Кіріспе. Физиологияны дамуыны негізгі кезедері.

Физиология дамуыны ыса тарихы.

Организм ызметтері туралы з пікірлерін айтандар - Гиппократ (медицина атасы), Аристотель(бірінші оытушы)- Ежелгі Рим, Клавдий Гален - эксперименталды медицинаны негізін алады. Физиологияны дамуында анатомиядаы табыстар кп сер етті. А.Везалийді «Адам денесіні рылысы туралы» деген кітабы физиологияда кп жаалытарды ашуа себеп болды. XVII.ылыми физиология дамыды. Вильям Гарвей-лкен анау шеберін ашты, вивисексияны енгізді. М.Мальпиги артерия мен веналарды капиллярлар арылы байланысатынын крсетті. Физиологияны дамуына Рене Декартты рефлексты ашуы те маызды болып табылады. XVIII-XIX. Ломоносов масса мен уат саталу заын ашты. Горянинов, Шванн, жне Шлейден-азаны жасушалардан тратынын ашты.1859ж. Дарвин эфолюциялы ілімді дниеге келтірді. XIX жне XX.физиология аса глденуге жетті. Клод Бернар(фр) - ан тамырлары тонусыны реттелуінде кміртектік алмасуда жйке жйесіні рлін зерттеді. Организмні ішкі ортасы туралы тсінік берді. Германияда Дюбуа-Реймон-электрофизологияны негізін алады. Шерингтон - жлын физиологиясын зерттеді. Кеннон-вегетативтік жйке жйесін зерттеді. Сегенов, Павлов, Боткин, Бехтерев нервизмді дамытты. XIX.рефлекторлы доа бліктеріні рлі аныталды, жйке рекетіні рефлекторлы теориясия, миды лкен шарты -шарлар маызы ашылды. И.М.Сегенов «орыс физиологиясыны атасы». Ол ан газдарды тасымалдайтынын ашты. «Ми рефлексі» деген кітап жазды. Идеяларын ары арай И.П.Павлов дамытты. Ухтомский-доминанта туралы ілімді жасады. И.П.Павлов XV Халыаралы конгрессте (1935)-дниежзілік физиологтар атасы деп аталды. Павлов мына баыттарды зерттеді:

Физиология[деу]

Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет

Физиологияны зерделеудегі алашы маызды жетістіктерді бірі - Леонардо да ВинчидіVitruvian Man ебегі.

Физиология (грекше , physis, "табиат,тек-тамыр"; жне , logos, "ылым") тірі азаны механикалы, физикалы жне биохимиялы функциясыны ілімі.

детте физиология сімдік физиологиясы жне адам мен жануар физиологиясы деп блінеді. Дегенмен андай да болмасын аза арастырылу стінде болса да, физиологияны принциптері жалпыа орта. Мысалы, ашыты жасушасын зерттегенде алынан физиология мліметтері адам жасушасына да атысты болуы ммкін.^[1]

Мазмны

[жасыру]

· 1Физиология пні жне оны мселелері.

· 2Физиологиялы зерттеу дістері

· 3Физиология дамуыны ыса тарихы.

o 3.1Павлов физиологиясыны негізгі принциптері.

· 4Негізгі физиологиялы тсініктер.

o 4.1Ішкі орта туралы тсінік.

· 5Дереккздер

Физиология пні жне оны мселелері.[деу]

Физиология - тірі аза мен физиологиялы жйелерді, азаларды, тіндерді, жасушаларды ызметін зерттейтін ылым.Ол жйелермен азаларды бір-біріне серін, зара байланысын жне сырты ортамен арым-атынасын тексереді. Физиологияны мселесі адам азасыны жмысын тсіну,оны р блігіні мнін анытау, оларды алай байланысатынын тсіну, олар алай рекеттеседі жне сол атынасу нтижесінде алай азаны жалпы жмысы атарылады. Физиология анатомия, циталогия жне гистологиямен байланысты.Физика мен химияны жетістіктері физиология шін те маызды, кибернетика мен компьютерді айтпаанда.

Физиологиялы зерттеу дістері[деу]

1. баылау;

2. эксперимент.(тжірибе);

Баылау былысты мнін аша алмайды,сондытан негізгі діс - эксперимент. Ол жіті жне созылмалы болады. Вивисексия – тнтілу. Жетіспеушілігі - кп ан жоалады, наркоз, жараат алыпты ызметті брмалай жібереді. Созылмалы эксперимент - алыпты жадайда за уаыт аза ызметін зерттеуге мжбр береді.(фистула дісі). Н.П.Павлов-физиология мен медицина бірттас деп айтты. Паталогия мнін білу шін тіршілік рдісіні аымын білу керек (phatos-детрт,ауру).

Физиология дамуыны ыса тарихы.[деу]

Организм ызметтері туралы з пікірлерін айтандар - Гиппократ (медицина атасы), Аристотель (бірінші оытушы)- Ежелгі Рим, Клавдий Гален - эксперименталды медицинаны негізін алады. Физиологияны дамуында анатомиядаы табыстар кп сер етті. А.Везалийді «Адам денесіні рылысы туралы» деген кітабы физиологияда кп жаалытарды ашуа себеп болды. XVII.ылыми физиология дамыды. Вильям Гарвей-лкен анау шеберін ашты, вивисексияны енгізді. М.Мальпиги артерия мен веналарды капиллярлар арылы байланысатынын крсетті. Физиологияны дамуына Рене Декартты рефлексты ашуы те маызды болып табылады. XVIII-XIX. Ломоносов масса мен уат саталу заын ашты. Горянинов, Шванн, жне Шлейден-азаны жасушалардан тратынын ашты.1859ж. Дарвин эфолюциялы ілімді дниеге келтірді. XIX жне XX.физиология аса глденуге жетті. Клод Бернар(фр) - ан тамырлары тонусыны реттелуінде кміртектік алмасуда жйке жйесіні рлін зерттеді. Организмні ішкі ортасы туралы тсінік берді. Германияда Дюбуа-Реймон-электрофизологияны негізін алады. Шерингтон - жлын физиологиясын зерттеді. Кеннон-вегетативтік жйке жйесін зерттеді. Сегенов, Павлов, Боткин, Бехтерев нервизмді дамытты. XIX.рефлекторлы доа бліктеріні рлі аныталды, жйке рекетіні рефлекторлы теориясия, миды лкен шарты -шарлар маызы ашылды. И.М.Сегенов «орыс физиологиясыны атасы». Ол ан газдарды тасымалдайтынын ашты. «Ми рефлексі» деген кітап жазды. Идеяларын ары арай И.П.Павлов дамытты. Ухтомский-доминанта туралы ілімді жасады. И.П.Павлов XV Халыаралы конгрессте (1935)-дниежзілік физиологтар атасы деп аталды. Павлов мына баыттарды зерттеді:

1. ан айналу;

2. ас орту;

3. жоары жйке іс рекеті.

Ол жоары жйке іс рекетіні (жжі) типтері туралы ілім рды. Павлов шыармашылыыны шыы лкен ми ыртысыны сигналды жйелер туралы ілімі.

Павлова дейін физиологияда аналитикалы тсіл басымды болса ол синтетикалы баытты жасады. Мсылман елінен шыан алымдар бу Насыр л Фараби (екінші оытушы) «дрігер рбір азаны саулыын анытау шін, оны жаратылысыны арай атаратын ызметін білуге тиіс» - деп жазды. Дрігерлерге жеті міндет жктеді. «Адам физиологиясы» оулыыны 13-бетін оы. Авторы Х.К.Сатбаева,2005ж.). Абу Али ибн Сина(Авицина) «Медицина аидалары» атты кітап жазан. азастан физиологиясыны іргетасын алаан А.П.Полосухин.Ол КазМи-да физиология кафедрасын 25жыл мегерді физиология ылыми – зерттеу институтын ашып 20ж. директоры болды. ылыми баыты лимфология болды. Н.У.Базанова- алым-физиолог, тыш биология ылымыны докторы, профессор,академик. Ебектері ауылшаруашылы жне жануарлар физиологиясын аса дамытты. Х.К.Сатпаева -кп жылдар бойы АММИ- да физиология кафедрасыны мегерушісі болды. «Адам физиологиясы» оулы кітабыны авторы.

Павлов физиологиясыны негізгі принциптері.[деу]

Тірі аза - бірттас.Онда жасушалар, тіндер, азалар, жйелер рекеттері байланысты жне келісімді де болады. Организм зін- зі реттейтін асиеті бар. Ол зіне ажетті нрселерді алып оан зат алмасуды соы німдерін бліп трады. Организм тек оршаан ортамен траты атынаста ана белсенді трде тіршілік ете алады. Нервизм принципы - жйке жйесіні серін азаны кптеген рекеттеріне аратуа тырысатын физиологиялы баыт.

Зат алмасу- мір белгісі жне ажетті шарт болып табылады.

Адаптация- органзмні оршаан орта серлеріне бейімделуі. Ол жеке- жеке физиологиялы жйелерді ызметтеріні згеруіне келуі ммкін.Мысалы, за уаыт ас рационынында нруыздар орытатын ферменттер кбейеді. Организмні зін – зі реттеуі оны (тірі азадан) ерекшелігі болып табылады да оршаан ортаны серлеріне азаны траты орнын (тіршілік жадайына бейімделуін) амтамасыз етеді.

Негізгі физиологиялы тсініктер.[деу]

Жануарлар мен адамны белсенділігі ызмет (функция) жне физиологиялы акттар трінде крінеді. ызмет (функция), тірлік- натыланан ( диференцияланан) жасушаларды, тіндерді, азаларды арнамалы іс-рекеті. ызметтер згергенде аза ошаан ортаа тіршілік жадайына бейімделеді. Барлы ызметтер (рекеттер) соматикалы (soma-дене) жне вегетативтік (vegeto - оздыру, тірілту, кшейту, су) болып екіге блінеді. Соматикалы рекеттер - аа блшы еттері есебінде іске асырылады. Олар соматикалы жйке жйесімен жйкеленеді. Вегетативтік ызметтер- зат алмасумен, анайналумен, демалумен, ас орытумен, сырта шыарумен, су жне рбумен байланысты. Олар ішкі азалар жмысымен атарылады да вегетативтік жйке жйесімен (ВЖЖ) жйкеленеді. Физиологияы акт- крделі рдіс.Ол азаны ртрлі физиологиялы жйелері атысуымен іске асырылады. Сонымен, дем алу, ас орыту, сырта шыару, озалу ж.б. физиологиялы акттарын ажыратады.

Ішкі орта туралы тсінік.[деу]

Бл тсінікті ХІХ. Француз физиологы Клод Бернар ендірді. ан, лимфа, тіндік жне церебро-спиналды (ЦСС) сйытытар адамны ішкі ортасын райды. Гомеостаз - ішкі ортаны рамы мен асиеттеріні згерушілігі жне негізгі физиологиялы ызметтеріні тратылыы. Гомеостаз биологиялы константалармен сипатталады. Биологиялы константалара жатады: ан реакциясы (рН) андаы ант млшері оректік заттар осмотикалы, онкотикалы ысымдар жне ан ысымыны млшері, дене температурасы. олайсыз жадайларда гомеостаз бзылады. Адам за уаыт ыстыта немесе суыта аланда ліп те кетуі ммкін.

Кіріспе. Физиологияны дамуыны негізгі кезедері.

Физиология (грекше physiologia; от physis – табиат жне logos - ілім) – ежелгі жасанды ылымдарды бірі. Ол бірттас азаны, оны блімдеріні, жйелеріні, мшелері мен жасушаларыны сырты отра табиатымен зара тыыз байланысын зерттейді. Физиология тарихы екі кезенен трады: эмпириялы жне тжірибелік, мны з кезегінде екі кезеге блуге болады: - Павлова дейін жне одан кейін.

 

Эмпериялы кезе

Адам денесіні жеке мшелеріні жмысы туралы алашы кзарас ежелде алыптасан жне ежелгі шыыс, ежелгі греция мен ежелгі римде бейнеленген. Классикалы ортаы асыр шіркеулік кезеде, білім тануды даму рдісіндегі кедергілер кездесті.

Анатомо-физиологиялы жне тану ылыми зерттеулерді жаыруында лес осандар: А. Везаль, М.Сервет, Р.Коломбо, И.Фабрици, Г.Фаллопи, Г.Галилей, С.Санторио жне т.б. Олар физиология аймаындаы жаалытарды ашуа дайындады.

 

Тжірибелік кезе

Физиология, тжірибелік зерттеулерге негізделген зіндік ылым ретінде, зіні бастамасын Уильям Гарвеяден (Harvey, William, 1578-1657)алды, ол ан айналым аидасын математикалы трде санап, тжірибе жзінде длелдеді.

Физиологиялы (гр сзінен физис табиат, логос –ілім,-) біртіндеп организмде немесе оны райтын жйе, мше, лпа, жасуша да жретін ызметтпен рдіс туралы, сон—атар адам жне жануар организмні сырты ортамен арым-атнасын жне оларды реттеу тегершігін амтамасыз ететінтылым.

Жйке; ызмет, рдес, тегершік.

1. Жйке- жалпы ызметтін б-ты мше немесе лпаны жиынтыы.

2. Сйлеуді ызметті ет жйе.алыпты жадайда адам слеу аблетін с. Ш.

3. АСЖ

4. СБЖ

ызмет- жйе немесе мшенні арнайы рекетін тсінеді.

Мысалы:

1. АІЖ мат. ызметті, секрет. ызметтін сііруі.

2. ан айналымын ызметті-ан жылжуы, миокард ызметті бос жне жиырылуы.

3. Тыныс алу ызметті-О₂ мен СО₂ алм—

4. Нейрон ызметті тежелу жне озу.

 

1. Физиология жіктелінеді.

Физиология жалпы, салыстырмалы, арнайы немесе жеке дара блінеді.

Жалпы физиология – организмні сырты орта серіне жауап беру задылыын мірде маызды рдісті табиатын зерттейді. Оны бір блімі-жасуша физиоллогиясы.

Салыстырмалы физиология- ртрлі организм ызметтініарнайы ерекшеліктері зерттейді. Оны соы есебі, ызметті трлік жне жеке даму задылыын зерттеу.

Жеке физиология- лпаларды (трлері) мшелерді (трлері), жйелерді ызметтін зерттейді.

Патофизиология аймаы - организмдегі потология процесіні тууын, дамуын, тілу задарын зерттейді.

3. Физиология баса пндерге байланысты.

Физиологиябаса пндерге негізгі болып табылады.

Физиология химия мен физикаа, оларды зерттеу тсілдерін олданыла отырып сйенеді.Физиология анатомиямен, гисталогиямен, цистологиямен тыыз байланысты. Ол морфоллогия жне физиология р. здіксіз б-ты.

Физиология-пні бл тірі организмні ызметті болып табылады. Ол биологиялы алымдарды е маыздысы. Осы пн организм жне оны райтын рылымдарды ызметтін зерттейді.

· Физиология-(грек сзінен физис- табиат, ал логс ылым, ілім) бл бірттас организм жне оны райтын рылымдар да жретін ызмет пен рдіс туралы, Организм мен сырты ортаны арым-атнасын амтамасыз ететін алым.

4. Жйе, рдіс, ызмет.

v Жйе- жалпы ызметт пен б-ты мше немесе лпаны жиынтыы.Слеуді жылжыту жйесі:алыпты жадайда адамны слеу абілетін ауызша трде сырта шыару,

v ызмет-жйе немесе мшені арнайы рекеті.

Мыс;

- АІЖ ызметті шеу.

- Тыныс алу ызметті-О² жне СО²

- ан айналу ызметті-тамырлар бойымен анны жылжуы, ал миокард ызметтібосасу жне жиырылуы.

- Нейрон ызметті-озу жне тежелу.

v рдіс-аны нтижеге жемуге баытталан рекетті тізбегі.

Мыс; озу

 

Анатомия мен физиологияны дамуына р елді алымдары зерттеулер жргізіп, лкен лес оскан. те ертеден-а р трлі тжірибелер жасау арылы адам азасыны рылысы мен кызметін тере зерттеп білген.

 

Мазмны

1 Гиппократ

2 Клавдий Гален

3 бу Насыр л-Фараби

4 бу ли ибн Сина

5 Андреас Везалий

6 Уильям Гарвей

7 Иван Михайлович Сеченов

8 Илья Ильич Мечников

9 Иван Петрович Павлов

10 Халел Досмхамедов

11 Пайдаланан дебиеттер

 

Гиппократ (ж.с.д. (жыл санауа дейінгі) шамамен 460-370) –

кне Грецияда медицина саласын жан-жакты зерттеген алым.

Адам денесіні рылысына кптеген баылаулар жасап, оны

жинатап, бір жйеге келтірген. сіресе адамны ми сауытын

жне оны жалпа сйектеріні бірімен-біріні жіктер арылы

байланысатындыын толы сипаттаан. Омырталар мен абыр-

алардын, блшы-еттерді, ірі антамырларыны крылысын

зерттеген. Гиппократ - анатомия ылымыны дамуына кезінде

лкен лес осан алым.

 

Клавдий Гален -(шамамен 130- 200) Гиппократтан кейінгі зерттеулер мен баылаулар жргізген римдік анатом жне физиолог алым. зіні оыан дрістерінде маймылды мйітін алаш рет олданан. Себебі ол кезде адам мйітімен жмыс істеуге рсат етілмеген. Мидан тарайтын 12 жп жйкені 7 жбын толы сипаттап берген. Днекер лпасы, блшыеттер, жйке тамырлары, бауыр мен бйрек антамырларын зерттеген. Ішкі мшелер мен сйек абыын, сіірлерді де сипаттаан. «Адам дене бліктеріні міндеттері туралы» атты ебегінде анатомиялы трыдан зіні пікірін білдіріп, мшелерді анатомиялык рылымыны ызметімен тыыз байланысты екенін крсеткен. К. Галенні аталмыш ебегі медицинада 13 асыр бойы ндылыын жоймай оытылып келген.

 

бу Насыр л-Фараби - (870-950)Аристотельден кейінгі ойшыл, кемегер философ. Ертеде жне орта асыр да философиялы жне медициналы білім бірімен-бірі тыыз байланысты болан. л-Фарабиді медицина ылымдарыны теориялы мселелерін тере білгендігі оны ебектерінен белгілі. л-Фараби мір срген заманда жаратылыстану ылымыны дамыан саласыны бірі медицина болды. Оны сол кезде «емдеу шеберлігі ылымы» деп атады. Ол «Медицинаны міндеті - тек адам ауруларыны себептерін анытап оймай, адамны денсаулыын сатау жолдарын, ауруды жою жаын да зерттеиді» - деп крсеткен. л-Фарабидін медицинаа ерекше кіл бліп адам азасыны (организміні) кейбір тстарын зерттегенінен мысал келтірейік: «айырымды ала» ебегінде жрек туралы те нды пікірлер айткан, мысалы, «жрек -табии жылылыкты кзі». Баска мшелерге жылылы на осыдан тарайды, олар жректен нр алады; «жрек - басты мше, мны тнні ешандай мшесі билемейді» жне т. б.Шынында да, жрек жмысы здігінен жзеге асады. Жректі соуын ешкім тотата алмайды. л-Фараби тек з пікірлерін айтып ана оймай, лыларды лысы Аристотель, К. Галенні зерттеулеріне з кзарасын білдірген. л-Фараби - артына ірілі-сакты 150-ге жуы ылыми ебек алдыран данышпан. Жаратылыстануа атысты «Адам азасындаы мшелер», «Жануарлар азасындаы мшелерді рылысы мен ызметі» жне т. б. ебектер жазан.

 

Тжік дрігері рі философы бу ли ибн Синаны (шамамен 980-1037) «Анатомия мен физиологияа кіріспе», «Дрігерлік ылымны ережелері» («Канон врачебной науки») ебектері те нды. Бл ебектерінде анатомия мен физиологияны жйелеп, осымша мліметтермен толытыран. Кітап латын тіліне аударылып, 30-дан астам рет айта басылып шыан.

Андреас (Андрас) Везалий (1514-1564)-ылыми анатомияны негізін салан алым, Италиядаы Падуан университетіні профессоры. Мйіттермен жеке баылаулар жргізіп, 7 кітаптан тратын «Адам денесіні рылысы туралы» (1543) ебек жазан. Бл ебегінде алым аа, сіір, блшыеттер, антамырлар, жйкелер, ішкі мшелер, ми мен сезім мшелерін жйелеген. А. Везалийді кптеген зерттеулері мен ебектері анатомияны дамуына айтарлытай септігін тигізді. Сондытан да оны анатомия ылымыны негізін салушы алым деп орынды атайды.

 

Уильям Гарвей(1578-1657) - аылшын дрігері, анатом. анайналымны тйык екенін алаш рет дрыс тсіндірген. лкен анайналым шеберіні болатынын ашан алым. Ол физиология ылымыны негізін салушы алым.

 

Иван Михайлович Сеченовты(1829-1905) физиологияны атасы деп санайды. анда еріген газды алаш рет зерттеген алым. Орталы жйке жйесіндегі тежелу дерісін ашан. 1863 жылы «Ми рефлекстері» ебегін жарыа шыарды.

 

Ататы алым-биолог, Нобель сыйлыыны лауреаты Илья Ильич Мечников(1845-1916) лейкоциттерді (ан жасушасы) бгде заттарды сііріп орытуын фагоцитоз деп атады. анны лейкоцит жасушаларыны ызметін жан-жаты зерттеген алым.йгілі орыс алымы."Адам табиаты туралы этюдтер"деген ебегінде артаю жне лу проблемаларын зерттеді.

 

Иван Петрович Павлов (1849-1936)физиологияны дамуына лкен лес осан алым. Адам мен жануарларды жоары жйке жйесіні ызметін, анайналымыны реттелуін зерттеген. Жрек блшыеттеріні жиырылуын тездететін, екіншісі - бседететін, шіншісі - жиырылу кшін згертетін арнайы жйкелерді болатынын длелдеді. Асорыту физиологиясын зерттеп, шартты рефлексті ашаны шін 1904 жылы Нобель сыйлыы берілген.

алымдарды анатомия мен физиология саласындаы зерттеулері ылымны дамуына жне медицинамен байланысына зор сер етті.

 

Халел Досмхамедов(1883-1939) - рпаыны болашаы шін крескен азаты біртуар лы. Аз жасаса да, артына біршама ебек жазып алдырып лгерген алым. 1920 жылдан бастап ылыми-педагогикалы жмыстармен шылданан. 1922 жылы доцент, 1929 жылы профессор атаын алан. Оны негізгі ебектері: «ырыз лкесі халыны арасында обамен алай кресуге болады» (1918, Ташкент); «Табиаттану» (1924, Ташкент); «Оушыны саулыын сатау» (1925, Ташкент); «Адамны тн тірлігі» (1927, Ташкент) жне т. б.

X. Досмхамедовты сіресе р мшені тазалыын (гигиенасын) сатау шін айтан сиеттері з алдына бір тбе. Соны кейбіреулерінен зіндісін ана келтіре кетейік.

«лаы сау болсын десе... - лаыны рылысы мен ызметін біл; лаыа рызба, айайлатпа, шыыртпа, зі де орында; лаыа еш уаытта еш нрсе тыпа; лаыны ішін, сыртын таза ста...»

«Мрны сау болсын десе... - мрныды рдайым таза ста; аузыны тама жеп, сйлеу шін, мрныны тыныс алу, иіскеу шін жараланын мытпа!»

«Тынысы сау болсын десе... - дем аланда аузы рдайым жабулы болсын; йді ішінде еденге, абыраа, мрын орамала аырма, ткірме; киім, тсегіді йде апа; гулеген желден сатан!»

«Кзі сау болсын десе... - ымыртта, ала клекеде, жары нашар тскенде жазба, оыма, й жмысын жасама; жазанда ою сиямен аны крінетін сызыты стінен жаз; бгде адамны слгісімен, бет орамалымен бетіді, кзіді сртпе».

Бл ережелер осыдан 78 жыл брын жазылса да осы кнге дейін ндылыын жоймай олданылып келеді.

X. Досмхамедов анатомия, физиология, гигиенаа бірдей кіл блген. Мшелерді гигиенасына тоталмас брын оны рылысы мен ызметін талдап барып, е соында гигиенасына тоталады. Бдан біз X. Досмхамедовты анатомия, физиология, гигиена ылымдарыны дамуына кп ебек сііргендігін креміз. Анатомия, физиология, гигиена ылымдарыны дамуы аталан алымдарды зерттеулерімен ана шектелмейді.