі Жаа Семей аласы) лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов т.б. басарды. Біра Уаытша кіметті мірі де за болмады. 1917 ж. 25 азанда Уаытша кімет лап, оны орнына большевиктер басаран Кеес кіметі орнады. Бл жмысшылар мен шаруаларды билігі орнаан кіметі еді.
Табиатынан дарынды жаратылан бл буын кілдері азаы тал бесікте тербетіліп, исламны иманды блаынан нр алып, мсылманша хат танып, одан кейін ждитше, орысша оып, орта, жоары дрежелі білім алан: Орынбор, Омбы, Семей, Алматы, Ташкент, Уфа, азан, Мскеу, Петербор секілді шаарлар трбиесін крген, з заманыны кзі ашы зиялылары. Блар малімдік, инженерлік, загерлік, экономистік, дрігерлік секілді сан алуан маманды иелері. Тркі, славянды былай ойанда, араб-парсы, аылшын, неміс, француз секілді жеті жртты тілін мегерген. Крес жолына шыан кезде бл ерлерді бес аруы сай еді. Сол замандаы кез келген озы елді зиялыларынан асып тспесе, кем сопайтын, ртрлі ылым негіздерін мегерген, сегіз ырлы, бір сырлы тлалар еді. Алаш озалысына атысып, Алаш партиясын рысып, Алашорда кіметін жасаан айраткерлер ішінен аза дебиетіні алтын дігек, сом тлалары шыты. Отаршылдыпен шайас, артта алушылыа арсылы, надандыты манс ету, азат, туелсіз демократиялы, дербес мемлекет руды биік нысана ету, белгілі бір тап мддесі емес, жалпы лт масаты шін кресу, ркениетті нысана тту – бл аымда болан лылы-кішілі азаматтарды баршасыны дниетанымына орта, етене асиет сапалар еді.
23. Алаш айраткерлеріні ылыми-шыармашылы ызметі (бір тла мысалында)
лихан Нрмхамедлы Бкейхан (1866—1937) — XIX . соы мен XX . басындаы аза зиялыларыны, оам жне мемлекет айраткерлері атарындаы аса ерекше тла. Крнекті оам жне мемлекет айраткері, лт-азатты жне Алашозалысыны жетекшісі, Алашорда автономиялы кіметіні траасы, публицист, алым, аудармашы.
1870 ж. наурызды 5 брыны Семей облысы, араралы уезі, Тоырауын болысыны 7-ші ауылында туан.
1917 ж. желтосанында бкіл азатарды рылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, . Бкейхан сол алашы аза республикасыны тыш траасы болып сайланады.
1919 жылы большевиктер кіметіні брыны алашордашылара жасаан кешірімнен кейін . Бкейхан алан мірін ылыми зерттеушілікке арнады. Біра, лтты намыстан жрдай, жалан интернационалист, жадаай белсенділерді крсетуімен ол 1926 жылы екі рет ттындалып, трме азабын тартты. лихан Бкейхан Мскеуге жер аударылады, зор беделінен орыан большевиктер кіметі оны азастана жолатпады. Онда он жыл й амауында отыран лиханды 1937 жылы тамызында айыра ттындап, бір айдан кейін жалан жаламен 67 жасында Мскеуде ату жазасына кеседі.
«Алаш» озалысы жетекшісіні іс-имылы мен рліне азаты азіргі заманы тарихында алаш рет, 1920 жылдары осылай баа берілді. ошмхаммед Кемегерлы «аза тарихынан» деп аталатын тарихи очеркінде: «кiметтi ара уын жасаан кндерiнде айдауына да, абатысына да шыдап, ел шiн басын рбан ылан ат тбелiндей ана азамат тобы болды. Бл топты баулыан – лихан», – деп жазды.
24. ны еуразияшылды ілімге атысты кзарастары.
Алаш айраткерлеріні тп азы идеясы – аза мемлекеті. Ол шін ата-баба анын тгіп ораан, сатап алан, мыжылдар бойы ешайда кшпей, траты мекен еткен жерді блшектемей, жатжрта таптатпау, сатпау, жерден айрыланы барлы байлытан, дулетінен, т-берекенен айрылу, лу, шу деген сз; мемлекеттік басару дстрлерді сатай отырып, алдыы атарлы Еуропа, Америка, Жапония лгісіндегі аидаттара негізделген демократиялы сайлаушылар арылы жасалан жйелермен жру керек; бл ретте ешкімні нсіліне, жынысына, дулетіне байланысты шектеу жо; шикізат емес, сатып жасаан, пайда келетін нім шыару мемлекет рекетіні е бірінші шарты; аза тілін дамыту, оулытар, сздіктер жасау, мектептер, университеттер ашу; з ашасын шыару, скер рып, елді – мемлекетті орау керек.
Белгілі тарихшы Ммбет ойгелдиев «Алаш» сол кездегі еуропалы лгідегі лтты демократиялы партия болан. Партияны басты жаты саналатын бадарламасыны зі сол тстаы батыстаы кез келген партияны бадарламасынан кем болмаан», - дейді.
«Тбінде еліміз егемендігін алады. з алдына дербес мемлекет болады. Мемлекеттілігімізді алан кезде е бірінші болып араткелде университет саламыз» деп масат еткен болатын алаш арыстары.
ХХ асыр басындаы озы ойлы аза зиялыларыны бл асыл армандары Р Президенті Н. . Назарбаевты 1997 жылы 20 азандаы Жарлыымен 1997 жылды 10 желтосанынан республика астанасы болып брыны Амола аласыны жаа астана болып жариялануымен жне 1996 жылы мамыр айындаы Президент Жарлыымен еуразиялы лгідегі лтты университетті рылуымен толы жзеге асты дер едік.
Бгінгі кні азаты лан-айыр даласыны дл тсінде бой ктерген Астана аласы елімізді лы мраттары мен игі бастамаларыны йытысына айналса, Л. Н. Гумилев атындаы Еуразия лтты университеті халыаралы дегейлі заманауи жоары оу орны болып саналады.
лтты білім ордасын Еуразияны бел ортасында орналасан араткелде ашуды жоспарлаан алаш зиялылары білім жне ылым саласы турасында «Алаш» партиясы бадарламасы жобасыны «ылым-білім йрету» деп аталынатын ІХ блімінде оу орындарында білім алу жалпы халыа ол жетімді, рі тегін болуын, бастауыш мектептерде ана тілінде оыту, лтты орта мектептер мен университет ашу ажеттігін крсете келе, одан рі: «оу жолы з алды автономия трінде болуы; хкмет оу ісінде кіріспеу; малімдер-профессорлар з ара сайлаумен ойылуы» деген оу-білім мселесіне атысты белгілеген басты баыттар азіргі кнгі лемдік білім беру дегейіне сйкес келетін негізгі талаптар екендігіне кз жеткіземіз. Ендеше, бізді лтты зиялыларымыз осыдан 90 жыл брын озы тжірбиелі шетелдік білім беру жйесін тадаан. йткені, Алаш идеологиясыны тпкі мнісі «Жртта білім болса, байлы, рмет, барша рахат та табылмашы. Егерде білім, нер жо болса, дниедегі кешілікті брінен де р алып, крінгенге жем болып, шліркеп, азып-тозып бітпекші» дегенге сайып келді.
25. Алаш зиялылары идеяларыны азіргі замандаы азастан оамында жзеге асуы.
Бгінгі кні азаты лан-айыр даласыны дл тсінде бой ктерген Астана аласы елімізді лы мраттары мен игі бастамаларыны йытысына айналса, Л. Н. Гумилев атындаы Еуразия лтты университеті халыаралы дегейлі заманауи жоары оу орны болып саналады.
лтты білім ордасын Еуразияны бел ортасында орналасан араткелде ашуды жоспарлаан алаш зиялылары білім жне ылым саласы турасында «Алаш» партиясы бадарламасы жобасыны «ылым-білім йрету» деп аталынатын ІХ блімінде оу орындарында білім алу жалпы халыа ол жетімді, рі тегін болуын, бастауыш мектептерде ана тілінде оыту, лтты орта мектептер мен университет ашу ажеттігін крсете келе, одан рі: «оу жолы з алды автономия трінде болуы; хкмет оу ісінде кіріспеу; малімдер-профессорлар з ара сайлаумен ойылуы» деген оу-білім мселесіне атысты белгілеген басты баыттар азіргі кнгі лемдік білім беру дегейіне сйкес келетін негізгі талаптар екендігіне кз жеткіземіз. Ендеше, бізді лтты зиялыларымыз осыдан 90 жыл брын озы тжірбиелі шетелдік білім беру жйесін тадаан. йткені, Алаш идеологиясыны тпкі мнісі «Жртта білім болса, байлы, рмет, барша рахат та табылмашы. Егерде білім, нер жо болса, дниедегі кешілікті брінен де р алып, крінгенге жем болып, шліркеп, азып-тозып бітпекші» дегенге сайып келді.
«Алаш» станымы - халы станымы, лт станымы. аза анша мір срсе «Алаш» сонымен бірге мір сретін болады.
26. ХХ . 20-30 жылдарында еуразияшылды идеясыны алыптасу алышарттары.
Орыс еуразияшылдары Батыстануа, яни атлантизмге арсы трса, екінші жаынан еуразияшылды идеясын брыныша ыпал етуді идеологиялы ралына айналдырысы келеді. Осы арада басын ашып алу керек, еуразияшылды идеясыны екі кезеі бар. Біріншісі, 1920-жылдары Н.С.Трубецкой, П.Н.Савицкий, Г.В.Вернадский дамытан философиялы ой-пікірлер жйесі болса, екінші кезеін – 1990 жылдары Елбасы Нрслтан Назарбаевты еуразияшылды доктринасын теориядан шынайы болмыса ластыруа талпынан ерік-жігерімен байланыстыруа болар.
Еуразиялы ода идеясыны тарихи, этномдени жне леуметтік-экономикалы алышарттары бар. Белгілі тарихшы Лев Гумилев атап ткендей: «ішкі Еуразия халы славян-транды ауымдастыымен кзге тседі, яни ауымдасты жай этникалы ана емес, суперэтносты мнге ие» орасан зор кеістік болып табылады. Онда батыс еуропалы, славянды, тркілік этномдени ндылытарды топтастыран р алуандылы байалады. Сарапшылар арасында Еуразиялы одаты баяы КСРО-а айта оралу деп баалайтындар да жо емес. Алайда айта оралу емес, интеграциялы айта жаыру деп тсінген жн. Бл лемде алыптасан дстр. Мселен, Еуропалы одата – 27 ел, 1999 жылдан бастап рылан Африкалы одата – 53 мемлекет бар. Еуразиялы идея теориядан шынайы практикалы кезеге тті деу иын. Дегенмен бан дейін ртрлі дегейде, скери жаынан Ш-а, экономикалы трыдан ЕуразЭ-а, саяси мдде жаынан ШЫ-а, АСШК-ке интеграциялану рдісі жзеге асты. азастан, Ресей, Украина, Белоруссияа бкіл ТМД-ны ЖІ-ні 94 пайызы, сауда айналымыны 88 пайызы тиесілі екен. Посткеестік елдер арасында «біз еуразиялыпыз!» деген станым санаа дендеп еніп келеді.
азастан басшысы жиі ктеріп жрген жаа интеграциялы йым ру, жаа айматы валюта алыптастыру жніндегі ойлары Еуразиялы одаты алышарты болса керек. Бл шін Еуропалы лгіде Еуразиялы одаты атарушы комитеті мен жалпы парламент, р сала бойынша комиссиялар ру керек.
Елбасы Нрслтан Назарбаев атап ткендей, Еуразиялы ода руды трт принципті мселесі бар. Біріншіден, интеграция, е алдымен, экономикалы ажеттілікке негізделген прагматикалы сипатта ана бола алады. Екіншіден, кпабатты жне трлі жеделдіктегі интеграция идеясы. шіншіден, ауіпсіздікті бір ана елді кш-жігерімен амтамасыз ету ммкін емес, айматы ауіпсіздік тетіктерін іздестіру ажеттілігі. Тртіншіден, интеграцияны еріктілігі.
Еуразиялы одаа бес адам:
Бірінші: 1994 жылы 29 наурызда Елбасы Нрслтан Назарбаев Мскеуде ТМД атысушыларына тыш рет Еуразиялы ода ру туралы бастама ктерді.
Екінші адам:1995 жылы азастан, Ресей, Белоруссия президенттері Кедендік ода ру туралы келісімге ол ойды. Кедендік одаа 1996 жылы ырызстан, 1999 жылы Тжікстан осылды.
шінші адам:2000 жылы Бішкекте Кедендік одаа кіретін азастан, Ресей, Белоруссия, ырызстан, Тжікстанны мемлекетаралы кеесінде жаа халыаралы йым – Еуразиялы экономикалы ауымдасты рылды.
Тртінші адам:2002 жылы азастан, ырызстан, Тжікстан жне збекстан президенттері Орталы азиялы ынтыматасты йымын ру туралы келісімге ол ойды.
Бесінші адам:2003 жылы Мскеуде трт мемлекет басшылары – азастан, Белоруссия, Ресей, Украина басшылары бірыай экономикалы кеістік ру туралы келісімге ол ойды.
27. ХХ . 20-30 жылдарында жарияланан классикалы еуразияшыл алымдарды жинатары.
1.Вернадский Георгий Владимирович-1888-1973 жж. – белгілі орыс жне американ тарихшысы, ататы алым В. И. Вернадскийді лы. Мскеу №5 гимназиясында оыан. 1905 жылы Мскеу университетіне тскен. Алайда 1905 ж. революциясы басталан кезде ол оуын тастап, Германиядаы Фрайбург жне Берлин университеттерінде оуын жаластыран.
1910 ж. Мскеу университетіне айтып келіп, стазды ызмет атаран. Біра 1911 жылы «Кассо ісі» бойынша Мскеу университетінен шыып, Санкт-Петербора кетеді. 7 жыл бойы Петербор университетінде дріс оып, «Русское массонство в царствование Екатерины ІІ» атты магистрлік диссертация ораан. Азамат соыс жылдарында (1917-1920 жж.) Пермь, Киевке, Симферопольде оытушы болан.
Ебектері:«Русское массонство в царствование Екатерины ІІ»;
«Очерк истории права Русского государства ХІІІ-ХІХ вв.» Прага: Пламя, 1924;
«Русская история», М.: «Аграф», 1996;
«Древняя Русь»;
«Россия в средние века Тверь», Тверь-М.: «Леан», «Аграф», 1997
«Русская историография»;
«Московское царство»;
«Монголы и Русь. Тверь-М. : «Леан»; Аграф», 1997.
2.Трубецкой Николай Сергеевич–1890-1938 жж.- шетел орыстарыны мбаба ойшылдарыны бірі, ірі лингвист, филолог, тарихшы, саясаттанушы.
1890 ж. Мскеуде Мскеу университетіні ректоры отбасында дниеге келген. кесі ататы профессор, филолог С. Н. Трубецкой. Бл отбасы ерте кездегі князь Гедиминович улеті рпатарынан. Отбасы жадайы оны ерте уаыттан ылыммен айналысуына ыпал еткен. Гимназияда ои жргенде этнография, фольклористика, тілтану, тарих жне философиямен айналысады.
1920 ж. Болгарияа кеткен. Мнда София университетінде профессор болан. Осы жылы «Еуропа жне адамзат» деген йгілі ебегін шыарады. Еуразиялы идеология жасалады.
Осы кезде Трубецкойды ылыми ызметі екі баытта дамыды:
1) таза ылыми, филологиялы, лингвистикалы мселелерге арналан. Прага йірмесі, Венадаы зерттеулері;
2) Мдени-идеологиялы, еуразиялы озалысна байланысты зерттеулер жргізген.
Л.Н. Гумилевке П. Н. Савицкийді берген апараты бойынша Трубецкой князь, асйек болуы себепті ттындамаан. Жиі тінту жасалуы Трубецкойды жйкесін тоздырып, соында инфаркт миокарда шыратып, 1938 жылы 48 жасында айтыс болады.
Ебектері: «Европа и человечество»;«Наследие Чингисхана»;«Об истинном и ложном национализме»;«О туранском элементе в русской культуре»
28. КСРО-даы еуразияшылды ылыми баытыны дамуы ерекшелігі.
Кеес кіметі кезінді рине еуразиящылдарды ебектері айта басылынан жо.
Жалпы еуразияшылды идесы КСРО-да кп млім болмады. Тіпті КСРО-да еуразияшылдар йым рма боланда, оларды кеестік барлау органдарымен арнайы «Трест» деген операция жргізілген болатын. Сол кезде кеестік арнайы органдар ызметкерлері де еуразияшылыды туралы тсініктері болмаан. Не болмаса оларда кбінесе брмаланан пікір алыптасты.
Еуразияшылдарды ебектері тек ана айта ру жылдарыны соында жариялау ммкін болды. 1990 жылы «Вопросы языкознания» журналыны №2- де Н. С. Трубецкойды «Общеславянский элемент в русской культуре» деген мааласы жарияланды, осы жылы №№4,5,6 жне 1991 жылы "Вестник МГУ (серия 9 (филология)) журналыны №1,2,3,4-де Широков бастамасымен келесідей еуразияшылдарды ебектері жарыа шыты: Н. С. Трубецкойды «К украинской проблеме», «О туранском элементе в русской культуре», "предисловие к сборнику «Исход к Востоку», «Об истинном и ложном национализме». «Верхи и низы русской культуры (этническая основа русской культуры)», «Религии Индии и христианство» и «Наследие Чингисхана (взгляд на русскую историю не с Запада, а с Востока)», П. П. Сувчинскийді «Типы творчества (памяти А. Блока)». 1991 жылы «Новый мир» журналыны №1 Карсавингі «Государство и кризис демократии» и работу Флоровского «Евразийский соблазн» (публикация Соболева) атты мааласы шыты.
Сонымен атар, крсетілген жылы «Литературная учебаны» №6 нмірінде Трубецкойды «Религии Индии и христианство», «Об истинном и ложном патриотизме», «О расизме» деген ебектері айта басылды.
1991 жылы «Философские науки»журналыны №12 нмірінде П. Н. Савицкийді «Евразийство» деген бадарламалы мааласы жары крді.
1992 жылы «Пути Евразии. Русская интеллигенция и судьбы России» атты кітап (растырушы И. А. Исаев) жарияланды.
1993 жылы Мскеуде Н. Клепининні «Святой и благоверный великий князь Александр Невский» (бірінші басылым — Париж, 1927) ебегі шыты.
1997 жылы «Беловодье» басылымында «Русский узел евразийства. Восток в русской мысли. Сборник трудов евразийцев» (растырушы С. Ключников) жары крді.
1999 жылы Мскеуде «Политическая история русской эмиграции. 1920–1940 г.г. Документы и материалы. Под ред. Проф. А. Ф. Киселева» пьты кітап шыты.
1995 жылдан бастап еуразияшылдарды ебектері шыан болатын. Мселен, Н. С. Трубецкойды «История. Культура. Язык» кітабы.
1997 жылы «Добросвет» баспасында «Исход к Востоку» айта жарияланды. Сондай-а, П. Н. Савицкийлі «Континент Евразия» атты ебегі жарыа шыты.
1999 эылы Трубецкойды «Наследие Чингисхана» атты кбегі айта басылды.
Соы жылдары «Аграф» баспасынан Бромбергті «Евреи и Евразия», (М., 2002) жне Э. Хара-Давананы «Русь монгольская» (М., 2003) жне «Чингисхан как полководец» шыты.
2000 жылы Санкт-Петербургте «Лань» баспасында Г. В. Вернадсктйды «Начертание русской истории» жне Савицкийді «Геополитические заметки по русской истории» мааласымен осымша жарияланды.