Діни экстремизмді зерттеуді тжырымдамалы дістері

азіргі тада аса зекті болып табылатын діни экстремизм кріністеріне арсы крес пен оны алдын алуа баытталан ызметтер йымдастырылуда. Аталан ызметтер уаытылы рі дер кезінде жзеге асуы

жне наты нтижелер беруі шін діни экстремизм былысын кешенді ылыми зерттеулермен амтамасыз ету зекті болуда.

Осы орайда, діни экстремизмді зерттеу бірнеше факторлармен шаттандырылан.

Біріншіден, алымдар мен билік органдары тарапынан діни экстремизм оама ауіпті былыс ретінде танылады. Оны оамда орын алуы ауымды резонанс тудырады, бл мселені зекті ете тседі.

Екіншіден, кптеген зерттеушілер тарапынан діни экстремизм тенденциясыны лаюы атап тілуде. Бл тенденциялар азастан оамымен атар, ТМД, Орта Азия, Еуропа елдерінде де крініс табуда.

шіншіден, сарапшыларды басым блігі діни экстремизм леуметтік былыс ретінде жоары латенттілікке ие, сйкесінше оамда крініс табатын діни экстремизм лайыты дегейде аныталмайды деген пікір білдіруде. Сонымен атар, оамда орын алуы ммкін діни экстремизмні леуеті зерттелуі жне лшенуі ажет деген міндеттерді айындайды.

Тртіншіден, азастанды оамны кпэтностылыы мен кпконфессиялы ерекшелігі ытимал діни экстремизм леуетіне олайлы рал ретінде олданылуы ммкін.

Аталан шарттылытар діни экстремизмді наты дістер арылы зерттеуді ккейтесті етеді. Осы тста отанды жне шетелдік сарапшылар тарапынан діни экстремизм немесе жалпы экстремизм наты теориялы, дістемелік трыдан аз зерттелгендігі айындалады.

Зерттеу бліміні атауына сйкес, діни экстремизмді концептуалды дістер арылы арастырып, оны мнін, рылымын, пайда болу себептері мен сипаттамаларын талдаймыз. Осы орайда, діни экстремизмні оамды мірді барлы абаттарына атысты орын алатындыын жне ол бірінші кезекті агрессиялы, деструктивті леуметтік тжірибе ретінде жзеге асатынын ескере отырып, діни экстремизмді леуметтік-саяси былыс ретінде тжырымдаймыз. Аталмыш былысты жан-жаты зерттеу шін салааралы діс олданылады.

Сондай-а, діни экстремизмді салааралы діспен зерттеу осы былысты салыстырмалы трде азастанды оамда жаадан крініс табуымен жне сырттан енуімен сипатталады жне зерттелу трысынан ке амтылмаандыымен тсіндіріледі. Отанды жне шетелдік сарапшыларды діни экстремизмні мнін, белгілерін, орын алу саласын анытаудан тратын теоретикалы трыдан зерделеуге арналан ебектері бар. Алайда, діни экстремизмді наты ылымдар аясында леуметтік былыс ретінде жйелеп айындау орын алмаан, сол себепті, леуметтік ылымны трлі салаларында жинаталан тжірибелерді діни экстремизм былысы туралы жалпы тсінік алыптастыру шін олдануа болады.

Кптеген зерттеушілер з зерттеулерінде діни экстремизм ымын толы айындайтын наты тсінікті алыптаспаандыына тоталады. Бл баыттаы зерттеушілерді анытамаларындаы орта тсінік діни

экстремизм шектен тыс станымдар мен дістерді олдану дегенге саяды. Ал діни экстремистік рекетке жалпы экстремистік рекеттерді белгілеріне сайтын келесідей сипаттамалар енгізіледі:

– заа айшылы;

– оамды рылымды толытай немесе жартылай мойындамаудан туындайтын негативті сипаты мен оамды аупі;

– рекетті компоненті тікелей рекетте немесе экстремистік рекетке шаыратын ндеулер мен идеялардан крініс табады;

– рекет етуші субъектіні зіндік мотивтеріні болуы [13].

рине жоарыда атап тілген шектен тыс станымдар мен идеялар жне з масаттарына ол жеткізу шін шектен тыс атал дістерді олдану діни эксремизмні мнін тсінуде аса маызды. Алайда, мндай сипаттамалар наты діни экстремизмні мнін зерттеу шін тым ауымды рі жалпылама болып крінеді. Аталмыш критерилер жалпы экстремизм былысын тсіндіру шін ана олайлы болма.

Жоарыда атап тілгендей, аталмыш былысты идеологиялы трыдан негізделуі діни экстремизм белілеріні бірі болып табылады. Саясаттану, леуметтану секілді леуметтік салалар діни экстремизм крінісіні орын алу крініснен тыс оны мотивациялы, идеологиялы дегейінде арастырады. Яни, леуметтік ылымдар діни экстремизмні идеологиялы рылымына, ндылыты бадарлар, рекет ету аидаттарын арастырады. Аталмыш, ылымдар экстремизмді тек за бзушылы рекет ретінде арастыруды тар шеберінен шыып, оны ауымды леуметтік контекстіде арастыра отырып, дін экстремизмні тере мніне іліп, маызды белгілерін айындап, пайда болу себептері мен орын алу факторларын арастырады.

Саясаттану ылымыны аясында діни экстремизм радикалды идеологияларды станатын топтар, йымдарды ашы немес астыртын трдегі саяси мдделері мен мтылыстарын оларды пайда болуы мен дамуы дерісінде арастырады. Саясаттанулы діс аталмыш топтар мен йымдарды бадарламаларын талдауа, оларды саяси рдістерге араласуын жне оамны саяси міріне ыпалын зерделейді.

леуметтанулы ылымны діни экстремизмді зерттеудегі ерекшелігі ылымны зерттеу амалдарын аталмыш былысты сипаттауа, зерттеуге жне тсіндіруге баытталады. Зерттеу амалы ретінде леуметтану шеберінде алыптасан тсіндіру жне категориялы аппараты жне леуметтік былыстарды тсіндіруге арналан теоретикалы жне концептуалды дістер арастырылады.

Діни экстремизмді зерттеудегі леуметтік тжірибеге атысты леуметтану аясында экстремизмді зерттеу теориядан брын ылыми тсілдерді иылысуын крсетеді. Аталып ткендей, діни экстремизмді зерттеуді жзеге асыру уаытыны ысалыына байланысты діни экстремизмні леуметтанулы тжырымдамасыны негізгі міндеттері

зерттелуі объектісі туралы наты білімдерді кбейту болып табылады. йткені, алашы теоретикалы жалпылау мен рылымдауды шынайылыа сйкес болуы эмпирикалы білімні жеткілікті болуына байланысты. азіргі уаытта діни экстремизм туралы эмпирикалы мліметтер те аз. Діни экстремизмні леуметтік былыс ретіндегі салыстырмалы сипаттамасын ескерсек оны кріністері туралы наты апараттарды маыздылыы аныталады.

Сонымен атар, отанды леуметтанулы ылымда діни экстремизмні теоретикалы тжырымдамаы жо екендігі айтылды. Сол себепті, осы баытта діни экстремизм былысын зерттеу шін олданыстаы леуметтанулы теорияларды олдануа болады. Мысала, жалпы леуметтанулы теориялар мен орта дегейдегі мбебап леуметтанулы теорияларды зерттеу ралы ретінде бейімдеуге болады.

Діни экстремизм былысын леуметтанулы зерттеуде оны оамда алыптасан нормалар, аидалар, салт-дстрлерге арсы баытталан девиантты рекет ретінде арастыруа болады. Девиантты рекет – наты леуметтік жйедегі алыптасан нормалардан, жекелей аланда, зады, ыты нормалардан ауыту. Ресей зерттеушісі О.Русанова экстремизмді шектен шыан кзарастар мен рекеттерді олдау ретінде анытай отырып, оны леуметтік ортадаы крінісіні мнін «девиантты рекет» трі ретінде крсетеді. «Девиацияны леуметтік себептері оамны мдени масатты байланыстарыны зілуі жне олара ол жеткізуді оам тарапынан пталан тсілдеріні жойылуынан, леуметтік ндылытар, нормалар мен атынастарды лсіреуі немесе болмауынан» [14]. Сондай-а, леуметтанулы ылымда девиантты рекет ыты нормаларды бзылуын сипаттаумен шектелмейді, оамны басым блігі абылдап, ттынатын ндылытар мен нормалардан бас тарту да девиантты рекет ретінде арастырылады.

Діни экстремизмді леуметтанулы трыдан, девиантты рекет ретінде арастыруда діни экстремизмге атысты ымдар мен салаларды негізсіз кбейтуді ажеті жо. Сол себепті, шектен тыс ретінде сипатталатын кез- келген рекет экстремистік рекетке жатызылуына жол беру, аталмыш ымны маынасыны лсіреуіне, оны наты белгілеріні жалпылы сипат алуына келуі ммкін, сондытан, діни экстремизмді леуметтанулы ылым аясында арастыруда оны ыты анытамасына тоталан орынды.

Сарапшылар тарапынан крсетілген экстремизмні белгілері негізінде діни экстремизмге келесідей анытама беруге болады «діни экстремизм алыптасан оамды рылымдарды жартылай немесе толытай (сіресе оны билік атынастарына атысты блігін) абылдамау; сондай а, осындай рекеттерді жзеге асыруа шаыратын ндеулерінен крініс табатын саналы рі идеологиялы негізделген девиантты рекет».

леуметтанулы дісті ерекшелігі діни экстремизмні ндылыты идеологиялы жне мотивациялы рауыштарын талдау болып табылады.

Діни экстремизмді девиантты рекет ретінде арастыру діни экстремизмні негізгі мнділік белгісі антижйелілік сипатын ескеруге ммкіндік береді. Діни экстремизмні осы сипаты кптеген зерттеушілер тарапынан аталып тіледі, алайда леуметтанулы діс басым трде эвристикалы леуетке ие болып крінеді. Діни экстремизмді девиантты рекет ретінде арастыру оны мнділік сипаттамалары трысынан е маызды болып крінетін мдени ндылыты аспектін талдауа ммкіндік береді. Мысал келтірер болса, діни-саяси экстремисті рекеті ыты трыда засыз рекет ретінде, саясаттану трысынан билікті басып алуа баытталан рекет ретінде крінеді, леуметтанулы трыда андай да бір леуметтік топты ндылытары, мдделері мен мтылыстарын білдіреді.

Діни экстремизмді леуметтанулы ылым аясында зерттеуде екі негізгі баытты крсетуге болады. Біріншісі, аталмыш былысты генезисін: факторлары, пайда себептері мен дамуын зерттеу болып табылады. Екіншісі, діни экстремизмні леуметтік шынайылыта крініс табу ерекшеліктерін зерттеу: діни экстремизмні леуметтік былыс ретіндегі мнін зерттеу, оамдаы зге де сас былыстардан ерекшелігін крсету; діни экстремизмні идеологиялы, рекеттік, йымды рауыштарына талдау.

Діни экстремизмді леуметтанулы трыда зерттеу оны леуметтік сипатта пайда болатын былыс ретінде арастыратынын атап ткен жн. Жекелей аланда, мндай діс «заманауи оамда орын алатын интеграциялы жне дезинтеграциялы дерістерді ауымды трде арастыруды білдіреді. Бл трыда діни экстремизм заманауи типтегі оамда орын алатын леуметтік, мдени жне саяси згерістерді салдары ретінде арастырылады» [13].

леуметтік сипата ие бола отырып діни экстремизм наты тарихи шарттарда экстремизмні мнді сипаттарына немесе андайда бір жадайлара байланысты пайда болатын сипаттара ие бола отырып наты тарихи былыс ретінде крінеді. Сол себепті, р жадайа атысты бірегей себептерге байланысты пайда болады. Осылайша, діни экстремизмні р крінісіне атысты ерекше факторлар мен себептер орын алады.

Фактор ретінде былысты формасы мен сипатына ыпал ететін наты шынайы ортаны белгілі бір крінісін ала отырып жне осы фактіні былысты пайда болу сипатын айындамайтынын ескере отырып, діни экстремизм факторларыны аныталан классификацияларын крсетуге болады. оамны негізгі жйлерені негізінде келесі факторлар тобын айындауа болады:

– леуметтік экономикалы;

– мдени ндылыты;

– ыты;

– леуметтік-психологиялы факторлар тобы.

Діни экстремизмні факторларынан блек, оны себептері зге былысты пайда болуына шарттар жасайтын жне туындататын былыс

немесе былысты пайда болуына шешуші ыпал ететін айындаушы фактор ретінде танылады. Діни экстремизмні пайда болу дерісіні шешуші кезеі индивидті оршаан ортасыны шарттарын тсінуі болып табылады. Бл жерде леуметтік-психологиялы рауыш шешуі маыза ие. Бл туралы Т.Р. Гарр «трлі сйкестенулерге, алаулара жне нанымдара ие адамдар атыысты талдау орталыы болуы керек», деп крсетеді [34]. Басаша айтанда, анаттанбау сезіміні пайда болуына ажетті объективті шарт орын алан леуметтік айшылы болып табылады.

оамды-саяси кеістікте діни эктремизмні пайда болуыны келесідей леуметтік-экономикалы, идеологиялы, саяси ыты себептерін крсетуге болады:

1. Саяси-экономикалы алышарттар, олара: оам мшелеріні трмыс жадайын тмендететін, за уаыта созылан экономикалы дадарыс; оамны кенеттен леуметтік жіктелуі, леуметтік ділетсіздік, елді анарлым кп блігіні леуметтік келешегіні нашарлауы, жмыссызды; леуметке арсы кріністерді суі; болаша алдындаы рей.

2. Идеологиялы себептер. Идеологиялы себептерді шоырында, яни, наты айтанда: оамны лтты пікіріні жотыы, зайырлы білім дегейіні тмендеуі, кптеген азаматтарды діни сауатсыздыы, халы арасында толеранттылы сезімін алыптастыру ызметіні лсіздігін крсетуге болады. Осы блокта сіресе, жаа діни озалыстарды деструктивті миссионерлік рекеттеріне айрыша кіл блу керек. Мндай йымдар елді аумаын «аырын басып алу» шін шет елдер тарапынан жиі олданылады.

А.В. Логиновты тжырымы бойынша, XVII – XX .. тарихи деректерде, кптеген елдерді таптара блініп, ауматы айматарда кіметтер ыпалын негіздеуге, жоарыда айтылан миссионерлерді шешуші болмасада негізгі рлде ойнаандарын растайды [35]. Кптеген саяси айраткерлер жне зерттеушілер таптара блінуді миссионерлікпен тікелей байланыстырады. Ауматарды жаулап алуда миссионерлік діс, скери, саяси жне дипломатиялы басару негіздерін тиімді алмастырды. рине, діни йымдарды прозелитизмдік дістері лттарды жне этностарды асырлы лтты мдени аидаларын тікелей озап, келесіз кертартпалар тудыратын

«жат ндылытарды» енгізуге мтылады.

РА академигі Л.Н. Митрохинні: «Діни дние таныммен серленген лтты мдениет – бл (адамдарды здері оны осылай абылдайды), адама

«моральдік негіз беретін» (Д.С. Лихачев), зіні тегіне, ата-баба сиетіне, келеріне, халына жне Отанына атысы барын сезіндіретін білім» деген пікіріне назар аударуа болады. Егерде лтты мдениетке кштеп араласу, оани механикалы трыда жат элементтерді енгізу (ауымды мысал ретінде батыстандыру) мтылыстары орын алатын болса,: «сырттан» енушіліктер мен лтты мдениетті кне рауыштарын згерту немесе модернизациялау мтылыстарына, тіпті олар «демократияландыру»,

азаматтар ытарын сатау, ждан бостандыы секілді аидаттар арылы іске асырылуына арамастан онда бірінші орына оны «ораныс функциясы» крініс береді. Бл кезде лтты сана тез арада агрессиялы лтты санаа згеріп, экстремистік белгілерін крсетеді» [15]. Берілген пікірде дінні жат дниетанымдар, салт-дстрлерді лтты мдениетке енуінде «автоматты» трде іске осылатын оранысты функциясын крсетеді.

3. Саяси-ыты себептер. Мнда дін станушылар мен конфессиялы ауымдарды зады ытары мен оларды жетекшілеріні саяси мдделік мтылыстарына ысым крсетуден туындаан сезімдеріні лаюына назар аудару ажет. Дінді саяси масаттара олдану. Конфессияаралы атынастардаы шиеленістерді біртіндеп кшеюі.

Жоарыда берілген себептер андай да бір лттылы атыстылыты арастырмайды.

Зерттеу барысында арастырылан зге де зерттеулерден байаландай, діни экстремизмні маызды сипаттарыны бірі оны наты бір леуметтік топа немесе алыптасан билеу тртібіне ттастай немесе жартылай кейбір элементтеріне арсы баытталанды болып табылады. Діни экстремизмні бл сипаты алыптасан жйеге анааттанбау, леуметтік депривация немесе фрустурация сезімдеріне негізделеді. Осы негізде анааттанбау (немесе кіл толмау) сезімі экстремизм крінісіні орын алу себебі ретінде айындалады. Мндай анааттанбаушылы сезімдері индивид санасындаы тсініктерді зекті бола тсуіне ыпал етуі ммкін. Егер діни экстремизм ке маынасында идеялардан трады деген тсінікті негізге алатын болса, мндай идеяларды толы белгілерін анытау ажет. Оны негізгі белгісі рекет етуге немесе идеяны тжірибеде іске асыруа итермелейтін элементті болуы. Ол индивидті андай да бір рекет етуіне дайындыын білдірмейді, алайда, оны пікірлері мен сенімдеріні негізгі элементі болып табылады.

Діни экстремизм леуметтік былыс ретінде оамда орын алатындытан, ол сзсіз шеттелу ымымен байланысты (индивидті немесе топты). Алайда шеттелуді адам мніні абстрактілік былысы ретінде емес, леуметтік былыс ретінде арастыру керек. Діни экстремизм андай да бір леуметтік топты леуметтік болмысты дстрлі, мнділік формаларынан леуметтік реформалар, революциялар жне дадарыстар кезіндегі шеттелу жадайына зады реакциясы. Ол наты тарихи леуметтік жадайдаы зіндік саталуды, наты топты оралуыны формасы. Алайда, бл реакция кп жадайда алыптасан леуметтік жадайда, наты топты згеріске шырап отыран ахуалдан орануыны адекватты емес жне аса тиімді емес болып табылады.

Діни экстремизм тсінігін талдай отыра, оан теоретикалы трыдан анытама беруге мтыла отырып, радикализм, экстремизм, терроризм секілді терминдерді логикалы дифференцациясы мселесімен жолыу алыпты болып табылады. Бл терминдерге наты анытама бере отырып, діни

экстремизмні мнін анытауа болады. Діни экстремизмні мнін анытауда оны леуметтік тжірибені ттенше рі десруктивті формасы ретінде арастырылатын тсілді олдану ажет.

Діни экстремизмні мнін арастыруды «радикализм» категориясын талдаудан бастау ажет, йткені діни экстремизм радикализмні ерекше формаларыны бірі болып табылады. «Радикализм» ымына ылыми дебиеттерде ртрлі анытамалар берілген. Кп жадайда бл ыма екі трлі тсінік беріледі: радикализм оны жатаушылар наты жйені сына алып, тбегейлі згертулер мен реформаларды талап ететін саяси аым ретінде арастырылады.

Радикализм андай да бір мселені шешуде радикалды дістерді олдану, іс-рекетті шешуші трі. Бірінші маынасында термин тек іс- рекет формасын ана емес сондай-а, оны негізі болып табылатын наты идеологияны білдіреді. Екінші маынасында радикализм ызметті тріне арамастан тек іс-рекет дісі ретінде сипатталады.

Діни экстремизмді радикализмні бір трі ретінде мнін анытауда, радикализмді келесідей анытаан орынды «радикализм шеткі, айтарлытай агрессивті идеологиялара жне ттенше, шешуші рекеттерге негізделген леуметтік тжірибе немесе ызмет типі, ол наты леуметтік саяси жйені немесе жадайды тбегейлі згертуге баытталан». Сондай-а, радикализмде екі зара толытырушы жадайды арастыруа болады: радикалды идеология жне радикалды ызмет. Радикализм, андай да бір леуметтік субъектілерді дадарысты, шиеленіскен ахуала атысты реакциялары.

Радикализмні леуметтік згерістерді сипаттарына атысты пайда болатын екі негізгі формаларын крсетуге болады. Бірінші форма конструктивті, революциялы радикализм, ол алыптасан леуметтік жйені сапалы, прогрессивті трыдан айта згерту. Радикализмні бл формасында деструктивті оамды тбегейлі згерту арылы жаа оам ратын леуметтік революция болып табылады. Екінші формасы деструктивті радикализм, ол ескірген, заман талабына сйкес келмейтін ескі леуметтік атынастарды агрессивтік имылдар арылы сатауа баытталып, пайда болуы ытимал жаа оамды немесе алыптасан леуметтік жйені бзуа баытталады. Бл жалан негіздегі леуметтік агрессия, ол сол шиеленісті немесе ытимал шиеленісті жадайда пайда болан топтарды, кштерді ттенше немесе стихиялы трдегі рекеттері. Мндай агрессивті рекеттер леуметтік жне мдени сйкестену мен зіндік саталуа лкен ауіп тндіреді.

Бл анытамаа сйкес діни экстремизмні азіргі тада орын алып отыран кріністерін деструктивті радикализмге жатызуа болады. Сондай- а, деструктивті радикализмні зін оны негізі болып табылатын жне баытын анытайтын идеолгиясыны сипаттамасы мен радикалдарды лемуеттік ызметіні іске асыру тсіліне атысты екі трге бліп крсеткен жн. Бірінші трі леуметтік згертуді утопиялы, иллюзорлы

бадарламасын сынатын фанатты идеологияа негізделеді. М.Я. Яхьяев:

«Фанатизм леуметтік революцияны иллюзорлы деструктивтік формасы. Фанатизм зіні иллюзорлы идеалына сйкес лемді иллюзорлы згерту идеясына берілгендік болып табылады» [16]. Деструктивті радикализмні бл трін «фанатизм» ретінде анытауа болады.

Радикализмні екінші трі фундаментализм идеологиясына негізделеді. Фундаментализм ке маынасында оамды жйені тбегейлі згертуге арсы оны дстрлі негзідерін сатауа баытталан идеология. Дінге атысты олданысында фундаментализм дінні дстрлі догматтары мен аидаларыны згеріске тспейтіндігін білдіреді. Бл догматтар мен аидаттар дстрлі леуметтік аидаттармен байанысты болу себебінен діни фундаментализм леуметтік-саяси дстршілдікпен байланысады. Фундаментализм идеологиясыны мні ескі леуметтік тртіпке оралу немесе наты леуметтік жйені ешбір згерістер мен жаартулара жол бермеу арылы сатау болып табылады. «Фундаментализм оамды идеологиялы, діни озалыстар, олар негізгі идеялар, аидаттар, наты ілімдерді ндылытарына, доктриналара берілгендіктерін ашы жария ете отырып, оларды дамуы барысында бзылушылытар, ауытушылытар, діннен безушіліктерді жоюды жне алашы кездегі тазалы пен «алашы негізге» оралуды талап етеді. Фундаментализм ортодоксияны трлі типіне жаын. Ол андай да бір озалысты дадарыса шырау шарттарында пайда болып, айта згеру, жаару дерістеріне кш крсету дістерін олдана отырып арсы трады» [36].

Фундаментализм идеологиясына негізделген деструктивті радикализмні дл осы трін «діни экстремизм» терминіне атысты олданан орынды секілді. Осы тста А.Журавскийді «Фундаментализм мен экстремизм зара байланысан. Екіншісі алашысыны салдары мен дамуы болып табылады. Діни фундаментализм зіні шектен шыан формаларында экстремизмге ауысады. Бл маынада діни экстремизм шектен тыс кзарастар мен дістерге берілгендік жне лемді діни фундаменталистік кзарастара сйкес айта згертуге мтылу» деген анытамасына келісуге болады [6].

Діни экстремизм андай да бір леуметтік субъектілерді дадарысты, ттенше жадайлардаы немесе ахуалдаы леуметтік агрессиясы болып табылады. Бл агрессия дадарысты жадайды осы леуметтік субъектілерді зіндік оралулары мен олар дстрлі болып табылатын дстрлі мір салтын сатау масатындаы рекеттері. Егер фанатизм лемді зіндік утопиялы идеалдара сйкес згертуге мытлса, экстремизм леуметтік субъектілерді дадарысты жадайлардаы зіндік сатаулары болып табылады. Мнділігі бойынша фанатизм мен экстремизм трлі леуметтік субъектілерді трлі шиеленісті леуметтік жадайлара трлі реакциялары, олар бір-біріне те алады жне бірігіп, бір форма трінде крініс таба алады.

Діни экстремизмні мнін наты анытау шін оны фанатизмнен наты ажырата алу ажет, йткені кп жадайларда осы екі тсінікті бірдей мнде олдану крініс табады. Оларды басты ерекшеліктерін бл леуметтік деструктивті тжірибе формаларыны масаттары мен мотивациялары арылы айындауа болады. Фанатизм экстремизмге араанда аны рі ашы утопиялы, дстрлі емес идеологияа ие жне оамды осы идеологияа сйкес радикалды трде згертуге мтылады.

Экстремизм керісінше, алыптасан оамды згертуге емес, сатауа бадарланып леуметтік алыпты радикалды згеруден орау шін агрессиялы реакция танытады. Оны идеологиялы негізі ретінде фундаменталистік формадаы дстрлі идеология болып табылады. з масаттарын жзеге асыру дістері бойынша фанатизм мен экстремизм сас, олар шектен шыатын зорлышыл, бзушылы актілерге жаын, яни террористік дістерді олданады. Дл осы састытары бойынша аталан ымдарды бір маынада олдану жне оларды екеуіні де терроризммен біріктіре олдану мен абылдануы жзеге асады.

«Экстремизм» мен «терроризм» ымдарыны логикалы бірігуіне жол бермес шін, алашы ымны леуметтік рекетті шеткен тыс жне ерекшелікті типін немесе тсілін сипаттайтынын жне масат, идеология, іс- рекет мотивациясы, жзеге асыру ралдары мен тсілдері секілді ымдарды амтитынын атап ткен жн. Ал екінші ым рекет ету дістеріні бір трін немесе рекет ету тсілін білдіреді. Ол зіні логикалы мні трысынан айтарлытай тар. Алайда, терроризм экстремистік рекетті арсеналдар атарына енеді жне бл арсеналда айтарлытай орына ие болады. Біра, экстремизм леуметтік рекет ретінде тек терроризмен ана шектелмейді.

Діни экстремизмді жалпы экстремизм секілді леуметтік рекетті шектен тыс, радикалды тсілі ретінде анытай отырып, экстремизмні ерекшелікті тсілдері мселесін айындаймыз. Бл тсілдер радикалды тсілдерді арапайым радикалды емес тсілдерден ерекшелеуі тиіс. Мндай тсілді анытау критерилері ртрлі болуы ммкін, біра олар санды емес сапалы трысынан ерекшеленуі тиіс. А. жне А.Нуруллаевтар мндай критерилер ретінде оамда абылданан нормалар мен ережелерді радикалды трде жоа шыаруды сынады [12]. Алайда бл белгі кп жадайда салыстырмалы рі формалды болып табылады. «2003 жылы ЕКПА

«экстремизм» ымына анытама берді. Ол анытамаа сйкес, экстремизм парламенттік демократияны принциптерін ашы немесе астыртын трде жоа шыаратын саяси ызмет формасы» [37]. Бл анытама арылы арастыратын болса ылмысты іс пен экстремизмні айырмасы болмайтын секілді. Экстремизмні адекватты тсілі адамадар міріне ауіп тндіретін жне адамдарды тікелей жоюа баытталан зорлы болып табылады. Бл жерде тек кш крсету емес, сондай-а, тланы негелік психологиялы трыда ртуды да орын алатындыын назарда стаан жн.

Алайда діни экстремизм тсілі оны элементтеріні бірі экстремистік рекет дегейінде ана аныталмайды. Ол сонымен атар, таы бір элемент экстремистік идеологияны да амтуы ажет. Теоретикалы трыдан діни экстремизм деп алыпты рекеттерден шектен шыан антигумандылы арылы ана ерекшеленіп ана оймай, сонымен атар, наты бір экстремистік идеологияа негізделе отырып жзеге асатын рекеттер де аталаны жн. Наты діни экстремизм ретінде экстремистік идеология арылы мотивацияланан рекеттер танылады. Экстремистік рекетті идеялы негіздері андай, оны мотивациялары андай жне экстремистік идеологияны негізгі критерилері андай деген сауалдар экстремистік идеологияны мніне талдауды талап етеді.

Діни экстремизм жалпы экстремизм секілді леуметтік топтарды наты шиеленісті шарттара импульсивті реакциясы трінде орын алып, олара арсы крес барысында институцияланады. Мндай интитутциялануды элементтерін келесідей етіп крсетуге болады: экстремистік идеология (дстрлі идеологияларды радикалдандыру арылы пайда болады), экстремистік ауымдасты, экстремистік йымдар. Формасы жаынан діни экстремизм саяси рекет ретінде крініс табады. леуметтік маынасы бойынша алыптасан леуметтік тртіпті радикалды згертуге баытталан агрессиялы реакция. Ол трлі леуметтік кштерді дадарысты леуметтік жадайлара арсы дадарыса дейінгі алыпа келтірушілік баыттаы реакциялар. Экстремизм мнділігі бойынша шиеленісті жадайдаы леуметтік топты здерін орау мен мдени сйкестенуін сатау жолында шектен тыс рекеттерді олдана отырып кресу болып табылады. Алайда, бл крестерді, реакцияларды деструктивті рі иллюзорлы сипатта екендігін ескеру ажет, ол аталмыш леуметтік топты шиеленісті жадайын шешпейді айта шиеленістіре тседі.

Діни экстремизмні ішкі рылымы мен оларды зара рекеттестігін талдап крсетуге болады. Діни экстремизм ш негізгі элементтерден трады: экстремистік идеология, экстремистік рекет жне экстремистік йым.

Оны базалы элементі экстремистік идеология болып табылады, йкені ол экстремистік рекетті мотивациялайды жне экстремистік йымдарды беріктігін амтамасыз етеді. Экстремистік идеологияны мнін анытау шін экстремизмні жалпы критериіне жатызуа болатын кейбір наты идеяларды крсету жеткіліксіз. Алайда мндай тсіл жиі крініс табады. Діни экстремизмні критериі ретінде детте леуметтік, нсілдік, лтты тесіздік, зорлы крсету идеялары сынылады. Бл тсілдер экстремистік идеологияны сырты, формалды белгілерін ана сипаттайды.

Бір араанда толы крінетін экстремистік идеология туралы анытаманы Ресей сарапшысы В.А. Бурковская сынады:

Идеология келесідей сипаттара ие болса ол экстремистік болып табылады:

- лемде орын алып отыран мселелерді «біржаты» тсіндіру жне оларды шешуді де арапайым рі міндетті трде кмектесетін тсілдерін сыну;

- болмысты «абсолютті игілік» жне «абсолютті злымды» деп блу, жне злымды ретінде здеріні жйелеріне енбейтіндерді барлыы танылады;

- бір мселені ерекше сірелеу жне оан оамда алыптасан ндылыты иерархияа сйкес келмейтін басымдылыты орын беру;

- зге ндылытар мен нормаларды абылдамау немесе теріске шыару [17].

Діни экстремизм кешенді зерттелуі шін трлі леуметтік ылымдарда жинаталан тжірибелерді олдануды талап ететін крделі леуметтік былыс болып табылады. Зерттеу объектісі діни экстремизм болып табылатын леуметтік білім саласы ретінде діни экстремизмні леуметтік концепциясы болуы ммкін. Діни экстремизм былысын леуметтік трыдан зерттеу оны оамда алыптасан нормалар, ережелер, аидаттар мен салт-дстрлерге арсы баытталан девиантты рекет ретінде арастырудан басталаны жн. Діни экстремизмді зерттеудегі бірінші баыт былысты генезисі мен пайда болуын зерттеу, екінші баыт діни эістремизмні леуметтік шынайылыта орын алу ерекшеліктерін анытау.

Діни экстремизмі леуметтік себептерін арастыруда О.Г.Бахтияров оны «экстремалды шекпен» байланыстырып, экстремалды шекті келесідей айындайды: «Экстремалды шек бл соыс, апат, революция, кстремистік рекеттер, олар легитимді емес масаттарды кздейді жне оан ол жеткізу шін алыпты леуметтік рылымды бзатын, оны дамуын тежейтін легитимді емес ралдарды, технологияларды пайдаланады» [18].

Ресей анытамалыында экстремизмді туындататын ауымды себептер крсетілген: «Экстремизмді трлі факторлар туындатады: алыптасан оамды рылымдарды ирауы; халыты басым блігіні кедейленуі; экономикалы жне леуметтік дадарыс; халыты басым блігіні трмысыны нашарлауы; мемлекеттік билікті лсіреу мен оны институттарыны дискредитациясы; атарушы тртіпті лдырауы; антилеуметтік кріністерді кбеюі; ндылытар жйесіні ыдырауы; лтты атыстылы бойынша ысымны кшеюі жне т.б.» [38]. Берілген тізімде экстремизмні барлы себептері крсетілмесе де негізгі леуметтік экономикалы жне саяси себептер аныталан.

О.А. Русанова экстремизмді леуемттік девианттылы формасы ретінде арастыра отырып, оны себептерін жалпылама трде крсетеді:

«Экстремизмні айтарлытай дамуына елдегі конмикалы леуметтік дадарыстар, халыты трмыс жадайыны нашарлауы мен кедейленуі, леуметтік, лтты жне зге де шиеленістер, демократия ытар мен

бостандытарды рескел бзылуы, ндылытарды лдырауы, авторитаризм, тоталитаризм, фашизм, нсілшілдік жне т.б.» [14].

Крсетілген себептер тізімін арастыра отырып, экстремизмні айнарларын кешенді трде арастыран жн секілді. Оларды негізгі трт тобын: леуметтік экономикалы, саяси, идеологиялы жне психологиялы (мнда зара тыыз байланыстаы леуметтік психологиялы индивидуалды психологиялы факторлар енеді). Крсетілген трт негізгі факторлар тобы кейбір леуметтік топтарды экстремистік имылдарды жзеге асыруа жадай жасайды. Сондай а, экстермистік рекетті сз жзеге асуы шін крсетілген себептермен атар, наты трткі ажет болады.

Экстремизмге себеп болып табылатын леуметтік экономикалы факторлара наты леуметтік топты леуметтік жадайыны бірден тмендеуі, леуметтік мртебесіні тмендеуімен нымен байланысты сол леуметтік жйедегі ытары мен бостандытарыны да тмендеуі. Сонымен атар, мір сру дегейіні тмендеуі за уаыта созылады. Экстремизді туындататын екінші леуеметтік экономикалы фактор наты леуметтік топты леуметтік перспективасны болмауы, ол топты жаын келешекте де болашаын амтамасыз ететін немесе зіндік леуметтік саталуына жадай жасайтын наты экономикалы ммкіндіктеріні болмауы. шінші леуметтік экономикалы себептер, оамды иеліктер мен кірістерді блу кезіндегі леуметтік топты айшылытар, мны негізінде бір леуметтік топтарды екінші леуметтік топтарды пайдалану дегейін бірден ктеруге мтылуышылы жатыр. Экстремизмні экономикалы факторлары андайда бір леуметтік жйені немесе ркениетті леуемттік экономикалы дадарыс кйіне туінен туындайды. Осылайша, оамды жйені экономикалы жне леуметтік дадарыстары экстремизмні леуметтік эконоикалы туындатушылары болып табылады.

детте кономикалы леуметтік дадарыстар саяси кресті бірден жандануы мен тйткілді болуымен атар жреді, мнда барлы кресуші топтар, партиялар саяс индукция задылыы бойынша саяси кресті экстремистік формалары олданылады. Билеуші саяси кштер жалпы дадарыс жадайында андай да бір реформалар ткізуге мжбр болады. Бл жерде билікті екі тадауы крініс табады: алыптасан леуемтік жйені жасартуа ыпал ететін революциялы реформалар жргізу арылы ытимал экстремистік кріністер леуетіні алдын алу немесе уаыт талабына сай келмейтін леуметтік жйені сатауа мтылатын консервативтік шешімдер абылдау арылы шиеленісті ахуалды тередете тсу.

Шын мнінде кез келген реформалар алыптасан леуметтік атынастарды, лтты кірісті блуді, негізгі леуметтік топтарды леуметтік мртебелерін згертетіндіктен, билік тарапынан жргізілетін кез келген реформаторлы ызметтер экстремизмні орын алуына жадайлар жасайды. Сондай а, билікті зі реформаларды жргізу барысында экстремистік

дістер мен тсілдерді олдануы ммкін. леуметтік жйені дадарысы мен билікті реформаторлы ызметтері билікке саяси оппозициялы баыттаы леуметтік топтарды табии арсылыын туындатады. Осылайша, экстремизмні саяси факторларына келесілерді жатызуа болады:

- Дстрлі билеу жйесіні дадарысы;

- Билікті дадарысты жадайдаы саяси жне леуметтік экономикалы реформалары;

- Саяси дадарыс пен реформалара арсы оам мен саяси оппозицияларды табии арсылытары мен крестері.

Экстремизмні леуметтік экономикалы жне саяси себептерін жиынтытай келе экстремизмні жалпы себебі орын алан дадарыспен шарттандырылатын леуметтік тарихи жйені дадарысы мен леуметтік арсылытарды барлы трлері мен ішкі леуметтік шиеленістер болып табылады деп тжырымдауа болады.

Жоарыда айтыландай, экстремизмні негізгі белгілері идеология болып табылады. Сол себепті, жйелі леуметтік дадарыс кезінде трлі леуемттік топтарды мдделерін білдіретін пайда болатын экстремистік идеология (бірнеше трінде) экстремизмні туындауына ажетті себептерді бірі болып табылады. Экстремистік идеологияны пайда болуы дстрлі, ресми идеологияны дадарысты жадайда леуметтік жйені тратандырушы абілетінен айрылып, оамды санаа ыпалын жоалтуы жадайында пайда болады. Дстрлі идеология орнына трлі альтернативті, соны ішінде, саяси, діни, лтты, нсілдік сипаттаы экстремистік идеология пайда болады. Бл идеологиялар жйені дадарысымен, дстрлі идеологияа арсы маргиналды зиялыларды атысуымен дайындалуы ммкін. Сонымен бірге, жаа экстремистік идеологияны дайындауа алдыы экстремизм трлеріні философиялы жне саяси ойлар мен тжырымдамалар жне теориялар олданылады. Ескі экстремистік идеологиялар модернизацияланып жаа ахуала бейімделінеді. рине экстремистік идеологияны мндай трі жеткіліксіз. Бл идеология баралы санаа ендірілуі тиіс. Сол себепті, экстремистік идеологияны жасаушы теоретиктерді ызметі уаызшы насихаттаушыларды ызметімен атар жзеге асанда ана экстремизмні пайда болу себебі ретінде арастырыла алады.

Экстремизмні алыптасуына психологиялы себептер де лкен рл ойнайды. Олара экстремимтік рекеттерді мотивациялайтын сезім мен кіл кй, жріс трысты станымдар жатады. леуметтік экономикалы дадарыстар жадайында барлы леуметтік топтарда сйкесті эмоционалды психологиялы айыру, обалжуларды туындатады. Орын алан дадарысты жадайды салдарынан леуемттік трыда жойылып кету аупіні алдында тран леуметтік топтар здеріні мірілік ажеттіліктеріні ысыма тсуі себепті немі рі кшеюші сипаттаы психологиялы фрустрация жадайында болады.

Мндай леуметтік фрустрацияны нтижесінде бір жаынан езілгендік, жаншыланды, шарасызды, рей мен лсіздік секілді негативті сезімдерді, екінші жаынан, жеккрушілік пен агрессияны стеникалы сезімдерінен тратын амбивалентті сезімдер пайда болады. Мндай эмоциялы жиынтытар барлы жайсыздытарды себебі болып табылатын «жаулара» арсы зорлышыл, атал рекеттерді крсететін экстремистік, радикалды рекет станымдарыны алыптасуына ыпал етеді. Іс рекетті экстремистік станымы наты топа атысты болан леуметтік иыншылытарды тзету зорлышыл атал тсілдер мен дістер арылы радикалды згерту арылы ммкін болады деген сенімді станумен сипатталады.

Экстремистік іс рекет станымы сондай а, барлы нормативті тыйымдарды босасыту немесе ытытан бастап задара дейінгі нормативті тыйымдарды абылдамауымен де сипатталады. Экстремизмні негізгі факторлары бір жаынан крсетіліп кеткен леуметтік экономикалы саяси дадарыстардан туындайды, екінші жаынан олар осы себептерді нтижелері ретінде, екінші жаынан, бл себептерді кшеюіне ыпал етіп, баралы санада экстремистік идеологияны абылдануына жадай жасайды. Яни, тек психологиялы факторлар арылы ана экстремизмді туындатушы барлы себептерді соы синтезі жасалады.

Экстремизмні крініс табуына жоарыда крсетілген кешенді себептерден зге, оамы жарылуына келетін осушы тетіктерді ызметін атаратын сылтау немесе озалтыш ажет. Наты тарихи жадайларда мндай ызметті оамдаы кез келген саяси рекет немесе билікті шешімі, техногендік немесе табии апаттар, идивидуалды экстремистік оиа жне арнайы провокациялы террористік акті болуы ммкін.

Жалпы діни экстремизмні бастаулары мен себептері жекелеген адамдарды ішкі рухани дниесіндегі айшылытарды шеше алмай тйыа тірелуді нтижесінде пайда болан іс-рекет десек де болады. Бл айшылы сенім мен мінез-лы, идеалды пен реалды, сз бен іс, дін мен саясат арасындаы байланыстарды дрыс жола ойылмауыны нтижесі. Сонымен бірге, діни экстремизмні бастаулары мен себептерін жаандану рдістерінен де іздестіру ажет. Жаандану жадайындаы бгде мдени ндылытарды шамадан тыс экспансиясы, натыра айтанда агрессивтік мінез-лыты алыптастыратын батысты тобырлы мдениеті де діни экстремизмді тудыруды бірден-бір кзі болары сзсіз. оамдаы лтты рухани ндылытарды тоырауы, оларды девальвацияа шырап, адамдарды мінез лы мен іс-рекеттеріні негізі болудан алуы жастар санасында интолеранттылыты алыптастырып ана оймай діни экстремизмге де жол ашуды бірден-бір мотивіне айналып отыр.

Кп жадайда діни экстремизмді сектантты озалыспен байланыстырады.Тарихи трыдан мндай кзарасты мір сруге ы бар екені белгілі. Осы трыдан Европадаы дін тарихына сл назар аударса

діни негізде болан соыстар, инквизиция, кітаптарды ртеу, ан-тгістерді барлыын діни экстремизмні крінісі ретінде араструа болады. Изуит Орденіні негізін алаушы Игнати Лойлды «масат андай болмасын ралды атайды» деген идеясы дін тарихынан белгілі. Бірінші идея, содан кейін ана адам. Діни идея шін зін жне басаларды рбандыа шалу діндер тарихында діни экстремизмні адамзат тарихында ертеден пайда болмаанын длелдейді. Сондытанда, діни экстремизм тек ХХI асырды нтижесі деп арау шындыа жанаспайды. Бл жердегі басты сра ортаасырлы таылыа жол бермеу, оан оралуды жолдарына ркениеттілік трысынан тосауыл ою.