ТМД-ны (Туелсіз Мемлекеттер Достастыы) рылуыны мн-масаты жне тарихи мні.
Туелсіз Мемлекеттер Достастыы (ТМД) — ыдыраан КСРО орнына 1991 ж. 21 желтосанда рыланхалыаралы йым.
1991 ж. желтосанны 8-інде Минскіде (Беловеж) Ресей, Беларусь жне Украина басшылары кездесіп, 1922 ж.КСРО рылуы туралы Келісімі істен жойыландыы жне ТМД рыландыы туралы келісімге ол ойды. 1991 ж. желтосаннны 13-інде Орта Азия мен азастан басшылары Ашабатта кездесіп, «Беловеж келісімін» олдайтындытарын млімдеді. 1991 ж. желтосаннны 20-ында зірбайжан, Армения, Беларусь, азастан,ырызстан, Молдова, Ресей, Тжікстан, Трікменстан, збекстан басшылары Алматыда 21 желтосанда ТМД-ны ру туралы Келісім хаттамасына ол ойды. Кездесуге атысушылар ішкі жне сырты саясатты ртрлі салаларында ынтыматастыа бейілділігін растайтын, брыны КСР Одаыны халыаралы міндеттемелерін орындауа кепілдік жариялайтын Алма-Аты Декларациясын абылдады. 1993 жылы желтосанда Достастыа Грузия осылды, ал 2009 жылы 18 тамызда аталан бірлестіктен шыты. Трікменстан ТМД-ны ауымдастырылан мшесі болып табылады. Туелсіз Мемлекеттер Достастыы мемлекет болып табылмайды жне лтстілік кілеттікке ие емес. Ол зіні барлы мшелеріні егеменді тедігіне негізделген жне 1993 жылы 22 атардаы Жарлыы бойынша іс-рекет жасайды. Достастыты мше мемлекеттері халыаралы ыты дербес жне те ыты субъектілері болып табылады.
73.Туелсіздікті алашы жылдарындаы ТМД (Туелсіз Мемлекеттер Достастыы) елдеріндегі шиеленіс ошатары жне шиеленісті шешу жолдары.
Ыпалдасты проблемаларын жинатап, орытуда Н.. Назарбаевты 1996 жылды атарында жазылып біткен «асырлар тоысында» атты кітабыны маызы зор. Онда ТМД елдеріні арым-атынастары нерлым шиеленісті «ыпалдасты жне ыдыраушылы» рдістерімен айындалан. Біра, «ыпалдастытаы жаа импульсты зектілігі мен ммкіндігін бл жоа шыара ма?» – деп азастан Президенті сра ояды да, зі жауап береді: «Сенімдімін, олай емес». Бірата жаа болмыс, згерген ахуал жобаа тзету енгізуді, «ыпалдастыты жаа стратегиясын» руды талап етеді.
Ыпалдастыты жаа стратегиясы біратар ережелерге негізделінуі тиіс:1) «бірыайланан», «стандартталан» ыпалдастыты орнына географиялы жаынан нерлым жергілікті жне нерлым іс-рекетке ерекше мн берілген жолмен жру, яни бл егеменді мемлекеттерді экономикалы ндылытарын ескеруге ммкіндік береді; 2) посткеестік кеістіктегі ыпалдастыты брыны алпына келтіру ммкін емес, КСР- ны алпына келтіруге шаыру егеменді мемлекеттерді онан сайын бір-бірінен алшатата тседі; 3) «ыпалдасты туралы бос рандатуды ажеті жо», масаттар айын болуы тиіс, яни, тауарларды, капиталды, жмыс кшіні еркін озалыстаы «бірттас нарыы»; 4) ТМД мемлекеттеріні ыпалдастыын сырты саясаттаы басымдылы ретінде тану.
«азастан барлы ТМД мемлекеттеріні еуразиялыа «пісіп-жетілуін»ктпейді», «еуропалы» вектор мен «орталы-азиялы» – негізгі екі баытта кптеген байланыстар орнатады» - деп атап крсетті Н..Назарбаев. На осы баыттарда, «екі жылдамдыпен», Н..Назарбаев крсеткендей, 1990 жылды орта шенінде ТМД елдерінде ыпалдасты «ядросыны» алыптасу дерісі жрді. Сол кезде, 1996 жылды басында, ыпалдастыа мтылысты жаа толынында, азастан Президенті Н.. Назарбаев Ресей Президенті Б.Н. Ельцинмен жргізген келіссз барысында, тыш рет айматы ыпалдастыты орта валютасы ретінде – «алтынды» сынды, йткені бл ым «славяндарда да, тркіліктерде де олданылыста болан».Бл екі мемлекетаралы бірлестіктер нерлым ке клемдегі ыпалдастыты айматы компонентері, яни болаша Еуразиялы ода рылымыны «бейне-лгісі» болды. азастан Президентіні 1996 жылы жасаан жалпы орытындысы: «Ыпалдасушылы, тедікке, еркіндікке жне прагматикалы ндылыа негізделсе, – бл Еуразияны лайыты болашаы, ол тек осы жадайда ана лемдік экономика мен XXI асыр саясатыны жаанды факторына айналма».
Айталы, Астана аласында 1996 жылы рухани зияткерлік азастанды еуразияшылдыты крнекті жне тиімді нышаны пайда болды. Президент Н.. Назарбаев еуразиялы идеяа міткерлерді бл тста да басып озды (о пайымдау маынасында). Л.Н. Гумилев атындаы Еуразиялы лтты университетті рыланнан бері, оны абырасында ондаан мемлекет басшылары, кптеген белгілі шет елдік саяси, оамды айраткерлер мен оымысты-алымдар студенттерді алдында сз сйледі. Соларды райсысы, университет табалдырыын аттаанда да, оны мінберіне ктерілгенде де, сз жо, азастанны Еуразиядаы, аламшардаы алатын орны туралы ойланбай-толанбай алмайды.
ТМД елдеріндегі ахуал 1996-1997 жылдары арама-айшылытара толы болды. Соан арамастан, на 1997 жыл азастанны лтты- мемлекеттік болашаын, зіндік стратегиясын ынуда табысты жыл болды, сондытан да – еуразиялы тжырымдаманы зерттеп білуде жаа адам жасалынды.
74. 2000-2014 жылдар аралыындаы Еуразиялы кеістіктегі ыпалдасу рдісі.
2008 жылды 19-21 желтосаны аралыында бізді Елбасыны бастамашылдыымен Бурабайда ткен Армения, азастан, ырыз, Ресей, Тжікстан президенттеріні бейресми жадайдаы кездесуіні де маызы лкен болды. Осы басосуда оамдастыты 10 млрд. доллар клеміндегі Дадарыспен крес орын жне Жоары технологиялар орталыын ру жніндегі келісімге ол жеткізілді.
Сйтіп, ЕурАзЭ ызметі ТМД елдеріндегі баса йымдармен салыстыранда жемісті жмыс жасап, жылдан жыла ала басу стінде. Мны зі азастан Республикасыны Президенті Нрслтан Назарбаевты интеграциялану жніндегі идеяларыны міршедігін, халыаралы дегейдегі айраткерлік имыл рекеттеріні табыстылыыны айын крінісі деп айта аламыз.
Дегенмен, осы жолы Минск басосуыны арсаында баралы апарат ралдарында Ресей мен Беларусь арасында аталан басосуда дниеге келуге тиіс Кеден одаына атысты аздаан кикілжідерді бар екендігі де байалып алан еді. Осыан байланысты басосуды апаратты трыдан амтамасыз ету шін р елден келген журналистер ауымы бір-бірімен гімесінде жоспарланып отыран шараны кейінге сыруы ммкін деген ауіптерін де білдіріп жатты.
ЕурАзЭ Мемлекетаралы кеесіне атысуа келген ел басшыларыны кездесу регламентіне аздап згеріс енгізілетіні млім болды. Мемлекетаралы кеесті траасы Беларусь Республикасыны Президенті Александр Лукашенко Кеден одаына атысты жаттарды талылау шін е алдымен азастан, Беларусь, Ресей президенттеріні шеуара кездесу ткізіп, мселені нерлым тар шеберде талылайтындыын млім етті. Сйтіп, ЕурАзЭ Мемлекетаралы кеесіні осы жолы отырысында е негізгі жне тйінді мселе Кеден одаын руа атысты жаттарды талылау болатындыы белгілі болды.
ш мемлекетті басшысы аталан мселені 2 саат бойы талылады. Сйтіп барып орта келісімге ол жеткізілді. Мнан кейін болып ткен ЕурАзЭ Мемлекетаралы кеесіні тар шеберде жне кеейтілген рамда ткен отырыстары Кеден одаыны дниеге келгендігін йгіледі. Отырыс жріп жатан Минскідегі орталы кітапханада залды торлап алан толанысты сттер осылайша шешімін тапты. Еуразиялы экономикалы оамдасты аясында азастан, Беларусь, Ресей мемлекеттеріні арасында Кеден одаыны рыландыын, 2010 жылды 1 атарынан бастап осында ол жеткізілген келісімдерге сйкес аталан мемлекеттерде бірыай кеден тарифіні орныатындыын, ал сол жылды 1 шілдесінен бастап бірыай кеден аумаыны жмыс істеуге кірісетіндігін жан-жатан жиналан журналистер лемні р шалайына жедел трде таратып жатты. Артынан журналистермен болан баспасз мслихатын ашан Александр Лукашенко бл басосуды тарихи басосу болды деп млімдеді. “Беларусь жері халытар тадырына сері мол тарихи оиаларды мекеніне айналды. Осында 1991 жылы Беларусь, Украина, Ресей республикаларыны басшылары Белавежье келісіміне ол ойып, Кеес Одаыны мір сруі тотаандыын млімдеген еді. Енді біз Минск келісіміне ол ойып, Кеден одаыны рыландыын йгілеп отырмыз”, – деді ол. “Белавежье келісімі жан-жаа ыдырауды бастап берген, ал біз бірігуге ндейтін келісім жасады”, – деді Ресей Президенті Дмитрий Медведев з сзінде.
Осы баспасз мслихатында сз сйлеген азастан басшысы Нрслтан Назарбаев ол жеткізілген келісімні экономикалы тиімділік ырларын ашып берді. Кеден одаын рудаы е маызды шарт ЕурАзЭ аясында Бірыай экономикалы кеістікті алыптастыру екендігін, бгінгі ол ойылып отыран бірыай кедендік тариф пен Одаты Кеден кодексін абылдау осы масата жетуді тарихи маызды адамы болатындыын атап крсетті.
75. 1996 жылы рылан Шанхай Ынтыматасу йымыны (ШЫ) рылу масаты.
Шанхай ынтыматасты йымы (ШЫ) 2001 ж. 15 шілдеде Шанхай аласында алты мемлекетті (ытай, Ресей, азастан, ырызстан, Тжікстан жне збекстан) бастамасымен рылан кіметаралы халыаралы йым. ШЫ-ны ізашары "Шанхай бестігі" болды, ал Шанхай ріптестігі ытай, Ресей,азастан, ырызстан, Тжікстан арасындаы шекарадаы скери кшті ысарту жне сенім шараларыны кшейтілуімен жзеге асырылды. 1996 жне 1997 жж. бес мемлекетті басшылары Шанхайда жне Мскеуде кездесіп, шекара аумаында скери сенім шараларын кшейту Келісімі жне шекарадаы скери кшті ысарту жне сенім шараларын кшейту Келісіміне ол ойды. Осыдан кейін бес мемлекетті аумаында кезегімен йымдастырылып, толы алыптасты, кездесулер таырыбы да кеейе бастады, енді бл шаралар бес мемлекетті арасындаы саяси, ауіпсіздік, сырты байланыс, экономика жне сауда салаларындаы тиімді зара ріптестік дрежесіне ктерілді.
ШЫ Хартиясына жне Шанхай ынтыматасты йымын ру жніндегі Декларацияа сйкес, йымны негізгі масаттары мынадай:
мше-мемлекеттер арасында зара сенім, досты, тату кршілік арыматынастарды ныайту;
саяси, сауда-экономикалы, ылыми-техникалы, білім беру, уат кзі, клік, экологиялы жне зге де салаларда тиімді ріптестік шараларын дамыту;
орта кш жмсап айматы бейбіт мірді, ауіпсіздікті жне тратылыты амтамасыз ету, демократиялы, діл жне тымды саяси, экономикалы халыаралы тртіп орнатуа жадай жасау.
76. 1992 жылдан бастау алатын Азиядаы зара іс-имыл жне сенім шаралары кеесіні (АСШК) рлымы мен институттары жне негізгі масаты.
азастан сырты саяси басымдытары жйесінде Азиядаы зара ыпалдасты жне сенім шаралары жніндегі кеесті (АСШК) шаыру туралы бастаманы іске асыру айрыша орын алады. Кеесті шаыру жніндегі идеяны алаш рет азастан Республикасыны Президенті Н.Назарбаев 1992 жылы азанда ткен Б Бас ассамблеясыны 47-сессиясында сынан болатын. азастан басшысы бастаманы негізгі мні лемні зге ірлеріне араанда лі тиісті тетігі алыптасып болмаан Азия рлыында ауіпсіздікті амтамасыз етуді ыпалды рі мбебап рылымын айта руа деген мтылыс екенін атап крсетті. Бастапы кезені зінде АСШК идеясы рлытаы саяси ахуала ыпал ете алатын халыаралы йымдар мен біратар Азиялы мемлекеттер тарапынан олдау тапты. Бастаманы іске асыру барысында 1993-1994 жылдары Азия елдері сырты істер министрліктері сарапшыларыны ш кездесуі ткізілді. Осы кездесулер орытындыларында Кеес жаттарын зірлеумен айналысатын Арнайы жмыс тобын ру туралы шешім абылданды.
АСШК рылымы мен институттары:
Саяси органдары: 1) Мемлекет жне кімет басшыларыны кездесуі (Басосу – е жоары орган 4 жылда бір рет жиналады), 2) Сырты істер министрлеріні кездесуі (СІМК - екі жылда бір рет жиналады), 3) Аа лауазымды тлалар комитеті (АЛТК – жылда екі рет жиналатын рылым).
Кмекші органдары: 1) АСШК Атарушы директоры модераторлы ететін трлі таырыптаы Арнаулы жмыс топтары (АЖТ) 2) Мамандырылан сарапшыларды кездесулері (МСК).
кімшілік органы: Алматы аласында (азастан Республикасы) орналасан траты трде жмыс істейтін халыаралы Хатшылы. АСШК Хатшылыыны Атарушы директоры Д.Баышев (азастан), Атарушы директорды орынбасары орхан аракоч (Тркия), ксіби персонал (азастан, Ресей, ндістан, Иран жне Пкістан).
77. 2004 жылы рылан жымды ауіпсіздік туралы шарт йымыны (Ш) негізгі масаты.
азіргі кезеде ауіпсіздік пен тратылыты амтамасыз ету тек Орталы Азия ірі шін ана емес, бкіл лемдік ауымдастыы шін де зекті мселелерді бірі болып табылады.
азастан Республикасы елдегі жне ірдегі ауіпсіздік пен тратылыты амтамасыз етуге, жаа ауіп-атерлермен халыаралы ы арылы кресуге, тнер ауіпті болдырмау жне алдын ала сатандыру мселелерін шешуге, оларды негізінде жатан іргелі себептерді жоюа олайлы жадайларды туызу шін дйекті трде олдау жасайды.
Ш – халыаралы айматы бірлестік, оны рамына Армения, Беларусь, азастан, ырызстан, Ресей, Тжікстан мен збекстан кіреді.
Ш-ны негізгі масаттары лтты ауіпсіздікті амтамасыз ету, мше мемлекеттерді егемендігі мен ауматы ттастыын орау, лтты арулы кштерді скери жне йымдастыру жаынан кшейту, уе шабуыла арсы оранысты бірлескен жйесін сатау, ТМД-а кірмейтін мемлекеттермен шекараны бірлесіп орау саласындаы зара іс-имыл мен ынтыматастыты йлестіру болып табылады.