ШОРА ШАМАЛИЛЫ САРЫБАЕВ КІМ?

Шора Шамалилы Сарыбаев кім?

Аза тіл біліміне осан лесі

ІІІ ОРЫТЫНДЫ

ІV ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР

І КІРІСПЕ

 

аза тіл біліміні даму кезедерінде сіресе, азан ткерісінен кейінгі онжылды ерекше аталады. аза деби тіліні Кеес дуіріндегі дамуын мерзімді баспасз тіліні негізінде зерттеген С. Исаев: «Совет кіметіні алашы жылдарыны зінде–а кркем шыарма тіліні дамуымен абат ресми стильді крінісі ретінде ылми шыарма, публицистикалы шыарма, баспасз тілі з алдына жеке алыптасып дами бастады», - деп жаза отырып, мынадай орытындыа келеді: «Совет дуіріндегі газет-журнал тілін зерттеуді нтижесінде жазба тілімізді бір ізге тсіп, нормалана бастауын да байай аламыз. Басасын былай ойанда, тіпті 1920 жылдарды бас кезі мен ая кезіндегі газет-журналды тілінде біраз айырма байалады. 20 жылдарды ая шенінде баспасз тіліні екшеленіп, сараланып, ажетсіз элементтерден арыла тскенін креміз. сіресе, «кітаби» тіл дстріні элементтері лдырап, кеми бастаанын аны байауа болады». Тіл біліміні дамуына дере лес осан . Филология ылымдарыны докторы, профессор Ш. Сарыбаевты ебегіні зор екенін айта кеткен жн.

20-жылдары А. Байтрсынлы бастаан аза зиялыларыны ылым тілін ана тілінде алыптастыру жніндегі бастамалары алымдарымызды айрыша назарын аударатындыы ілгеріде де айтылды.

Сз мдениеті пніні азіргі жай-кйі алдымен аза тіл біліміні ткендегісімен жне бгінгі даму дегейімен, жалпы тілтанымдаы дстрлі парадигмаларды жаа парадигмалара ыысып орын беру рдісімен де байланысты. аза сз мдениетіні пн ретінде алыптасуыны алышарты ретінде сіресе аза тілі бойынша жазылан алашы оулытар мен оу ралдарында (А.Байтрсынлы, .Жбанов, І.Кеесбаев, М.Балааев, С.Аманжолов т.б.) грамматикалы, орфографиялы, орфоэпиялы нормаларды ереже трінде берілуі деби тілді кодификацияланан нормаларды алыптастыруда маызы ерекше болды

 

ШОРА ШАМАЛИЛЫ САРЫБАЕВ КІМ?

Шора Шамалилы Сарыбаев (2 наурыз 1925 жылы, Ташкентте туан) — алым. азастан Республикасыны лтты ылым академия-сыны академигі. Филология ылымдарыны докторы, профессор.аза КСРні Ебегі сіген ылым айраткері (1985). азастан Білім Беру ісіні рметті ызыметкері.^[1]

азМУ-ды (1950), оны аспирантурасын (1953) бітірген. 1954 — 95 ж. А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі ин-ты аза тілі тарихы мен диалектологиясы бліміні мегерушісі (1954 — 60, 1967 — 95), ин-т директорыныорынбасары ызметтерін атарды. 1995 жылдан осы ин-тты бас ыл. ызметкері. ыл.-зерттеу ебектерідиалектология, морфология, лексикология, лексикография, библиография, тіл тарихы, аударма, есімнама,алтаистика мселелеріне арналан. 250-ден астам ыл. маалалар мен оулытары, монографиялары жары крген. Сарыбаев проф. С.Аманжоловты тілдегі диалектілерді топтау теориясын рі арай дамытты,диалектология саласындаы терминдерді алыптасуына атсалысты. “аза тіліні ысаша этимологиялысздігін” (1966), “аза тіліні диалектологиялы сздігін” (1969), “Жаа атаулар сздігін” (1992) растырушыларды бірі. “азаты айматы лексикографиясы” (1976) монографиясы — тркітануылымында айматы лексикография теориясына арналан алашы ебек. Сарыбаев “аза тіл білімінібиблиографиялы крсеткіші” атты 6 томды (1-т. 1965; 2-т. 1971; 3-т. 1977; 4-т. 1982; 5-т. 1987; 6-т. 1994) ебегі арылы аза тіл біліміні тарихын зерттеу ісіне зор лес осты. Ол “Тркітану дебиетіні библиографиясын” (1989) бастырып шыарды. аза тіл білімі саласында оралан 1000 канд., докт. дисс-ны библиогр. крсеткішін растырды (2000). Ол 1965 ж. АШ-таы Гарвард корпорациясыны мшелігіне сайланан, ГФР-да (1975), Тркияда (1994) ткен халыар. конгресс, конференцияларда баяндамаларжасаан.^[2]

1954 жылы аза КСР ылым академиясыны Тіл білімі институтыны диалектология бліміні мегерушісі, 1956 жылы аа ылыми ызметкер, 1959 жылы айта блім мегерушісі болды. 1974 жылы «азаты айматы лексикография проблемалары» деген таырыпта докторлы диссертация орады. 1974-1987 жылдары осы институтты директорыны орынбасары. 1983 ж. аза КСР ылым Академиясыны корреспондент-мшесі болып сайланды. 1995 жылдан бастап институтты бас ылыми ызметкері.

1965 АШ-таы Гарвард корпорациясыны мшелігіне сайланан. 1975 жылы Германияда, 1994 жылы Тркияда ткен халыаралы конгресс, конференцияларда баяндамалар жасады.

ылыми-зерттеу ебектеріні кпшілігі диалектология, морфология, тіл тарихы, лексика жне алтаистика мселелеріне арналан. «аза тілі тарихы грамматикасы», «аза диалектологиясыны практикумы» атты оу ралыны авторы. Ш.Сарыбаев аза тіл біліміні тарихын зерттеу ісіне зор лес осты. Ол 1989 жылы «Тркітану дебиетіні библиографиясын» бастырып шыарды.

ДЕБИЕТТЕРІ:

1. Сарыбаев Ш.Ш. Еліктеуіш сздер. Методикалы кеес жне баылау-пысытау жаттыулары. Педагогикалы институттарды филология факультеттеріне арналан /Ш.Ш.Сарыбаев. – Алматы, 1982. – 55 б.

2. Сарыбаев Ш.Ш. аза тілі білімі дебиетіні библиографиялы крсеткіші /Ш.Ш.Сарыбаев; .Ш.Сарыбаев. – Алматы: алым, 1994. – 237 б. (азаша, орысша).

3. Сарыбаев Ш.Ш. аза тіл білімі дебиетіні библиографиялы крсеткіші. 5-ші блім /жауапты редактор Кенесбаев /аза ССР Тіл білімі институты /Ш.Ш.Сарыбаев. – Алматы: ылым, 1967. – 165 б.

4. Сарыбаев Ш.Ш. аза тілі білімі дебиетіні библиографиялы крсеткіші /азССР ылым академиясыны Тіл білімі институты /Ш.Ш.Сарыбаев. – Алматы: ылым

5. 2 блім. – 1971. – 240 б.

6. 3 блім. – 1977. – 170 б.

7. 4 блім. – 1982. – 164 б.

8. Сарыбаев Ш.Ш. аза тілі біліміні библиографиялы крсеткіші /Ш.Ш.Сарыбаев. –Алматы, 1956. – 88 б. (аза КСР ылым академиясыны тіл жне дебиет институты)

9. Сарыбаев Ш.Ш. Ккшетау облысы Щучинск, Ебекшілдер аудандарында тратын азатарды тіліндегі кейбір лексикалы ерекшеліктер / Ш.Ш.Сарыбаев // аза тілі мен диалектологиясыны мселелері. 3 шыуы. – Алматы, 1960. – 54-57 б.

10. Сарыбаев Ш.Ш Тіл мдениеті жне жергілікті тіл ерекшеліктері /Ш.Ш.Сарыбаев //Тіл мдениеті жне баспасз. Баспасз тіліні мдениеті жніндегі ылыми-практикалы конференцияа арнап дайындалан материалдар тезистері. – Алматы, 1968. – 38-41 б.

11. Досараев Ж., Сарыбаев Ш.Ш. Октябрь революциясынан брын басылып шыан кейбір нсауларды тілі жайында /Ж.Досараев, Ш.Ш.Сарыбаев //аза тілі мен диалектологиясыны мселелері. 3 шыуы. – Алматы, 1960. – 244-252 б.

12. алиев С.,Сарыбаев Ш.Ш аза диалектологиясы: Педагогикалы институттар мен университеттерді филология факультеттері студенттеріне арналан. 3 басылым /С.алиев, Ш.Ш.Сарыбаев. – Алматы: Ана тілі, 1991. -200 б.

13. аза лексикасындаы жаа олданыстар /растырандар: Ш.Сарыбаев, Р.Сыздыова, Н.Улиев, И.йыбаев т.б. – Алматы: ылым, 1965. – 68 б.

14. Сарыбаев Ш. Айматы сздерді кдеге жарата білсек /Ш.Ш.Сарыбаев //Егемен азастан. – 2004. – 12 маусым.

15. Сарыбаев Ш. йелдер туралы айту шін бден ойлану керек /Ш.Сарыбаев //Алматы ашамы. – 2005. – 3 наурыз.

16. Ол туралы:

17. Сарыбаев Шора Шамалилы (2.03.1925) //аза ССР. 4 томды ысаша энциклопедия. Т.3. – Алматы, 1988. – 461 б.

18. Сарыбаев Шора Шамалилы //аза тілі: Энциклопедия. – Алматы, 1998. – 337 б.

19. Сарыбаев Шора Шамалилы //азастан: лтты энциклопедия. Т.7. – Алматы, 2005. – 567 б.

20. Сарыбаев Шора Шамалилы //азастан ылымы: Энциклопедия. Т.2. – Адматы: аза энциклопедиясы, 2010. – 298 б.

21. Есайыров М. Ірі алым, іскер басшы, лаатты стаз: [оам жне мемлекет айраткері, алым Тлеген Тжібаев туралы] / М. Есайыров
// Мектептегі психология=Психология в школе. - 2010. - № 2. - 14-16 б.

22. Жмалов Б. алым. стаз. айраткер: [алым, ректор, министр Тлеген Тжібаев туралы] / Б. Жмалов // Егемен азастан. - 2010. - 9 маусым.аза тіл білімі мселелері, А., 2000;

ЫЛЫМИ АТАТАРЫ

1977 жылы Филология ылымдарыны докторы рметті ылыми атаы;

1979 жылы профессор рметті ылыми атаы;

2003 жылдан азастан Республикасыны лтты ылым академиясыны академигі.

МЕМЛЕКЕТТІК МАРАПАТТАРЫ

· аза КСР Жоары Кеесіні рмет грамотасы;

· 1985 жылы «аза КСРні Ебек сіірген ылым айраткері» рметті атаы берілді;

· 1985 жылы КСРОны «Ебек ардагері» рметті медалі;

· 2001 жылы елбасыны жарлыымен «рмет ордені» мен марапатталды.

· 2005 жылы «лы Отан соысына 60 жыл» медалі;

· 2005 жылы «азастан Білім Беру ісіні рметті ызыметкері» рметті атаы;

· 2007 жылы жоары президент жарлыы бойынша мемлекеттік марапат «Парасат ордені» мен марапаттады.

· Кптеген медалдармен марапатталан.