Таырып: Шешендік сздер

Тменде келтірілген шешендік сздерді мтінін мият оып шыып, шешендік сздерді ай тріне жататынын анытадар. (Шешендік сздер. –Алматы:Отау, 1992. раст. Б.Адамбаев).

1.«АТЫ ЖАМАН БОЛСА...»

Таймас шешен айтты деген сз

Аты жаман болса,

амшылай-амшылай

Дрмені кетер.

Бала жаман болса,

Айайлай-айайлай

адірі кетер.

атыны жаман болса

Кедейлік жуы болар

Шайы суы болар.

Наны кйік болар.

Кіліе айы толар.

йінен мейман кетер,

Кедейлік уып жетер. (51-б.)

 

2. БЛ ДНИЕДЕ НЕ ЖЕТІМ?

- Бл дниеде не жетім?

Санай берсе кп жетім.

йрек-аз алып шпаса,

Дария-шалар кл жетім.

Ел жаалай онбаса,

Бетегелі бел жетім.

лыы діл болмаса,

Тресін тзу бермесе,

Болады байта ел жетім.

з бетімен білмесе,

Айтан сзге ермесе,

паса айтан сз жетім.

Замандасы болмаса,

кей жасты ішінде

ария болар тез жетім.

ара асты, ыпша бел

Сыладаса алдыда,

Сзіді абыл алмаса,

р араан кз жетім.(73-б.)

3. ...Боран жас кезінде жарлы болып, Жантай деген байа жалданады. Жантай тынышсыз адам болып, рыс шыарып, Боранны олы Жанатйа тиеді. Жантай Боранны маан олы тиді деп билерге Боранны стінен шаым береді. Ала-отан отыран билер Борана сз береді. Сонда Боран былай дейді:

Жала жрдім Жаалбайлы Жантайа,

Бір тай алма болып алты айда.

Жарымадым асына,

Тман тсті басыма,

Шайтан болып рысып,

олым тиді басына.

Уа, билер, жасылар,

Бірі айы, бірі тал.

Бірі шекер, бірі бал.

Айтып-айтпай немене,

Бріе млім бізді хал.

Бірі бала, бірі тс,

Бірі айт та, бірі кес.

Алдарыа салынды іс,

Арама бермей діл шеш!

Отырандар Боранны ісін малдап, Жантайдан тайын періпті. Боран содан кейін сзге атысып, шешен атаныпты.(127-б.).

Таырып: Батырлар жыры

Обыланды батыр» жыры/Батырлар жыры. 1том.-Алматы: Жазушы,1986 жылы басылымы бойынша.

1.Жыр мтінінде кездесетін тмендегі кнерген сздерді маынасын тсіндірме сздікке сйеніп тсіндір жне осы сздер кездесетін жыр жолдарын дптерге тсір:азар, бдесте, білет, баал, берен, беренжі, жекен, жолым й, андек/анда, кіріс, кбеірек, албай, айда, ауыс, манат, салам/салым, суар, татыр, телше, тілл алан, халас, чына, ылы/ыла.

2. Халы ауыз дебиетінде шыарманы ішкі мнін ашуды ке таралан тсілдеріні бірі – символ, яни, табиата тн былыстар мен заттардан алынан бейнелерді аармана не мір былыстарына телу. Мейлінше ке таралан символдар: батыр немесе жас жігітті – «арыстан», «жолбарыс», «ыран», «ккжал», слу ызды – «асыранды аз», «ссыр», «ызыл тлкі» т.б. Аталмыш символдар лирикалы ледермен атар, батырлар жырында, ашыты жырларда, тарихи жырларда, ертегілерде де олданылады.

Обыланды батыр» жырынан осындай символдарды теріп жазып, оларды маынасын ашыдар. Символдарды баалаушылы сипатына назар аударып, шыарманы жалпы мазмнымен сабатастыына баа берідер.

3. Символдар тек аарман бейнесін сомдауа ана ызмет етпейді, сонымен атар, аармандарды іс-рекетіне, шыармада суреттелетін оиалара баа беру шін де жмсалады. Мселен, «обыланды батыр» жырындаы «аланы алдын ша ылды, апаны алдын ан ылды» деген символды образ оианы мнін ашып тр, шайасты аншалыты срапыл, ауыр боландыын айындап, обыландыа тн аарманды пен ажырлылыты ашып тр.

Жырдан осындай жалпы мндегі кркем символдарды табыдар. Оларды маынасына тсініктеме жасадар. Оларды мтіндегі кркемдік ызметін анытадар.

Жыр мтінінен аза халыны кне наным-сенімдерін танытатын зінділерді тауып, оларды мнін, андай наным-сенім іздерін білдіретінін, мтіндегі ызметін тсіндірідер.

«Алпамыс батыр» жыры

1. Жыр мтінінде кездесетін тмендегі кнерген сздерді маынасын тсіндірме сздікке сйеніп тсіндір жне осы сздер кездесетін жыр жолдарын дптерге тсір:

алал, аршыа, атбесік, бчча/батша, бнт, берен, амкн/амгин, ари/ары, дегел, жш зайыл, зарада, зер, керік, мердер, мштады, наяты/нааят, нубет, пайыз, пыстан, рт/раат, самалы, сарана, сота, тлежу, шоны т.б.

«Батырларды іс-рекетін, жріс-трысын, тласын лайтып крсету батырлы жырда маызды орын алады» (Ш.Ыбыраев. Батырлы жырлар//аза дебиеті.Энциклопедия.- Алматы: «Білік» баспа йі,1999. 157-158б.б.). Жыр мтінінен алымны осы тжырымын длелдейтін мысалдар келтірідер. Жыр табиатына тн осы ерекшелікті мнін тсіндірідер.

4-таырып: Лиро-эпос «ОЗЫ КРПЕШ - БАЯН СЛУ»

1. Жыра жоспар жасаыз.

лгі:

1 Адаы кезігу
2. далы
3.
4.

2. Жырдан диалогтерді тауып, оны маызын длелдедер.

3. Баян мен озы, арабай мен одарды сипаттайтын сздерді теріп алып, бас кейіпкерлер мінезін ашудаы орнын анытадар.

Кмек-нсау: арабай: мітсіз дниеден арабаймын.

І

	Баян мен Жібек
1.Негізгі сас асиеттері
2. зіндік ерекшеліктері

ІІ

	Тлеген мен озы
1. Негізгі састытары 2. зіндік ерекшеліктері

( №4 таырыпты тапсырмалары .О.Бітібаеваны «Мектеп» баспасынан 2003 жылы шыан «дебиетті тередетіп оыту» атты оу ралынан алынды.)

Таырып:Ертегілер

Тмендегі ертегілерді жанрлара жіктеп топтастыр. С.асабасовты «азаты халы прозасы» (-Алматы, 1984, «Казахская волшебная сказка»(Алматы, 1972) жне Е.Трсыновты «Генезис казахской бытовой сказки» (Алматы1973,) атты ебектеріне сйеніп, ертегі жанрларыны зіндік ерекшелігін тсіндірідер.