Діни экстермизмні алдын алу жне кресу: саяси компаративистика тжірибесі

лтты арама-айшылыты саясаттандыру, мемлекетаралы жне мемлекетішілік арама-айшылыты шешудегі тоышарлы, соы кездерде жекелеген елдерді де, сонымен атар бкіл дниежзі оамдастытарыныда экстремизм мен лакестікті крделі мселелерімен бетпе-бет келуіне ыпал етті. Лакестік ауіп-атерді жолын бгеу, кедергі жасау ртрлі елдерде ыбзушылыты алдын алуды лтты жйесіні басымды міндеттеріні бірі болып табылады. Оны шешу шін шетелдерді лтты занамасына лакестік жне экстремистік кшбасшыларын, сондай- а лакестік пен экстремистік актілерді йымдастыру мен жасауа бейімді баса да тлаларды анытау тртібін реттейтін нормативтік-ыты актілер енгізілген, ыорау органдарына кмек крсететін тлаларды орау мен атау шарттары, ыбзушылыты жекелеген трлері бойынша жауапкершілікті кшейту шаралары жне т.б. аныталан [39].

Шетелдік тжірибе, кптеген мемлекеттерде діни экстремизм сияты ауіпті леуметтік-саяси былыса арсы тру рекеттеріні дадылары жасалып, азіргі уаытта олданыста екенін крсетеді. азіргі жадайда лемдегі лтты ауіпсіздікке, адамны конституциялы ытарына экстремизмні ртрлі формаларыны кшейуі наты ауіп тндіріп отыр.

Экстремизм ымыны зін ке жне арнайы зады маынада арастыруа болады. Ке маынада, экстремизм (латын тіліндегі extremus –

«шеткі») «ттенше кзарастара, шаралара (детте саясатта) бейім болу» ретінде, «зіні аиадаларын мжбрлі трде тарататын, оппоненттерге есептеспеушілік пен оларды кшпен басуды мезейтін идеология» ретінде аныталады [40].

Соы ондылдытарда діни жорамалдармен байланысы бар экстремистік былыстар кеінен анат жайып келеді. Осы былыс «діни экстремизм» деген ата ие болды.

Діни экстремизм – ол мемлекеттік рылымды кшпен згертуге немесе билікті кшпен тартып алуа, мемлекет егемендігі мен ауматы ттастыын


бзуа, сол масатта діни алауызды пен жеккрушілікті оздыруа баытталан діни ужделген немесе діни камуфляжданан рекет [41].

«Экстремистік рекеттерге арсы крес туралы» № 114-ФЗ[42] 2002 ж.

25 шілдеде бекітілген Федералды зада діни экстремизм «...діни алауыздыты оздыру; адамны діни наным белгісі немесе дінге кзарасы бойынша оны айталанбастыын, стемдігін немесе оны толы дамымаандыын насихаттау; адамны дінге нанымына немесе дінге кзарасына байланысты оны ытарын, бостандытары мен зады мдделерін бзу; діни бірлестіктерді зады іс-рекеттеріне кш крсете отырып немесе оны крсету туралы рей тудыра отырып, кедергі жасау; Ресей Федерациясыны ылмысты кодексіні 63-бабы бірінші бліміні «е» тармаында крсетілген себептер бойынша ылмыс жасау; ...» деп аныталады.

Ресейде діни экстремизмні кшейуіне ыпал ететін себептер ішінде

«лауазымды тлаларды дрыс саясат жргізбей, діни жне этникалы аз халытарды ыын бзуын, сондай-а конфессияаралы арама- айшылытарды жандандыруа баытталан шетелдік діни миссонерлер рекеттерін» атауа болады [43].

Діни негіздегі экстремизм саясат жне лтшылдыпен тыыз байланыста бола отырып, бір ттастыты райды, сондытан ылыми дебиетте «діни- саяси экстремизм» термині жиі олданылады [44].

Бгінгі тада, лакестік сипаттаы акциялар клеміні кеейу рдісі аны кріне бастаан кезде, эксремизмні бір формасы ретінде лакестікпен крес жаанды халыаралы міндет болып табылады.

Экстремизм клемі, оны мемлкетаралы сипаты оан арсы рекет ету жйесін жетілдіруді, ртрлі мемлекеттер кшін за мерзімдік негізде йлестіру ажеттілігін тудырды.

Экстремизмге арсы рекет ету бойынша халыаралы ыты актілер, сондай-а шетелдік мемлекеттерді занама базасы лкен ызыушылы тудырады, олар заманауи ресейлік жадайда пайдалы болуы ммкін.

Кптеген шетелдік мемлекеттерде нсілдік сздер сйлеуге, нсілдік насихат пен нсілдік немесе этникалы сипаты, діни нанымы, тері тсі, лтын негізінде тлалара немесе тлалар тобына жеккрушілікті немесе менсінбеушілікті білдіретін арандатушы тініштер жасауа тыйым салатын задар бар.

Зерттеушілерді пікірі бойынша, Канададаы, Даниядаы, Франциядаы, Германия мен Нидерландыдаы діни алауызды пен дінге сенушілерді діни сезімдерін кемсітуді оздыруа (біратар елдерде бл рекеттер hate speech –

«жауызды сзі» деп аталады) тыйым салатын задарды олдану тжірибесі сас – барлы жерде бл задар, ылмысты жауапкершілікті де, азаматты жауапкершілікті де аарстыра отырып, адамны ар-намысын орау ажеттілігіне баытталаан жне белсенді олданылады [45].


Канада, Дания, Франция мен Нидерландыда абылданан Задар діни топтар жне солармен атар нсілі, лтты жне этникалы шыу тегіні бірыайлыына арай бірлескен тоаптарды да мшелерін орауды амтамасыз етеді. Діни сезімдерін кемсіткені шін ылмысты жауапкершілікке тарту туралы За Канадада [46] жне Нидерландыда бар [47].

Канадада бл ыбзушылы жалпы ыта арастырылан, діни сезімді кемсіткені шін жауапа тарту шін, ол оамды тыныштыа ауіп тндіретіндігі туралы длелдеме беру керек.

Францияда міндеттеріне нсілдікпен крес кіретін кіметтік емес йымдарды, нсілдік рекеттер шін тек азаматты ана емес, сондай-а ылмысты іс те озауа ытары бар. Ондай істерді кпшілігін нсілдікке арсы крес йымдары озайды. азіргі уаытта нсілдікке арсы крес жргізетін йымдара Орталы жне Шыыс Еуропаны, ТМД, Батыс Еуропа мен Солтстік Американы 29 елінде 60 кіметтік емес йымдар жатады. Оларды ішіндегі е ірісіні бірі Еуропа Кеесіні Нсілдікке арсы комитеті болып табылады.

Канада, Германия мен Нидерланды ылмысты істерге арласуа жекешеленген йымдара осындай ке ммкіншілік беру арастырмаан.

Германияда 80-жылдарды ортасынан бастап, Конституцияа экстремистік йымдарды кез келген рекеттеріне тыйым салатын арнайы тзетулер енгізілген. Германия Федеративті Республикасыны Негізгі Заында, діни нанымы, діни немесе саяси кзарасы бойынша ешкімге иянат жасауа немесе басымды крсетуге болмайды; дінге сенім, адамдарды ар-намыс бостандыы мен діни нанымдары мен дниетанымдарына ол суа тыйм салынады; мемлекет діни дет- рыптарды кедергісіз орындалуына кепілдік береді; масаты мен рекеттері ылмысты задара арсы келетін немесе конституциялы рылыма арсы баытталан немесе халытар арасындаы зара тсінушілік идеясына арсы баытталан бірлестіктерге тыйым салынады; мемлекеттік ызмет атару, мемлекеттік ызмет ету барысында берілген ытар, азаматты жне саяси ытарды пайдалану, діни сеніміне байланысты, туелді емес, деп атап крсетілген (3, 4, 9, 33-баптар) [48].

ГФР ылмысты кодексінде азаматтар мен діни оамдарды кемсіткені, сондай-а, егер діни деттер, рсімдер оамды тртіпті бзуа баытталмаан болса, онда оларды ткізуге кедергі жасааны шін ш жыла дейін бас бостандыынан айыру немесе ашалай айыппл салу арастырылан (130, 166, 167-баптар) [49].

АШ-та экстремизмні андай да болмасын кріністеріне арсы крес мемлекетті ішкі ауіпсіздігін амтамасыз етуді е маызды міндеті болып табылады. аруланан экстремизм бл жерде засыз олданылан немесе кшпен ауіп тндіру, адамдарды немесе жекеменшікті мжбрлеу немесе


кімет пен оамды орыту шін, саяси, діни немесе идеологиялы масат шін арумен кш крсету деп аныталады [50].

1988 жылы Италияда жаа ылмысты-процессуалды кодекс жарияланды, онда діл сотты конституциялы аидаларын сатау мен тла ытарын орау ажеттілігі атап тілді. Италияны жаа ПК-де лтты немесе діни алауыздыты, кемсітушілік идеяларын дріптейтін йымдарды руа жне оларды рекет етуіне тыйым салынан, оларды йымдастырушыларды, атысушылары мен олара ыпал ететін тлаларды жазалау шаралары, сондай-а тыйым салынан эмблемалар жне символдарды оамды орындар мен митингілерде крсету шін ылмысты жауапкершілік бекітілген [51].

ндістанда 1898 жылы ылмысты кодекс 153А-бабымен толытырылан болатын, онда «нді азаматтарыны ртрлі таптары» арасында алауызды немесе жеккрушілікті ттатаны шін жауапкершілік бекітілген [52].

Жапония Конституцииясында барлы адамдар за алдында те ылы жне саяси, экономикалы жне леуметтік жаынан нсіл, дін, жыныс, леуметтік жадайы, сондай-а шыан тегіне атысты кемсітуге тыйым салынады; ой жне ар-намыс бостандыы бзылмауы тиіс жне ол барлыы шін кепілдік беріледі; бірдебір діни йым мемлекет тарпынан ешандай басымды алмауы керек жне олар ешандай саяси билікті пайдаланбау керек; андай да болмасын діни актілерге, мейрамдара, рсімдерге немесе дет-рыптара атысу шін ешкімді мжбрлеуге болмайды; мемлекет жне оны органдары діни оулар жне андай да болмасын діни рекеттер жасаудан аула болу керек, – деп атап крсетілген (14, 19, 20-баптар).

Халыаралы ы трысынан, экстремизмні барлы формалары, егер олар халыаралы бейбітшілік пен ауіпсіздікке зиян келтіруге жне ауіп тндіруге бейім болса, сондай-а атерлі болса жне осы плеге арсы мемлекеттер кшін салуды талап етсе, онда олар антиыты рекеттер деп арастырылады. Осыдан, экстремизммен, халыаралы, жымды жне лтты ауіпсіздікке тніп тран ауіп ретінде крес жргізу масатында, мемлекеттерді халыаралы-ыты ынтыматастыын зектендіру ажеттілігі туындайтынын круге болады.

Мемлекет кштерін халыаралы экстремизммен крес жргізу шін зектендіру соы жылдары мемлекеттерді ауматы ынтыматасты контексінде экстремизмге, сепаратизмге, халыаралы лакестікке арсы рекет етуге баытталан біратар халыаралы-ыты актілерді абылдау арылы шешіле бастады. Осыан байланысты «Шанхай ынтыматасты йымын» (ШЫ) ру туралы Декларацияны (2001 жылды

15 маусымында азастан Республикасы, ытай Халы Республикасы, ырыз Республикасы, Ресей Федерациясы, Тжікстан Республикасы мен збекістан Республикасы Елбасылары ол ойды) ерекше атап ту керек. [53]. ШЫ масаттары – атысушы – мемлекеттер арасында зара сенімді,


досты пен бейбіт кршілікті ныайту, оларды арасында саяси, сауда- экономикалы, ылыми-техникалы жне баса салалардаы ынтыматастыа олдау крсету, аумата бейбітшілік, ауіпсіздік пен тратылыа олдау крсету жне амтамасыз ету бойынша бірлесе жмыла рекет ету, жаа демократиялы, діл жне тиімді саяси жне экономикалы халыаралы тртіп орнату болып.

Шанхай Конвенциясын жзеге асыру мселелері бойынша 2005 жылды 5 шілдесінде Астана аласында ШЫ мше-мемлекеттеріні лакестікпен, сепаратизм жне экстремизммен крес бойынша Ынтыматасты Тжырымдамасы абылданды, ол «Жалпы ережелер» деп аталатын 1-блімде тура крсетілген, жалпы мойындалан жне халыаралы ы нормаларына сйкес осы саладаы мемлекеттер ынтыматастыыны базалы масаттары мен аидаларын анытайды.

Тжырымдама лакестік, сепаратизм мен экстремизмді андай да болмасын жадайда, андай да болмасын себептеріне арамастан атау ммкін емес болып табылатын антиыты былыстар деп арастырады, ал осындай рекеттерге баран кінлі тлалар мен йымдар Конвенцияа сйкес жауапкершілікке тартылу керек. Тжырымдама Б Жарысына сйкестігін атап теді.

2005 дылды 26 тамызында лакестік жне экстремизмні баса крінісітерімен крес мселелері бойынша ынтыматастыты дамыту масатында ТМД мемлекеттеріні елбасылары «Туелсіз Мемлекеттер Достыына атысушы-мемлекеттерді лакестік жне экстремизмні баса да кш крсету кріністерімен крестегі ынтыматасты тжырымдамасы туралы шешім» абылдады. жат, ТМД атысушы-мемлекеттері лакестік жне экстремизмні баса да кш крсету кріністерімен крестегі ынтыматасты Тжырымдамасын здеріне абылдаан халыаралы міндеттемелер мен осы саладаы лтты занамаа сйкес абылдайтынын крсетеді.

Мысалы, ТМД атысушы-мемлекеттері лакестік жне экстремизммен кресті зіні лтты ауіпсіздігін амтамасыз ететін е маызды міндет ретінде арастырады жне осы баытта зара рекетті рі арай дамыту шін кш салады.

Демек, экстремизммен кресті басымды стратегиялы міндет ретінде арастыра отырып, халыаралы оамдасты экстремистік акцияларды алдын алу жне тотату бойынша ынтыматастыты кеейтеді, олара арсы рекет етуді халыаралы-ыты негіздерін ныайту бойынша зара рекетті йлестіру механизмін жетілдіреді.

Шетелдік тжірибе, кптеген мемлекеттерде діни экстремизм сияты ауіпті леуметтік-саяси былыса арсы тру рекеттеріні дадылары жасалып, азіргі уаытта олданыста екенін крсетеді. Бл тжірибені, сзсіз, Ресей Федерациясыны зіретті органдары тарапынан мият зерттеу ажет.


Атап айтса, діни экстремизмні алдын алу жне арсы рекет ету бойынша шетелдік кіметтік емес йымдарды жмыс тжірибесін зерттеуге ерекше кп назар аудару керек.

лыбритания экстремизммен жемісті кресіп келе жатан жне экстремистік кріністерді алдын алу мен тотату бойынша белгілі бір тжірибелері бар елдер атарына жатады. Осы елді экстремизмге арсы крес бойынша тжірибесі Ресей шін пайдалы болуы ммкін.

лыбританияда (2005 жылды наурыз айында) «Лакестікті алдын алу туралы» За абылданды, оан экстермистік рекет мселелері де кірген. Лондонда болан лакестік актілерінен кейін (2007 жылды суір айында) экстремистік идеяларды таратылып кетуін тотату масатында «Кш крсететін экстремизмні алдын алу» (Preventing Violent Extremism) бадарламасы абылданды [54] [55] [56] [57], ол «Трт - алдын алу, удалау, жатау жне дайынды – аидаларына негізделді. Нтижесінде ІІД лыбритания парламентіне экстремизмге арсы крес бойынша іс- шараларды, соны ішінде экстремизм немесе засыз немесе оамды ауіпті рекеттерімен кдікті немесе байалан шетелдіктерді Бірлеске Корольдікке кіруіне жол бермеу крсетілген тізімді сынды [58]. Британ кіметі шетелдіктерді елге кіру ережелерін атайту туралы шешім абылдады. ІІД басшысы Джеки Смит, экстремистік кзарасты дріптейтін барлы адамдар шін ел есігін жабуа дайын екені туралы хабарлады.

Жаа занама шетелдік жаалтшылдар жне баса да экстремистер шін жасы кедергі жасады. ш жыл ішінде (2006-2009 жж.) лыбританияа кіру шін алатын визаны 230 адам осы негіздер бойынша ала алмады, оларды 80 діни экстремист болып танылды. Біра, соан арамастан, лыбритания Ішкі істер министріні пікірі бойынша, иммиграциялы «сзгі» арылы да брібір радикалды идеяны дріптеушілер мен жастар арасында тртіпсіздік йымдастырылары келетіндер тіп кетіп жатты. Греция, Италия, Франция жне Еуропаны баса елдерімен салыстыранда лыбританияда, елдегі жастарды этникалы, саяси, леуметтік жне мдени саналуандыына, сондай-а лыбританияда кптеген радикалды ислам йымдарыны кшбасшылары бассауалап жатанына арамастан, экстремизм дегейі (сіресе жастар арасында) айтарлытай тмен.

Жзжылдан арты уаыт лыбритания иммигранттара лыбритания о кзарас крсетіп отыран болатын. ХІХ асырды ортасында мнда жз мыдаан ирландтытар кшіп келді. Екінші дниежзілік соыстан кейін халы санын брыны отарлардан – ндістаннан, Пкістаннан, Кариб бассейні елдерінен келген трындар кбейтті. Британдытан здеріні елдерінен саяси уына шыраан ашындара ша жая арсы алды.

Статистиканы лтты бюросыны мліметтері бойынша, 1997 жылдан 2006 жыла дейін иммигранттар саны (ЕО елдерінен келетіндерді есептемегенде) 2 млн. адама жуы болды, ол 60-миллионды лыбритания шін айтарлытай сан болып табылады. Иммигранттар ел экономикасыны


дамуына ыпал еткеніне арамастан, Біріккен корольдікті кейбір айматарында олар леуметтік ызмет: медициналы ызмет крсету мен білім жйесіні жктемесін айтарлытай лкейтті, тегін баспана саласында жадай иындады. Трындарды жартысыны обалжуын оамды йымдар, саяси партиялар мен кімет олдады.

азіргі уаытта балл бойынша тадау жйесіні арасында лыбританияда мір сру мен жмыс істеу ыын алуа ниеттенушілер саны айтарлытай ысарды. Бл жйе елге ажетті білімі, тжірибесі мен дадылары бар адамдарды ана абылдауа ммкіндік береді. Адам ыын орау туралы ам жей отырып, парламенттік оппозиция келетіндерді кмнмен арсы алу бойынша бастамамен кездесті. Адам тедігі мен ытары жніндегі комиссияны траасы Тревор Филипс, жастарды білім дегейін алай ктеру ажет, оларды жасы жмыс іздеуге алай ызытыру керек екендігін наты ойлану керек, – деп атап тті. Консерватиті партиядан сайланан парламент депутаты Патрик Мерсерді пікірі бойынша, шекарада тиімді кордон ою екі талай, ал кшті ауымдастытарда жасырын блдіру жне гіт жмыстарын жргізетіндерге арсы жмсау керек, ол шін оларды анытап, наты айатар негізінде елден уу керек. Жне ол туралы лыбритания полиция ызметкерлеріні алдына сйкес міндеттер ойылды. Жастар экстремизмімен кресу масатында 2006 жылы лыбритания кіметі ел университеттері мен коллдеждерінде экстремизмді тарату жне гіт- насихатпен кресу бойынша арнайы директива абылдады. [59] [60]. 2010 жылды араша айында лыбритания биліктері Интернеттегі экстремистерді белсенді рекеттерімен креске барлы назарларын аударды [61] [62].

Экстремистік рекеттерді алдын алу мен тотату бойынша Біріккен Корольдік полициясыны жаттарымен танысу барысында, жне лыбритания полициясыны блімдеріне тиісті сайттарды арап шыу барысында, Г.К. Нурлыбаева негізінде алдын алу сипатында болып табылатын жастар экстремизмен крес кбіне жаанды сипатта емес, ол кбіне «нктелі» жне «нысаналы» болатындыына назар аударан: осы креске графтытарды, жекелеген алаларды жне кіші-гірім трылыты жерлерді онша лкен емес полиция блімшелері тартылан. Полиция ауымдастытарда жасырын блдіру жне гіт жмыстарын жргізетіндерге назар аударады, экстремистік рекетке дайынды жадайларын анытайды, халы хабарлаан айатарды талдайды [63].

Суррей графтыы полициясыны оамда экстремизмні алдын алу бойынша стратегиясына шолу жргізуге арналан сайтты ндылыы – онда немі жекелеген азаматтар – жергілікті оамдасты мшелері лакестік пен экстремизм аупін жою шін полицияа алай кмек крсете алатыны туралы наты апарат беріліп отырады. Сайтта лакестік жне елдегі экстремизммен крес стратегиясы Біріккен корольдік кіметі жариялаан оларды алдын алу стратегиясы болып табылады. лыбритания немі лі кнге дейін саталып


отыран халыаралы жне ішкі лакестік пен экстремизм аупімен кездесіп отырады, деп айтылан.

Экстремизмні алдын алу стратегиясы ауымдарда рекет ететін экстремистік йымдарды жоспарларын жзеге асырмауа, тотатуа жне болдырмауа баытталан. Сайтта, кш аупін крсететін экстремизм кез келген ауымдастыта пайда болу ммкін жне оны пайда болу себептері ртрлі болып келеді делінген. лыбритания шін, рине, лі кнге дейін Аль-Каидамен жігерлендірілетін исламды экстремизм ауіп тндіріп транына арамастан, экстремизмні алдын алу стратегиясы сондай-а экстремизмні баса трлерімен жне оларды аупімен кресуге де баытталан. Экстремизм атеріні алдын алу лыбританияны наты ауымдарында, графтытарында, алалары мен ауылдарында оамды ауіпсіздікті сатауа арналан, демек, жергілікті дегейде сер ете алатын трындарды кптеген ызметтерімен негізделген.

Суррей графтыы полициясына трындар топтарыны шектелген санымен жмыс жасаан ыайлы, олара ттенше жадай бола алан кезде азаматтара ызмет крсететін йымдар – полиция серіктестері, азаматтарды ртрлі Кеестері мен жергілікті зін-зі басару органдары, жергілікті ксіпорындарды ызметкерлер топтары мен еріктілер топтары кіреді. Осы топтарды райсысы жергілікті ауымдарды экстремизм аупіне тратылы мониторингінде зіні инструменталды рлін атарады. Бдан баса, оам кілдері сондай-а оларды ауымында рекет ететін экстремистік топтарды рылуыны алдын алу жмысында да те маызды рл атара алады.

арапайым азаматтар экстремистік рекеттерді леуетті аупін жне оларды здеріні ауымдастыында экстремистік жадайа жетелеп отыран нрселерді, сондай-а экстремистік рекеттерді дайындауды ртрлі формаларын, азаматтарды топтары мен бірлестіктеріндегі кілдерге араанда, кбіне жасы жне жиі анытай алады. Суррей графты полициясыны сайтында, трындар байаан кейбір рекет трлерін экстремистік рекетке дайынды трінде арастыруа болады, деп крсетілген. Олара:

- кш рекеттерін крсетуге шаыруа байланысты апараттар берілген нааздар немесе плакаттар тарату;

- аламтор арылы экстремистік баыттаы хабарламалар тарату;

- аламтор-кафе арылы экстремистік форумдар немесе сайттарды олжетімділігі;

- ауымдастыа немесе ауым орталытарыны иелігіндегі блмелердегі экстремистік топтарды отырысы;

- кш рекетіне жне т.б. шаыратын лакестік жне экстремистік жарнамалы роликтерді арау жатады.


рине, бл тізім осымен тотамайды. Экстремистік рекеттерді дайындауа байланысты барлы оиалар халыты назарынан тыс алмайды, ол туралы полицияны ескерту Суррей графтыы полициясыны сайтында крсетілген полиция нміріне телефон соу немесе электронды пошта арылы хабарлау – полицияны электронды поштасыны мекенжайы да сайтта крсетілген. Prevent@surrey.pnn.police.uk электронды мекенжайда

«prevent» сзі «алдын алу» деген маынаны білдіретіні де маызды, яни сол арылы полициямен байланыс жасауды наты масаты, экстремистік, лакестік жне ала трындары мен онатарына, соны ішінде жастар ауымына, кш крсету рекеттеріні алдын алу екендігі крсетіледі. лыбритания полиция блімдеріні баса сайттарында да азаматтар шін осыан сас, экстремизм атерін дер кезінде анытауа жне оан арсы сйкес рекет жасауа ммкіндік беретін апарат бар [64].

лыбританияда экстремизм жне лакестікпен крес жалпы мемлекеттік дегейде де, оамды дегейде де жргізіледі. Жастар экстремизміне арсы кресте полицияа ерекше рл беріледі. Нурлыбаева Г.К. келесі ерекшеліктерді бліп крсетеді:

а) жастар экстремизмінен кресті мемлекет тарапынан да, лыбритания полициясы тарапынан да алдын алу сипатында болуы;

б) осы креске жергілікті оамдастытар мен жергілікті трындарды кеінен тарту жне лыбритания полициясыны оамды осы креске йлестіруге атысуы;

в) ел университеттері мен колледждерінде экстремизмді насихаттау жне тарату жмыстарымен крес;

г) экстремистерді аламтор арылы белсенді жмысымен крес [65].

лыбританияда экстремизммен крес жмысыны жемістілігін амтамасыз ете отырып, желілік аида бойынша жергілікті полиция блімдері дегейінде йлестіруші мен оны белсенді атысушылары болып саналады. Экстремизммен кресті йымдастыру аидалары, жне, бірінші кезекте, оны алдын алу сипатында болуы жне халыпен ке ынтыматасты лыбританияда жастар экстремизміні алдын алу жмыстарыны жемісті болуыны себебі болып табылады.

АШ сияты лыбритания да экстремистер мен лакестерге аражатты олдау крсетеді, мысалы, «Ваннахты» Лондонды блімі, Интернейшил Алерт, Эмигранттар озалысы, Ислам аарту орталыы.

Еуропа елдерінде экономикалы дадарыса, жмыссыздыты суіне, жеткілікті дегейде тиімді бола алмай отыран иммиграциялы саясат жне баса факторлара байланысты экстремизм жиірек белседіріліп келеді. лемдік ауымдасты алдында экстремизм мен лакестікке арсы рекетті амтамасыз ету бойынша маызды міндет тр. Осындай леуметтік жне саяси рдістерді дамытуды болжау шетелдік мемлекеттерді за шыару тжірибесі мен сот практикасын білуді талап етеді.


Чех Республикасындаыэкстремизмге арсы крес бойынша саяси- ыты аспектілерді арастырып крейік.

Осы елді лтты занамасы ылмысты кодексте экстремизмні ымы туралы ештее бермеген, біра ол жеткілікті дегейде жиі олданылады. Мысалы, экстремизм мселелері бойынша жыл сайын жасалатын баяндамада (1998 ж.) Ішкі істер министрлігі Чех Республикасыны ділет министрлігімен бірлесе отырып, ауіпсіздік жне барлау ызметіні, Сырты байланыс пен апарат Басармасыны, Сырты істер министрлігіні, Білім, жастар жне спорт министрлігіні, Мдениет министрлігіні, Ебек жне леуметтік істер министрлігіні, Жоары Мемлекеттік прокуратураны, осы елдегі Адамдар ытары бойынша Мемлекеттік Кеесті атысуымен бірлескен жмыс жргізілетіні туралы айтылан.

Экстремизм ымы ЧР Ішкі істер министрлігіні 2002 жылдаы жмыс орытындысы туралы баяндамасында ы нормаларынан айтарлытай ауытыан, интолерантты элементтерін крсететін жне ЧР Конституциясыны 1,2,5,6,9- баптарында жне 1991 жылы 9 адарда абылданан Негізгі ытар жне бостандытар Хартиясыны 1 жне 3- баптарында арастырылан конституциялы аидалара озбырлы жасайтын идеологиялы позиция ретінде алыптастыран. Чех Республикасы Конституциясыны 3-бабына сйкес бл Хартия оны рамдас блігі болып табылады [66].

Чех Республикасыны Конституциясы бойынша – Чехия адамдар мен азаматтарды ытары мен бостандыын рметтеуге негізделген егеменді, бірыай, демократиялы жн ыты мемлекет (1-бап). Халы барлы мемлекеттік билікті кзі болып табылады (2-бап). Конституцияны 5-бабында, ЧР саяси жйесі негізгі демократиялы аидаларды рметтейтін жне з мдделерін орау ралы ретінде кшті жоа шыаратын, еркін жне ерікті рылатын жне еркін бсекеге тсетін саяси партиялара негізделген, делінген. Констицияны 6-бабы сяаси шешімдерді негізінде ашы дауыс беру арылы кпшілікті еркі берілетінін анытайды. Конституцияны 9-бабы 2-блімінде, демократиялы ыты мемлекетті негізгі атрибуттарын згертуге жол берілмейді, делінген.

Негізгі ытар мен бостандытар Хартиясыны 1 жне 3-баптарында, адамдар намысы мен ытары бойынша еркін жне те болып табылады; негізгі ытар мен бостандытар блінбейді, ажырамайды, ескірмейді жне алынып тасталмайды, ол ытара, адамдарды жынысына, нсіліне, тері тсіне, тіліне, діні мен сеніміне, саяси немесе баса станымдарына, лтты немесе леуметтік тегіне, лтты немесе этникалы аз халытарына жатуына, мліктік жадайына немесе баса жадайлара арамастан, кепілдік беріледі.

З.М. Бешукова мен Л.А. Прохоров, баяндамада экстремистік трыдан ужделген ылмыстар деп діл бааланан ылмыстар трі деп тсіндірілетін,

«экстремистік маынадаы ылмыс» деген ым пайдаланылады деп атап тті. Осы ыма сас, барлы орнатылан ылмыс белгілері бар жне


apriori нсілге, лтына, дініне, табына немесе баса анаушылыа шыраан леуметтік тобына деген жеккрушілікпен ужделетін тртіпті «нсілдік, лтты немесе баса леуметтік жеккрушілікпен ужделген ылмыс» деген ым олданылады. Баяндамада, осыан сас ылмыстарды кп жадайда скинхедтер озалысы мен анархист-автономистер озалысыны атысушылары жасайтынына арамастан, оларды экстремистік озалыса ешандай атысы жо жне ситуациялы шиеленістерде ашы трде ешандай экстремистік идеологияны дріптемейтін тлалар да жасауы ммкін екендігі де атап тілген [67].

Баяндамада «экстремистік маынадаы ылмыс» ымына немесе

«нсілдік, лтты немесе баса леуметтік жеккрушілікпен ужделген ылмыс» ымына жататаын ылмыстар тізімі берілмеген. Біра соттара экстремизм факторларын арау барысында келесі ылмыстарды ескеру керек екені крсетілген: 1) оамды ауіп; 2) адамдар топтарына немесе жекелеген адамдара атысты кш крсету; 3) лта, нсілге немесе нанымдара атысты жала жабу; 4) лтты немесе нсілдік алауызды тудыру; 5) оамды тртіпті бзу; 6) ауыр лім; 7) денсаулыа зиян келтіру; 8) адам бостандыын шектеу; 9) бопсалаушылы; 10) сенім еркіндігін шектеу; 11) бірлестіктер мен жиналыстар бостандыы ытарын бзу; 12) баса тланы млкіне зиян келтіру; 13) геноцид; 14) адам ыы мен бостандыын басуа баытталан озалыстарды насихаттау жне олдау крсету; 15) трындарды удалау.

Баяндамада, экстремистік идеология олданыстаы демократиялы сяаси жне экономикалы жйеге арсы баытталан дерылымды рекетке айналуы ммкін, деп атап крсетілген. рекетті осы трімен Заны 5 (а) бліміне сйкес 153/1994 ауіпсіздік жне сырты барлау ызметі айналысу керек. Баяндама авторлары, ондаы «экстремизм» ымы Чех республикасыны конституциялы рылымына арсы баытталан рекеттерді белгілеу шін бірегей трдеолданылан, деп атап крсетеді.

Сонымен, 1998-2009 жж мліметтер бойынша, экстремистік баыттаы ылмыстар саны жыл сайын сіп келеді, тек 1998 ж (133 тіркелген) алдыы жылдарда тіркелген осы санаттаы ылмыстардан 26 ылмыса аз болан. Осы санатты ылмыстарды рекордты саны 2002 жылы тіркелген – 473 ылмыс, ал е тмен крсеткіш 1996 жылы болан – 131 ылмыс.