Діни экстремизм саяси ылым категориясы мен саяси зерттеу объектісі ретінде

азіргі кезде діни экстремизм ылыми жне леуметтік дискурста маызды орына ие болып отыр. Діни экстремизм былысымен пайда болан мселелерді талылау ылыми жне баралы басылымдарда, теле-, радиобадарламаларда белсенді трде жзеге асуда. Аталмыш былыса атысты белсенді пікір таластарды орын алуы оны арастыруды ажеттілігі мен зектілігін крсетуде. Діни экстремизм мен экстремистік йымдар мселелерімен кптеген шетелдік зерттеушілер айналысан, алайда, аталмыш былыстарды крделілігі мен былмалылыы себебінен: экстремизмні тарихи згермелілігі жне кптрлілігі, сондай-а, осы былысты зерттеушілерді здеріні идеологиялы кзарастары, саяси- идеялы жне леуметтік-философиялы станымдары мен тадауларыны ыпалынан діни экстремизмді объективті трыдан арастыру иындыа толы болып отыр.

Осы орайда, діни экстремизм ымын жан-жаты талылап тсіндіру масатында жалпы экстремизм ымына тоталып ткен жн. азастанды саяси, дінтану, ытану салаларына атысты ылыми дебиеттерді талдау арылы діни экстремизм былысына атысты наты тсінік алыптаспаандыын круге болады.

Егер экстремизм сзіні этимологиясына ілсек, «экстремизм» сзіні наты маынасы ХХ. зінде пайда болды. азіргі тада экстремизм шектен шыан радикалды станым (баыт) ретінде тсініледі. Экстремист – біржаты кзарасты (станымды) берік станып, оамды атынас трысынан шектен шыатын имылдара дайын адам, ол зіні саяси кзарасы бойынша солшыл немес ошыл болуы ммкін.

Біратар сарапшылар экстремизм ымыны бастауын саяси мдделерді жзеге асыру масатынан туындаандыын негізге ала отырып, «діни экстремизм» ымына да біржаты саяси масаттарды жзеге асыру ралы ретінде арастыруды сынады. Сол себепті, діни экстремизмні пайда болу себептері мен белгілерін талдау арылы оны саяси ылым санаты ретінде арастыруа мтыламыз.

«Діни экстремизм» ымы екі рамдастырушы – экстремизмні зі мен дінні атысуы арылы тжырымдалады.

Экстремизм термині латыншадан шектен шыушы дегенді білдіреді. Яни, наты тланы, адамдар тобыны, оамдастыты наты парадигмада орныан моралды нормалара, салт-дстрлерге, ы орау атынастарына айшы іс-рекеттері.

Экстремизм наты іс-рекеттер арылы жзеге асатынын атап ткен жн. Жне ол адам міріні барлы салаларында тлааралы байланыстарда,

оршаан ортамен атынастарда, саясат, дінге атысты орын алады. Экстремизм з мнінде «агрессия» жне «ылмыс» ымдарын амтиды. Алайда, агрессия саналы рі бейсаналы болатын болса, экстремизмге мотивация тн. Сол себепті, экстремизм адамдара атысты орын алатын леуметтік былыс болып крінеді. Экстремизм зорлы крсетуге баытталан трбиені немесе сырты факторларды тлаа кері ыпалынан пайда болатын салдар. Мысала, заманауи ылымда экстремизмні пайда болуына ыпал ететін келесі факторларды крсетеді:

- леуметтік психологиялы жне негелік (згелерді пікірлерімен санаспаушылы, айналадаы жадайды дрыс пайымдай алмаушылы, психологиялы трасызды (шектен тыс психологиялы белсенділік, тез абылдаушылы немесе жасты максимализмі, бларды барлыы тек арнайы жадайларда немесе зге факторлармен атынаса тскен кезде ана пайда болады);

- леуметтік-экономикалы (материалды жадайыны тмен болуы, леуметтік тесіздік);

- идеологиялы (жалпы идеологияны лсіздігі немесе болмауы);

- жмыспен амсыздандыру;

- леуметтік тарихи (репрессиялар салдары, соыс, гуманитарлы апаттар, т.б.) [25].

Жоарыда берілгендерден байаландай, экстремизмні генезисін талдаудан келесідей арапайым тжырым жасауа болады: аталмыш былысты пайда болуына арапайым мдделерді атыысы мен саяси, экономикалы, леуметтік, конфесионалды сипаттаы айшылытар негіз болады.

оамдаы кез-келген топтарды аталан мдделерді (саяси, діни, этносты жне т.б.) андай да бір себептермен анааттандыру ммкіндіктерінен айырылуы оларды з мдделерін жзеге асыруда шектен тыс дістерді олдануа, яни экстремистік рекеттерге итермелейді. Осы тста ырыз сарапшысы М. Койчукуловты, «экстремизмні пайда болу табиаты наразылы сипатында крініс табады: саяси режимге кіл толмаушылы, леуметтік тесіздік, кейбір леуметтік, нсілдік топтар мен конфессияларды оамдаы орындарына кіл толмаушылытар» [26].

Сонымен атар, орын алатын атыыстарды барлыы бірдей антилеуметтік, зорлышыл, заа айшы фомада болмайды. Орын алан рекеттерді наты экстремистік немесе экстремистік емес деп блу шін экстремизмні наты критерилерін анытау ажет. Экстремизм критерилерін анытаудаы басты масат тек оама айшы, засыз рекеттерді орын алуына себепкер болатын деструктивті идеяларды (дiни шпендiлiктi немесе алауыздыты оздыратын) алдын-алу шін ана емес, сондай-а, оларды осы критерилерге жатпайтын идеялардан ерекшелеу шін де ажет. Мнда экстремизм критерилерін тізбелеуді наты бірыай жйесі жо

екендігін, р сарапшы-алым з критерилер тізімін сынатындыын ескерткен жн. Экстремизмні критерилерін крсеткен шетел сарапшыларыны ішінен ресейлік сарапшы М. Красновты критерилеріне тоталып туге болады:

- адамдарды тапты, мліктік, нсілдік жне діни белгілері бойынша блу;

- жоары конституциялы ндылы ретіндегі адам ытарын жоа шыару;

- ашы плюрализм, идеяларды ашы таратумен алмасу ммкіндіктерін жою;

- мемлекеттік идеология ретінде жалыз идеологияны орнытыру [3].

рине, жоарыда берілген критерилер экстремизмді баалау тсілдері мен амаладарыны объективтілігін бере алмайтыны аны, дегенмен де, экстермизм былысыны тиімді анытауды ралы ретінде олдануа болады. Оны негізгі аидаты адам, оам жне мемелекет мдделері мен ытарын аматамасыз етуге ауіп тндіретін рекеттер, кзарастар мен идеяларды баалау белгісі болып табылады. Мысала, Ш. Акинерді пікірінше, экстремистер атарына «з идеяларын тек жеке мірінде ана емес, ммкін болатын зады, засыз шебердегі дістер арылы оама тауды алайтындар жатады» [2].

Жоарыда берілген кзарастарды талдай отырып, келесідей екі тжырым жасауа болады. Біріншіден, оамны кейбір топтары немесе жеке тлалары з мдделерін радикалды трде ораулары оам мен мемлекетті мдделері мен ытарын сатауа ауіп тндіретіндей болан кезде ана шынайы экстремизм крінісі туралы айтуа болады. Екіншіден, орын алан кріністерді экстремизмге жатызу шін наты критерилерді болуы ажет, йткені ол экстремизммен кресті зге кзарастаылармен креске айналмауына, плюралистік пікірлерді саталуы мен ар-ождан жне діни-сенім бостандытарыны саталу аидаттарыны бзылуынан сатайды. Сондай-а, экстремизмні антиоамды жне антидемократиялы сиапттарын ескере отырып, экстремизмге арсы кресті уаытылы рі тиімді жзеге асуы мемлекет ауіпсіздігі мен оны азаматтарыны бостандытар жне ытарыны саталуына кепіл болады.

Ал мемлекет пен оамны экстремизм кріністеріне арсы имылдарыны сапалы трде рі дер кезінде жзеге аспауы мемлекетті леуметтік-саяси жйесіні лдырауына келеді. В. Зорин жне Э. Паин сынды Ресей сарапшылары экстремизм былысына арсы уаытылы жзеге асырылмаан ызметті салдарын келесідей етіп крсетеді:

- саяси салада еріктілік айтарлытай лаяды, яни, шын мнінде маргиналды болып табылатын саяси кштер беделге ие болады, салдарынан саяси этиканы жалпы дегейі тмендеп, оны ыпалы барлы оамды мірге таралады;

- оамда тзімсіздік ахуалы кшейеді, салдарынан саяси жйені тратылыы азаяды;

- зорлыа жол беріледі жне ол масата жетуді тадаулы дісі ретінде крініс табады. Бл сіресе жастара кері сер етеді, йткені олар идеялы астар мен соы нтижелерге арамастан тбегейлі имылдара жне мндай имылдарды романтизациялауа жаын болады. Бл жадайды экстремистік озалыстарды идеологтары мен йымдастырушылары тиімді олдана отырып, «идея шін» кез-келген террористік актіге немесе ылмыса дайын тратын фанатиктарды алыптастырады;

- соында рей азаматты мірді зегіне айналады, ал бл елдегі саяси ахуалды трасыздандыруа ажет олайлы жадай болып табылады [27].

Осылайша, экстремизмге арсы шараларды уаытылы жргізу арылы мемлекет мемлекеттік жйелерді алыпты ызметі мен тланы, оамны мдделері, бостандытары мен ытарын аматамасыз етіп ана оймай, жалпы аланда, мемлекетті лтты мдделері мен ауіпсіздігін орайды. Шын мнінде, экстремизмге арсы кресті тиіміділігі оны пайда болуына себеп болатын кріністерді уаытылы шешуге тікелей байланысты.

Бдан діни экстремизм мселесі лем мемлекеттеріні саяси, экономикалы даму дегейлеріне арамастан бірдей зекті болып отыр. Экстремизмні леуметтік-экономикалы, саяси, діни, экологиялы жне т.б. мселелерді шешу ралы ретінде кез-келген оамда, мемлекетте, соны ішінде саяси траты, экономикалы дамыан мемлекеттерде де пайда болу кріністерін лем тжірибесі крсетіп отыр.

Сондай-а, аталмыш лемдік тжірибе оамны экстремизмді абылдау дегейіні жоары болу крінісі «тпелі кезедегі мемлекеттерде» жоары екендігін крсетіп отыр. ыса уаыт мерзімі ішінде саяси жне экономикалы жйесін айта алпына келтіру жадайын ткерген елдерде деструктивті аымдарды, соны ішінде экстремизм кріністері жиі орын алатындыы байалады.

р мемлекет пен оам шін экстремизмні пайда болу себептері ртрлі, олар субъективтік жне объективтік жайттара атысты болады. Дегенмен де, экстремизмні пайда болуы мен таралуына ажетті базистік жадайлар аныталан, олар барлы оам мен мемлкеттерге сйкес келеді. Мысала, Д. Ольшанский, заманауи шарттылытарда экстремизмні пайда болуына ыпал ететін келесідей факторларды айындайды: леуметтік- экономикалы дадарыстар, халыты басым блігінде мір сру дегейіні тмендеуі, саяси институттар мен билік рылымдарыны шыл деформациялануы, оларды оамды дамуа атысты ордаланан мселелерді шеше алмауы, саяси режимні тоталитарлы сипатта болуы, билік тарапынан оппозицияны басу, зге пікірдегілерді баылау, лтты негіздегі езгі, жекелеген топтарды з мдделерін шешуге мтылыстары, лидерлерді саяси амбициялары жне т.б. [19].

Мндай фаткорларды жиынтыы андай да бір экстремистік актіні орын алу себебін тсіндіріп бере алмайды, йткені экстремизм крінісі орын алан р оамда, мемлекетте зіндік ерекшелікке ие факторлар сер етеді. Алайда, жоарыда берілген факторлы талдау азіргі оамда экстремизмні пайда болуы туралы жалпылама тсініктерді алыптастырады. Крсетілген негізгі себептерді жиынтытай келе, экстремизм здіксіз жаласып отыратын саяси трасызды кезінде, мемлекеттік институттарды лсіздігі, сондай-а, экономикалы дадарыс жадайларында белсенді бола бастайды деген тжырым жасауа болады. Кейбір зерттеушілер здері сынатын негізгі факторлардан блек экстремизмні пайда болуы мен таралуына жанама трде сер ететін факторлар тобын сынады. Мысал ретінде олара:

«экстремизм кріністерімен кресетін мемлекеттік немесе халыаралы жйелерді тиімсіздігі; трындарды, оларды кейбір топтарыны саяси жне ыты мдениетіні тмен болуы; мемлекетаралы атынастарды нашарлауы, леуметтік шиеленістерді кшеюі жне т.б.» [4].

Берілген себептерді саралай отырып, жалпы леуметтік тедік орнаан, экономикалы игіліктерді тедей блінуі жзеге асан, яни, оамны барлы мшелерені мдделері тедей саталан оамда экстремистік кріністерді орын алу ммкіндігі азаяды немесе жоалады деген пікір білдіруге болады. Бл пікір бір жаынан утопиялы сипата ие, йткені, экстремистік кріністер орын алан елдегі саяси, экономикалы-леуметтік ахуалды тмендейтіні здігінен белгілі. Сол себепті, адамзатты созылмалы ауруына саан экстремизм крінісін тбегейлі жою ммкін емес болып крінеді. Сондытан оны аупін тмендету жмыстары жргізіледі, мндай жмыстар немі туындап отыратын экстремизм себептеріні алдын алу секілді шараларды немі жргізуді талап етеді.

Экстремизмні критерилері мен пайда болу жне таралуына жадай жасайтын себептерге атысты жалпы тсініктерге тоталаннан кейін, оларды ескере отырып экстремизмге наты дефиниця беру ажеттілігіне тоталамыз.

Айтылып ткендей, экстремизм туралы біржаты орта анытаманы жо екендігін атап ткен жн. лтты жне зге де мдделерді айшылыта болуы себебінен, жне оларды іс жзінде йлестіруді ммкін еместігін ескере отырып аталмыш терминдерге орта анытама жасауды тиімсіздігі мен ммкін еместігін анытауа болады. Экстремизмні, сондай-а, зге де мндес терминдерді, е алдымен терроризм терминін анытауа бірыай тсілді алыптаспауы, біраатар елдерді, саяси институттарды, жеке сарапшыларды экстремизмді баалауды саясиландыру салдарынан деген тжырым жасауа болады. р тарап аталан былысты анытауда пайда болан жадайды зіндік трыдан, яни зіндік мдделер мен ауіпсіздік трысынан баалайды. Бір тарап шін экстремизм ретінде аныталан крініс, екінші тарап шін ауіп тндірмеуі ммкін,тіпті оны андайда бір мдделері шін ыайлы болуы ытимал.

Айтыландарды тжырымдай келе, экстремизм былысына орта, бірыай аныатама беруді ммкін еместігін ескере отырып, экстремизмді – мемлекет пен оамны алыптасан орта саяси, леуметтік, идеолгиялы негіздерін тбегейлі згертуге баытталан идеялар, рекеттер, кзарастарды крінісі. Олар тланы, оамны жне мемлекетті ытары, мдделері мен бостандытарын аматамасыз ету мен ауіпсіздігін орауа ауымды атерлер туындатады деп анытауа болады.

рине экстремизмні дефинициясын анытау оны ымды кеістігін сапалы зерттеу шін жеткіліксіз екендігі сзсіз. Мазмны жаынан экстремизмге жаын, зара байланысты былыстарды зерттеу ажеттілігі туындайды. Ол былыстарды зара туелділігі мен зара байланыстарыны логиалы рылысын анытауа, зерттеулерде терминологиялы реттілікті алыптастыруа ммкіндік беретіндігі аны, ол жеке зерттеулерді ажет етеді.

азіргі тада экстремизмні экономикалы, экологиялы, лтты трлеріні атарынан діни экстремизм былысына ерекше назар аударылуда. Діни экстремизмді белгілі бір діни сенімдегі станымны шектен шыандыын, оны жеке жне леуметтік топтарды дниетанымы мен іс-рекеттеріндегі кріністерін айтуа болады. Сонымен бірге, діни экстремизм оамда алыптасан дстрлі діни ндылытарды жоа шыарып, агрессивтік пиылда з дниетанымын, станымдарын басалара мойындату шін ртрлі крес жолдарын тадайтыны да белгілі. Крес жолдары гіт насихаттан бастап орыту, рейлендіру,манипуляция, гипноз, жне адам ліміне алып баратын шектен шыан іс-рекетке дейін болатыны белгілі.

Сонымен атар, діни экстремизм экстремизмні саяси, лтты жне т.б. трлері секілді радикалды топтарды діни, саяси немесе экономикалы салаларда басымдылытара ие болу жолындаы ралы ретінде олданылады. Діни экстремизм клерикализм немесе діни фундаментализм былыстарымен жиі абысып отырады, сіресе діни фундаментализм діни экстремизм платформасы ретінде олданыс табады. Сондай-а, діни экстремизм мдениетаралы жне лтаралы атынастар саласында олданылады. Бл жадайларда ол саяси немесе лтты экстремизмні идеологиясы ретінде крініс табады. Діни экстремизм экстремистік имылдарды зге трлерімен тыыз байланыста болып оларды трлі саяси мдделеріне ол жеткізуде идеологиялы жне йымдастырушылы ызмет атарады.

азіргі тада мемлекет, оам мен конфессиялар діни экстремизм кріністеріні пайда болуымен аталмыш ауіптерде з бетінше имыл атаруда. Дінге сенушілер ортасындаы экстремизм крінісі экстремизм ретінде емес, зге дінні ауіпті ндеуі, прозелетизм, діни соыс (егер бір конфессияны ішінде болса – секта) трінде абылданса, мемлекет пен оам шін діни леумет ішіндегі деструктивті имылдар немесе дін шеберінен

шыып, мемлекеттік жне оамды тратылыты бзатын діни агрессия радикализм немесе экстремизм ретінде абылданады.

Наты бір парадигмаа атысты діни экстремизм былысы бар, сондытан діни экстремизм эксперттік категория ретінде орынды деуге болады. Осы орайда, Ресей зерттеушісі А.П. Забияконы аталмыш былыса берген анытамасына тоталып ткен жн: «Діни экстремизм алыптасан салт-дстрлерге ымырасыздыпен бадарланан діни идеология мен имыл типі, ішкі діни ортадаы жне сырты леуметтік ортадаы шиеленісті кшеюі. Экстремизм келесідей аымдар арылы крініс табады:

1. андай да бір кофессия ішінде догмалар, ндылытар мен нормаларды радикализациялануы арылы ( христиандытаы анабаптизм, исламдаы уахаббизм жне т.б.);

2. трлі ілімдерді синкреттелуі арылы алыптасан конфессиялардан тыс немесе жаа доктринаны алыптасуы (АУМ синрике). Экстремизмні масаты алыптасан діни жйені тбегейлі немесе оны ауымды блігін згерту болып табылады.

Масаты трысынан діни экстремизмні екі негізгі типін крсетуге болады ішкі конфессиялы бадардаы жне леуметтік бадардаы. Бірінші тип з масатын алыптасан діни ілімдерге, культтік тжірибеге немесе діни институттара айшы оюмен байланысты. Екінші типтегі діни экстремизм діни згерісті жеке тла мен оамды згертуге баытталан діни кш ретінде арастырады. Ішкі конфессиялы бадардаы діни экстремизм діни жне зайырлы билікпен атыыса шыраанда леуметтік радикализация трінде згеріске шырап, леуметтік арсылы пен згеріске айналады [5].

з масаттарына ол жеткізу шін діни экстремизм алыптасан оамды нормаларды шегінен шыатын дістерді олданады; ыты нигилизм, діни немесе зайырлы рылымдар мен институттарды мойындамау. Діни мірдегі діни экстремизмні салдары радикалды діни аымды жою, немесе онымен ммілеге келу арылы згерген дінні пайда болуына, немесе дінні ыдырауы арылы жаа діни аымны, сектаны пайда болуына келетін конфессия ішіндегі айшылытар болып табылады. оамды мірде діни экстремизмні салдары экстремистік топтарды оамды радикалды трде згерту бадарламасынан ерікті немесе ысым крсете отырып бас тартуы немесе экстремистермен ммілеге келу арылы леуметтік реформаларды орын алуы, сирек жадайларда оамны клерикалдануы болып табылады.

Діни экстремизмні негізгі баыттарына атысты экстремизмні келесідей згерістерді жзеге асыратын трлері аныталады:

1) конфессияны тере деформациялауа баытталан – ішкі конфессиялы;

2) легитимді емес, зорлыты жолдар арылы зге конфессияларды жоюа баытталан – сырты конфессиялы;

3) тланы деструктивті згеруіне баытталан – тлалы-бадарлы;

4) этносты жне этносаралы атынастарды радикалды трде згертуге, жат этнодіни топтарды жоюа баытталан – этнодіни экстремизм;

5) мемлекетті ыты жйесі мен мемлекетаралы атынастарды згертуге баытталан – діни-саяси-экстремизм;

6) леуметтік экономикалы жйелерді згертуге баытталан – леуметтік-діни экстремизм; жне адам тіршілігіні зге де салаларына баытталан діни экстремизм болып блінеді [5].

Зерттеуді концептуалды тсініктік аясында зге сенімдегілерге басымды орнату дісі ретінде діни экспансия жаымсыз сипаттаы жауапты реакцияларды туындататынын атап ткен жн. Осы тста діни экстремизм жаашыл мен дстрлі мдениеттерді айшылыа тсу крінісі болуы да ммкін. Тарихи шеберде орын алан гуманизм, аарту, рационализм секілді кезедерден со архаикалы рухани жне леумттік рылымдар згеріп, оларды орнына дстрлі оам аидаларына айшы келетін ндылытар алыптасты. Осы тста діни экстремизмні пайда болуын дстрлі оам ндылытарын сатау тсілі ретінде арастыруа болатын секілді. йткені, азіргі тадаы адам ытары мен бостандытарын сатау бірінші орына ойылып, барынша оралатын оамды діни ілімдер мен аидаттарын негізінде згерту рине діни экстремизм ретінде бааланатыны аны.

Біра бл жерде діни экстремизмді анытап беретін негізгі діндер алдыы орына шыады. Мысалы, аза даласында пайда болан діндерді барлыы бірдей наты тарихи миссияны атармады. Ал кейбір сенімдер мен діндер, тіршілдік пен ислам, сіресе, соысы мдениеттзушілік басымдылыа ие болып, аза халыны этносты алыптасуы мен географиялы тіпті геосаяси айындалуына ыпал еткені аны. Ислам лтты мдениет пен дстрге сіісіп, дстрлі станымдара айналды.

Осы тста, саясаттанушылар, дінтанушыларды кез-келген діни экстремизм доктриналы алышарттара ие, себебі, кез-келген конфессия мір аиатын тек зіндік трыдан тсіндіруге мтылады, йткені, кез- келген дін зін ана барлы жаратылыс сратарына аны жауап беруші рі шынайы аиат ретінде, ал зге діндерге ашы немесе стамды трде кмн келтіретіні аны дегенге саятын пікірлері бгінгі кнні аиатына сйкеспейді. Себебі, трлі діндерді сенім жйелеріні бір-біріне сйкеспеуі трлі дін станушылар арасында атыыстар туындатпайды.

Айтылан пікірді кмнділігін крсететін мысал, азіргі тадаы конфессияаралы немесе дінаралы атынастар тікелей субъективті фактора байланысты болып отыр жне наты саяси тлалар, немесе топтар з саяси мдделері шін діни жамылыны пайдалану арылы діни экстремизмні мазмнын згерте алады.

Дінні ке таралуына немесе лттар мен лыстарды тарихи орын згертулері салдарынан пайда болан кпконфессиялы оамдардаы діни келісім лгісі бола алады. Мысала, азастанды оамдаы дстрлі ислам

мен православиеден зге католицизм, буддизм, индуизм секілді діндер мен сенімдерді мдени алуандылыты тзе отырып, орта ндылытарды насихаттайтындыын байауа болады.

Жоарыда айтыландара айта оралатын болса, діни экстремизм экстремистік рекеттерді бір формасы болып табылады жне оны мазмны бір субъектілерді зге субъектілерге басымдылыына мтылу ретінде бааланады. Аталмыш рекетті жзеге асу шарты мен жадайына байланысты оан идеологиялы сипаттама беріледі, мысалы саяси, лтты жне діни. Шын мнінде оларды жеке дара бліп арастыру шартты трде жзеге асады, йткені іс жзінде оларды жеке орын алуы сирек кездеседі. Осы себептерге байланысты кптеген азіргі заманы сарапшылар діни экстремизм ымына діни саяси, этнодіни секілді осымшаларды олдануды сынуда.

азастанды алым Т.. Брібаев: «Діни экстремизм мен саяси экстремизмні ара атынасын ажырата отырып, бл екі былысты зара тыыз байланыста екенін атап ткен жн. ХХI асырда бл екі былыс бір- бірін толытырып ана оймай, оларды масат мдделеріні белгілі бір ситуацияда бір жерге тоысуы да діни экстремизмге ерекше сипат беретінін ескерген жн. Діни экстремизм саяси экстремизммен байланысты боланмен, оларды масаттары р трлі. Саяси экстремизмні масаты билікті басып алып, елді саяси жйесін з мдделеріне сай згерту болса, бл жолда діни экстремизм жй ол жаулы кйінде алатынын айта кеткен жн. Діни экстремизмні масаты белгілі бір діндегі сенімді айта арау, сол діндегі фунаменталды догматтарды, базалы станымдар мен аидаларды айта ру шін крес болып келеді. Бл екі экстремизмді біріктіріетін - ол зорлы, рей» деген пікір білдіреді [28].

Діни идеологияны лтшылдарды, сепаратистерді олдануы, сіресе халытарды этносты жне діни сйкестенулері бірдей болатын жадайда діни экстремизмні шеттен тыс атал формалары пайда болады. Сол себепті,

«діни экстремизм», «діни-саяси экстремизм», «ылмысты діни экстремизм» ымдарын «діндегі экстремизм» ымымен бірге арастыран жн, йткені ол экстремизм былысыны барлы абаттарын амтиды.

Зерттеуде «діни экстремизм» ымы арылы дінаралы жне конфессия ішіндегі атынастар саласында шектен шыан амалдарды олданушыларды айтамыз, олар зге сенім кілдеріне з діни станымдары мен ндылытарын тауда зорлы жне психологиялы дістерді олданумен ерекшеленеді.

Діндегі экстремизм мселесі объектілік мселе емес, ол субъектілік мселе. Басаша айтанда, экстремизм дінде таным объектісі ретінде крініс таба ма деген сауал емес (йткені былыс ретінде ол бар), сауал кім (субъект) экстремизмді айындап, тсіндіреді жне осы айындау мен тсіндіру андай парадигмалы контекстіде жзеге асады деген нсада ойыланы жн.

детте, дінге сенуші тла шін дінде экстремизм жо, былыс ретінде экстремизм дінсіздік санада пайда болан, мндай тсіндірмеде діни экстремизм мен терроризм саяси манипуляцияны немесе дінні саясилануын крсетеді. Саясаттану мен дінтануда діни рекеттерді шеткері (экстремалды) формалары тсіндіру шін «діни экстремизм», «діни-саяси экстремизм» немесе «діни негіздегі экстремизм» терминдері олданылады. Кейбір сарапшылар мен саясаттанушылар, ыораушылар, оам айраткерлері мен журналистер крделі діни мселеде саяси дептілік пен толеранттылыа шаыруда. Осы крделі мселеде дінтанушылар мен саясаттанушылар ауымдастыы наты аныталан станымдара ие емес. Оларды бір тобы «діни экстремизм» терминін абылдаса, екінші тобы бл термин орын алып отыран кріністі мнін ашып бере алмайды деген пікірде. Ал дстрлі діндерді кілдері діндегі экстремистік рекеттерді дінге жат псевдодіни деген станымда. Бл орынды да лемдік діндерге экстремисттік рекеттер жат, оларды кілдері мемлекетті сйкесті зырлы органдарымен бірге аталан кріністерге арсы имылдара осылуда.

Діни экстремизм немесе діндегі экстремизм мселесін тжырымды трыдан тсінудегі бірізділікті болмауыны зі экстремизм крінісіне арсы шыушыларды здерінде талданып отыран мселені наты бір шеберде талылануы шін ажетті бірыай координаталар жйесі, бірыай ндылытар, бірыай парадигманы анытай алмауында болып табылады.

Жоарыда айтылып ткендей, «діндегі экстремизм» діни экстремизмге атысты жалпы ым болып табылады, ол оамдаы діни атынастарды да озайтын экстремистік рекеттерді ке абаттарын амтиды. Мнда діни аым мшелеріні экстремистік имылдарыны барлыы бірдей эктремистік ретінде сипатталмайды. Деструктивті діни йымдарды мшелері з ксемдеріні бйрытарымен радикалды рекеттер жасай отырып, ксемдері масат ретінде айындап отыран зге дін станушылара басымды орнатуды білмеуі де ммкін. Сонымен атар, осы былыстарды объективті трыдан зерттеу мен оларды себеп-салдарын анытау барысында экстремистік рекет діни басымдылыа мытлу масатымен біріккен тсында діндегі экстремизм крінісі болып табылады.

Осы орайда, діндегі экстремизм мселесін зайырлы оам трысынан арастыру орынды болып крінеді. лемді леуметтік-саяси жне ыты дістер арылы танитын зайырлы (секулярлы) мемлекет діни координаталар жйесін абылдай алмайды. Мемлекеттік аидаттарды діни парадигмалы контекстке туінде клерикалды мемлекет пайда болады. Кптеген дстрлі дінді станушылар діни экстремизм жо деген тсінікті ала тартады жне олар з тжырымдарын «йткені, дін жаман болуы ммкін емес» немесе «дін жамандыа йретпейді» деген аргументтермен длелдеуге мтылады, ал мны зі осындай пікір иесі з ойларын діни парадигма аясында тжырымдайтынын білдіруі ммкін. Мндай тжырым шін наты

аргументацияны ажеті де жо, ол шін дін – аиат, ізгілік деген сенім жеткілікті. Ал аиатта, ізгілікте экстремизм секілді айшылыа орын жотыы онсыз да тсінікті. рине логикалы трыдан мндай тжырым орынды. Алайда, біз олданып отыран діндегі экстремизм мселесінде экстремизмні конфессияны ішкі атынастарында да сырты конфессияаралы атынастарда да пайда бола алатындыын крсетеді.

Мысала, батысты саяси тлаларды, сарапшыларды діни экстремизге атысты, «конфессияаралы атынастардаы экстремизм дінге сенбейтіндермен соыс» деген пікірлеріне тоталуа болады. Оларды пікірлерінше, діни жйеде экстремизм ндылытары жо, алайда дінсіздермен (зге діншілдер, т.б.) соыстар – «жиад», «крест жорытары» бар [6].

Дінде экстремизм жо, йткені з сенімін орау (миссия, жиад, зге сенімдегілермен крес арылы) кптеген конфессияларды негізгі доктриналарыны бірі болып табылады, сол себепті «экстремизм» термині діни парадигмада легитимді емес. Салыстыру шін мемлекет те тек діни ндылытар жйесін жетекшілікке ала алмайды. Дін – тек ізгілік деген негіздегі дінде экстремизм жо деген тжырым діни дниетанымны белгісі, алайда осы тжырымны біржатылыы оны саяси саламен байланысында аны байалады. Осы былысты зерттеу дісінде «ос стандарттар» саясаты крініс табатыны жасырын емес, мнда бір аымдарды рекеттері экстремистік деп классификацияланса, келесілеріні дл сондай мазмндаы рекеттері легитимді трде абылданады. Дінде «экстремизм» термині легитимді емес жне ол абылданбайды, алайда ол саяси ылымда жне дінтануда «экстремизм» деген атауа ие болан былыстарды дінде кездесуін жоа шыара алмайды.

Саяси, діни немесе этносты экстремизмді арастыруда саяси ылым діни ауымдастыты этностан немесе леуметтік топтан тыс феноменологиялы ерекше былыс ретінде арастырмайды. Мнда былысты пайда болуынан оны леуметік-саяси сипаттамасы маызды.

Кптеген саясаткерлер мен дінтанушылар экстремизмге былыс ретінде сипаттама беруде ойылан масаттара зорлы крсету арылы ол жеткізіледі деген тжырым сынады. Сол себепті, саяси ылымда экстремизм

– саяси тжірибедегі радикалды идеялар мен масаттара бадарлану, ал оларды жзеге асыру легитимді емес, арулы (мемлекеттік трыдан) дістер жне ралдар (терроризм, діни, нсілдік жеккрініштілікті туындатуы, арулы атыыстар жне т.б.) арылы орындалады. Сонымен оса, радикализм мен экстремизмні мндай формалара тсуі оларды зге мдениетте пайда болуынан деген пікір келтіруге болады. Мысала, уахаббилік Сауд Арабиясында немесе Египетте абсолютті легитимділікке ие, ал Тркияда ата удаланады, Даыстанда за жзінде тыйым салынан, дл осы кріністе, яни, Сауд Арабиясы мен Египетте дстрлі, ал Тркия мен

Даыстанда жаашыл болуынан басым конфессиялармен айшылыа тсіп леуметті жне саяси жйені айта згертуге мтылады [7].

Кез келген мемлекет шін жат формадаы діншілдік формасыны сырты мдениет ретіндегі ішке енуі – зге мемлекеттерді андай да бір мемлекетті діни платформасына сер ету формасы – дінні радикализациялануы мен саясилануыны факторы болып табылады. Дінні саясилануы, сйкесінше радикалдануы діни платформасы сырты серге шыраан мемлекетті ыпалынан жне кп жадайда масатты трде рекет етіп отыран екінші мемлекетті серінен жзеге асады. Мндай былыстар салыстырмалы трде аланда жаадан пайда болып отыран жо. Аталмыш

«рухани агрессияа» арсылы кп жадайларда зге діндегілермен арулы атыыстара ласады. Осы тста дін мдениетті е кне рі консервативті элементі ретінде халыты зіндік болмысыны символы, оны трлі заа айшы ауіптерден орау ралына айналады. Сонымен атар, андай да бір ауымдасты анарлым ежелгі рі зндік болмыса ие болан сайын дінні ораушылы функциясы де белсенді бола тседі, ал ауымдасты сырттан енген рухани экспансияа (діни, мдени, тілдік) агрессивті трде арсы трады. Кп жадайларда мндай оранысты функциялар наты шеберлер аясынан шыып, экстремистік сипат алып жатады, бл этнодіни шиеленістерді орын алуына, яни, бір субъектілерді экстремистік рекеті зге тарапты жауапты экстремистік рекеттерін туындатады.

Осы тста азіргі тада азастанды оамда орын алып отыран діни экстремизм былысы жат пиылды кштерді алыптасан (немесе алыптасу стіндегі) рухани жйелерді масатты трде бзуа баытталан рекеттер ретінде баалауа болады. Ал олар елді тарихи кезедерінде орын алан объективті жне субъективті дадарыстар жадайын кеінен пайдаланды.

Осы орайда, жргізіліп отыран талдауды логикасы діни экстремизмні ымды аппаратында дифференцация жргізуге сйкеседі. азіргі кезде діни экстремизм ымы біржаты діни аидаттарды діни масаттара ол жеткізу шін олдану маынасында олданыла алмайды, йткені ол экстремизді жзеге асырушы субъектілерді іс рекеттеріні мазмнын крсетіп бере алмайды. Жзеге асып отыран кріністерден шыатын тжірибелерден байайтынымыздай, діни атыстылы трлі экстремистік йымдарды рекеттерінде маызды факторларды бірі болып отыр. Оны басым тсетін кріністеріні бірі немесе айын крініс табатын сттері саяси масаттара атысты. Сол себепті, «дін станушылар арасында пайда болатын діни экстремизмді наты саяси масаттара ол жеткізу шін діни санаа жасанды трде енгізілетін діни саяси экстремизмне ажырату» сынысын олдау орынды [8].

Діни-саяси экстремизм мселесін зерттеу контекстінде е алдымен арастырылып отыран экстремизм тріне атысты тсінікті талдап алан орынды. Осы орайда, экстремизм мселесін зерттеуші алымдар арасында

діни-саяси экстремизм мселесіне атысы бар біратар шешуші ымдарды ылыми бірізділігіне атысты айшылыты пікірлер алыптасан. Мндай жадай алыпты ыма айналан терминдерді трлі маынада олданылуынан, сол себепті айта тсіндіру мен зерделеуді талап ететін шарттылытар жадайында пайда болды. Жекелей аланда, «діни экстремизм» рі жиі олданылатын, рі аталуына атысты трлі пікір таластар туындататын ымды анытау ажеттілігі байалады.

Діни экстремизм анытамасын ылыми-тжірибелік трыдан олдануа атысты зерттеушілер арасында бірыай пікір алыптаспаан. Сарапшыларды басым блігіні пікірінше, азіргі кезде олданылып жрген діни экстремизм анытамасы кп жадайларда мселені мазмнын ашып бере алмайды.

Сонымен атар, тйткілді мселені мнін наты бейнелейтін анытаманы айындау теоретикалы жне тжірибелік ызыушыларды туындатуда. Анытаманы натылыынан діни экстремизмні табиатын, оны дамуына сер ететін себептерді анытауа болады. Алайда, діни экстремизмні анытамасымен атар, талыла тсетін мселелерді бірі экстремистік деп аталатын йымдарды кілдеріні саналарындаы діни рауыштар клемін анытауа атысты. Діни экстремизм з мнділігі бойынша діни былыс болып табылады ма, лде ол саяси немесе леуметтік былыстар атарына жатызуа бола ма деген сауалдар зекті рі орынды.

Е алдымен жалпы тжырымдамасында діни экстремизмді діни салада орын алатын экстремизм ретінде квалификациялауа болады. Сонымен атар, діни экстремизмні зі, яни оны тек дін саласында орын алуы сирек былыс екендігін атап ткен жн. Кп жадайларда діни экстремизм ретінде дінге атысы болса да леуметті саяси саласында крініс табатын экстремистік былыстар аталады. Жалпы аланда, діни экстремизмді анытауды екі тсілін айындауа болады:

Бірінші тсіл діни экстремизмді діни сананы ішкі конфессиялы жне конфессияаралы дадарысты былыстара ерекшелікті реакция жне осы дадарыстарды діни емес тсілдермен шешу ретінде абылданады.

Екінші тсіл діни экстремизм анытамасын оам мен мемлекетке арсы мазмндаы наты саяси былыс ретінде арастырады. Бл баытты олдаушылар діни негіздегі орын алатын шиеленістерді басым блігі бірінші кезекте саяси негізге ие болады жне олар діни емес саяси экстремизм ретінде айындалады деген пікірді станады. Дін мндай жадайларда баынышты элемент ызметін атарады. Мысала, діни экстремизді олдану себептері аныталса да, ресейлік исламтанушы Л. Сюкияйнен діни экстремизм ашы немесе астыртын трде саяси мазмна ие деген пікірді олдайды. Сарапшыны пікірінше, «андай жадайда болмасын діни экстремизді жеке немесе саяси экстремизммен немесе оны крініс табу формасы ретінде арастыруа болады» [29].

Осындай пікірді ресейлік дінтаншуы И.Н. Яблоков та сынады, ол «діни

индивидтер, топтар жне институттар экономикалы, саяси, аартушылы ызметтерді атарып, олара сйкес, саяси, экономикалы аартушылы жне зге атынастарды жзеге асыруларына байанысты мндай ызметтер мен йымдарды «діни» деп атауды ажеті жо» [9].

Діни экстремизм рауыштарыны айсысы басымдылыа ие, сйкесінше, экстремизмні бл трін алай анытауа, яни, діни экстремизм бе лде саяси экстремизм крінісіні формасы ма деген сауала атысты талылаулар орта тотама келген жо жне сарапшылар арасында лі кнге дейін жаласуда. Мндай пікірталастарды зектілігі мен затыы екі тараптарды зіндік длелдемелерге ие негіздемелеріні болуына байланысты екенін атап ткен жн, шын мнінде діни экстремизм трлі формаларда крініс табады. Мысала, дін станушыны бір діннен зге дінге ткені шін адамдарды оны жария трде айыптауы мен уындауа, жазалауа ндеулері, немесе кейбір діни айраткерлерді конституциялы билікті жойып, орнына теократиялы мемлекет руа ндеулері экстремистік рекет ретінде бааланады. Алайда, аталып ткен екі кріністер арасында айырмашылытар бар, егер бірінші жадайды таза діни экстремизм ретінде сипаттауа болса, екінші кріністі діни рауыштардан тратын саяси рекет ретіде класификациялауа болады. Экстремизмні екі крінісінде де діни форма боланымен, екі блек мазмна ие болады.

Діни-саяси экстремизмді айрышалайтын маызды шарттарды бірі

«мндай діни топтар экстремимстік кріністерді діни ызметтерден тыс жзеге асыру» фактісі, яни, саяси байланыстара тсе отырып жзеге асырылады. Алайда оларды рекеттері діни сана арылы бркемеленеді [11].

Ресей зерттеушілері А. жне А. Нуруллаевтарды «діни-саяси экстремизм» ымын енгізу діни салада орын алатын былыстарды саяси лемде орын алатын діни мотивация мен діни бркемелеуге ие рекеттерден наты блуге ммкіндік береді. Ал оларды діни экстремизм ретінде сипаттау билік пен оамды саяси билікті басып алу мен мемлекетті блшектеу масатында жргізілетін атал ылмыстарды себебін діннен іздеуге бадарлау болып табылады. Ал ол млдем ате», деген тжырымдары жоарыда аталандара сйкеседі [12].

Ресей зерттеушілері діни-саяси экстремизмді экстремизмні зге трлерінен дифференциациялау шін келесідей ш айындау сипаттамаларын сынады:

1. Діни-саяси экстремизм – бл мемлекеттік рылымды кштеп згертуге жне билікті жаулап алуа, мемлекетті ауматы ттастыы мен егемендігін бзуа баытталан ызмет. Саяси масаттарды басшылыа алуы діни саяси экстремизмді діни экстремизмнен ерекшелеуге ммкіндік береді. Аталан сипаттар бойынша ол экономикалы, экологиялы жне рухани экстремизмнен ерекшеленеді;

2. Діни-саяси экстремизм діни аидаттар мен рандар арылы бркемеленеді немесе мотвацияланатын заа айшы саяси рекеттерді крінісі болып табылады. Осы белгілері арылы ол зге мотвациялара ие этнолтты, экологиялы жне экстремизмні зге де трлерінен ерекшеленді;

3. з масаттарына жету шін кш олдана отырып кресу дісі діни- саяси экстремизмні ерекше белгісі болып табылады. Аталан сипаттар бойынша ол діни, экономикалы, рухани жне экологиялы экстремизмнен ерекшеленеді» [12].

Діни экстремизм – наты бір тлаларды, топтарды, мемлекеттерді саяси масаттара жету шін дінді немесе дінні кейбір аидаттарын идеология, мотивке айналдыру. Яни дін саясатты ралына айналатындытан, діни экстремизм саяси зерттеуді объектісі болып табылады. Осы орайда, діни экстремизмні идеологиясы, мотивтері, объектілері мен субъектілері, экстремистік рекеттер мен йымдарды арастыран жн.

Экстремистік идеологияны мнін ыну шін идеология ымыны зін талдау мен рылымын, типтерін арастырудан жне оны ттас былыс ретінде талдаудан бастаа жн. «Идеология адамдарды оршаан ортаа жне бір бірлеріне атынастарын белгілейтін жне оамды атынастарды бекіту мен дамытуа ызмет ететін идеялар мен кзарастарды жиынтыы. Иедологиялы кріністерді негізі ретінде андай да бір оамды мдделер аныталады. Тапты оамда идеология наты бір тапты сол оамдаы орнын, таптарды зара атынастары мен мдделерін білдіретін тапты сипатта болады. Идеология саяси, ыты, діни, этносты, эстетикалы, философиялы кзарастар формасында крініс табады». [30].

з мнділігінде идеология объективті леуметтік шынайылыты андай да бір леуметтік ауым трысынан крініс табуы жне осы леуметтік ауымны базалы леуметтік мдделерін білдіру, яни, ол андай бір леуметтік ауымны зіндік леуметтік сана сезімі. «леуметтік топты (тап, лт жне т.б.) немесе жеке тланы бекітулері мен тадаулар жйесі, ол шынайылыты тсіну мен тсіндіру тсілі жне леуметтік игіліктерге, дрежелер мен рлдерге атынастарын білдіру болып табылады» [31]

Формасы жаынан идеология леуметтік шынайылыа атысты кзарастар жйесі. Біра, саяси ылымнан ерекшелігі ол ндылыты сана болып табылады. сол себепті, идеология оам туралы ылыми білімдерден брын наты леуметтік шынайылыа атысты ешбір сынсыз абылданатын ндылытар жйесінен трады. Идеологияны рылымды трыдан арастыруда, оны ш дегейін арастыруа болады: «Теоретикалы- концептуалды. Бл дегейде саяси теорияны негізгі ережелері алыптасады, сынылатын оамды рылымны негізін райтын кейбір ндылытары мен идеалдары негізделеді.

Бадарламалы директивалы. Бл дегейде леуметтік-философиялы принциптер мен идеалдар наты саяси бадарламалара ауысады.

Іс-имылды. оамды санаа бадарламалар, рандар мен талаптар тріндегі идеологиялы станымдарды енгізу андай да бір саяси іс имылдара келеді.» [31]

Идеология рылымы келесілерден трады:

- андай да бір леуметтік топты наты леуметтік шынайылы туралы жне ондаы зіні орны туралы елестетулері (теоретикалы- танымды);

- наты леуметтік шынайылыты баалау мен ондаы зіні орнын жеке (топты) мдделер трысынан баалау;

- осы топты тпкілікті леуметтік мдделеріні іске асуын амтамасыз ететін, оамды жйені лгісін крсететін андайда бір леуметтік идеал;

- идеалды жзеге асыратын іс имылдар бадарламасы;

- леуметтік-саяси ызмет пен сйкесті іс-имылды станымдар нормаларыны, ережелеріні жйесі.

Осы орайда, берілген элементтерді андай дегейінде экстремистік идеологияны экстремистік емес идеологиядан ажырату мселесі туындайды. Мндай ерекшеліктерді анытау идеологияны леуметтік мазмныны белгілері негізінде, яни, ол андай топты мдделерін білдіретіндігіне байланысты айындау толы болмайтыны белгілі. Сйкесінше, андай да бір леуметтік топты идеологиясын экстремистік, топты зін де экстремистік деп атауды орынсыз екендігі аныталады. Сонымен атар, оамды экстремистік топтар мен экстремистік емес топтар деп блуді зі абсолютті шартты трде жне идеологиялы трыдан алдын ала алыптасан сипат алатыны белгілі.

Сол себепті экстремистік жне экстремистік емес идеолгияны ерекшеліктерін оларды саяси іс имыл бадарламалары мен іс рекеттік станымдары арылы айындаан жн. Егер наты бір идеология жйелі немесе жаппай зорлы крсетуді леуметтік топтара геноцид жргізу шараларына дейінгі радикалды іс имыл бадарламаларынан, сондай-а саяси оппоненттері, арсыластары, зге сенімдегілерге атысты шектен шыан ерікті имылдар нормаларынан тратын болса, мндай идеологияны экстремистік ретінде айындауа болады. Алайда, идеологияны ішкі байланыстар элементіні логикасы ескерілмей алады. йткені идеологияны бадарламалы іс рекеттік элементтері оны теоретикалы ндылыты элементтеріні салдары, нтижелері ана болып табылады. сол себепті экстремистік идеологияны басты критериі ретінде осы мазмнды, теоретикалы ндылыты критерилерді ескерген жн.

Наты оам туралы тсініктер мен ондаы зіндік орынды наты леуметтік топтар арылы айындау, сйкесінше осы тсініктер мен

баалаулардан пайда болатын андай леуметтік идеалдарды экстремистік іс рекеттер мен саяси бадарламаларды негіздері деп арастыруа болады. Сонымен наты леуметтік топты экстремистік идеологиясы ретінде келесідей белгілері бар идеологияны атауа болады:

- оам туралы тсініктер дегейінде леуметтік, сілдік жне лтты тесіздіктер бар болатын жне олар тек жоары леуметтік топтар ана лайыты мір сруге ыылы, ал тменгі топтар шексіз пайдалану тіпті геноцидке лайыты деген шектен шыан идеялар болатын болса;

- леуметтік шынайылыты баалауда арапайым биополярлы жйе, яни, з адамдары мен жат адамдар, мейірімділік пен злымды ретінде блу олданылатын болса жне злымды ретінде сол топты ытары мен мдделері ысыма тсетін наты бір леуметтік жйе танылатын болса, ал мейірімділік ретінде сол леуметтік жйемен кресуді кез келген формалары абылданатын болса;

- леуметтік идеал дегейінде зге леуметтік топтарды мдделеріні зардап шегуі арылы наты бір леуметтік топты мдделері толыымен орындалуы жзеге асырылатын оамды рылым лгісі сынылатын болса;