АЗА ТІЛ БІЛІМІНЕ ОСАН ЛЕСІ
алым “Казахская региональная лексикография” атты ебегінде жалпы лексикографияны деби жнебейдеби трлерге бліп арастырады. Бірінші топа тсіндірме, екі тілді (аударма), терминологиялы, орфографиялы сздіктерді, т. б. осы типтес сздік трлерін жатызады. Екінші топа - кітаби, диалектілік жне арапайым лексиканы амтитын сздіктерді енгізеді. Осылай жіктей отырып, алым мндай екі мшелі жіктемені шарттылыын да ескертеді. Бл жерде авторды сіре теория уушылытан аула, шынайы ылыми станым иесі екендігін байауа болады.
алым зіні ебегінде деби лексикология мен лексикографияны нысаны ретінде деби лексика, ал айматы лексикология мен лексикографияны нысаны ретінде диалектілік лексика саналанымен, оларды ортасында «диалектілік-деби лексика» тобыны болатынын жазады.
алым диалектілер олданыста бар сздерді екі топа бліп арастырады. Бірінші топа нормаланан деби тілге кірмейтін таза диалектілік лексика, екінші топа: а) деби – облысты (локальный) жне деби-жалпыхалыты ттопшалары алынады. Мндаы бірінші топшада облысты немесе айматы олданыстаы сздер берілген. Оларды автор деби тіл рамында арайды.
Диалектизмдерді нормаланан тілді байытуына немесе байыта алмауына атысты екі топа бліп арастырады. Автор диалектілік ерекшеліктерді типтерін айырып крсетеді. Соларды ішінде алым деби тілдегі лексемадан тласы жаынан еш айырмасы болмайтын, алайда диалектілік олданыста осалы маынаа ие болатын ке (ымбатты, адірлі) трізді семантикалы диалектизмдерге тоталады. алым жергілікті говорларда олданыстан шыып алан реалияларды білдіретін ааштіс, жерааш трізді архаизмдер мен историзмдерді кездесетінін жаза отырып, дегенмен, жалан (шабадан сияты тері апшы), талыс (гіз терісінен істелген лкен апшы), шншк (бзау терісінен істелген шаын апшы) трізді сирек кездесетін ескірген сздерді де шырасатынын айтады.
алым диалектизмдерді анытау кезінде оларды бейдебиелігін ана ескеруді жеткіліксіз болатынын, ондай жадайда диалектологиялы сздікке кітаби, окказионал, арапайым сздерді де алынып кетуі ммкін екендігін ескерте келіп, бір жаына, деби жне диалектілік лексиканы ара атынасында, екінші жаынан, диалектілік лексика мен кітаби, арапайым, этнографиялы, ксіби лексика арасында толы айын ажыратылатын межені болмай отырандыына кініш білдіреді.
ткен асырдаы отанды тіл білімінде кітаби, окказионал (жаа, олданыс), арапайым сздер тобы деби тіл лексикасына алынан жа. Кезінде, осыан орай, тркі лексикографиясыны белгілі маманы
А. А. Юлдашев ескі жазба тілдегі мтіндерде кездесетін кітаби («трки») сздерді не тарихи тсіндірме сздіктерде немесе арнайы “ескірген, тарихи сздер сздігінде” арастырылуы керектігін жазан болатын. Р.И. Аванесов, О. С. Ахманова, . . Мсабаев трізді алымдарды ебектерінде арапайым сздерді деби лексика рамына кірмейтіндігі жан-жаты длелденеді.
Ш. Ш. Сарыбаев азан ткерісіне дейінгі дереккздерде олданыста болан мзкр (аталан), айри(басалар), заруат (ажеттілік), реуіш (сыылды), лкін (тек), тариат (жол), хаяла (алдау), маруф (белгілі), милет (лт) трізді араб-парсы текті сздерден ралатын кітаби лексиканы да диалектілік лсксика рамына алынбайтындыын айта отырып, оларды жалпыхалыты тілде саталмаандыын, сйтіп жаргон дегейінде аландыын жазады. алым, сондай-, кітаби лексика рамына тар клемде олданылатын ылыми терминологияны да, ресми жазба, іс-ааздар стиліне жататын лексиканы да, экзотизмдерді де, зге халытарды трмысын бейнелейтін кірме лексиканы да кіргізушілікті (сіресе татар алымдары) кездесетінін айтады.
Диалектизмге берілген анытамаларды талдай келе алым деби лексика мен диалектілік лексика аралыында тпелі, аралы топты болатындыын, осы топа енген диалектизмдерді біразы бірте-бірте деби лексика атарына тетіндігін длелдейді. Бл з кезеінде жаалы болды.
деби жне айматы лексикографияны зара байланыстылыы туралы айта отырып, алым лексикографиялы туындыларды тзу кезінде “диалектілік-деби” аталатын аралы топтаы лексикалы бірліктерді срыптап алу мселесі шыатынын тілге тиек етеді. Осы мселе бойынша з пікірін білдіре отырып, кркем деби туындыларда кездесетін диалектизмдерді тсіндірме сздікке алуды ажеттігі туралы башрт тілі тсіндірме сздігіні инструкциясындаы тжырыма арсы шыады. Себебі ол диалектизмдерді ішінде деби тілді байытатын да, оны шбар- лайтын да лексиканы кездесетінін сз етеді.
Ш. Ш. Сарыбаев деби сздіктерде олданылатын обл. белгісзін тиым белгісі ретінде тсінушілікті ателігін айтады. алым бл белгісзбен деби тілді байытатын лексиканы беруді ажеттігін айтады. аза тіліндегі сздіктер шін облысты белгісзіні баламасы ретінде “облыс, аудан, лке” мнінде олданылатын айм. (айматы) белгісзін олдануды сынады. Бл да нды пікір болды.
Автор 1959 - 1961 жылы екі томды тсіндірме сздікке бес жздей дублет алынандыын айта отырып, ртекті диалектілік сздерден ралатын вариант олданыстарды деби сздікке алынуын колдайды. Оны басты ужі ретінде дублеттерді лі де нормаланып болмаандыын, оларды деби сыарларыны лі де толы аныталмаандыын айтады. Бл аза тілінде ауымды олданылатын жарыспалы варианттарды саталуына жол ашан шешім еді.
алым з зерттеуінде екі томды тсіндірме сздікке алынан дублеттерді брі бірдей диалектілік-деби топа кірмейтіндігін, оларды ішінде деби, деби-арапайым, деби-кітаби жне орфографиялы дублеттерді кездесетінін ашы жазады. Автор соидай-а дублет сздерді варианттарын срыптап алу кезінде тсіндірме сздікті растырушыларды негізгі диалектідегі варианта басымды беру тжірибесін станатындыын, мны зі диалектілік негіз мселесі толы шешімін таппаан аза тілі шін дрыс бола бермейтіндігін, оны стіне деби норманы алыптасып бекуі мселесінде негіз диалектіні лексикасы рашан да ажетті лшем, балама вариант бола бермейтіндігін жазады. Бл тілдегі демократиялы станымны белгісі болатын. Автор дублет сездер атарында маыналы айырмашылыты, дифференциалды белгіні пайда болуы негізінде деби тілді байытатын варианттарды кездесетінін, бл тжірибені молайта беруді ажеттігін де жазып келеді. Бдан да алымны тілімізді сздік, маыналы байлыын арттыра тсуге деген амор кілін байау иын емес. Аталмыш ебекті шінші тарауында аза тілі диалектологиялы сздігін тзудегі басты станымдар мселесі зерттеледі. Мнда лексикалы бірліктерді срыптап алу мен сзтізбе рамы, диалектологиялы сздікті жалпы рылымы мен ондаы сздік мааланы рылымы, сз маыналарына тсіндірме жасаудаы анытамаларды трлері (синонимдік, сипаттамалы, сілтемелі), диалектілік полисемия жне оны сздіктегі крінісі, диалектілік - деби дублеттер мен варианттар жне оларды сздікте берілу ерекшеліктері, диалектілік-ксіби лексика жне оны сздікте берілуі, диалектілік омонимдер, омоантонимдер жне оларды сздікте беруді ерекшеліктері, сез тіркестерін сздікте беруді жолдары, диалектілік дегейдегі кірме лексиканы беруді ерекшеліктері, дйектеме материалды рамы мен рылымы, тсініктемелі-апаратты материалдарды сздікте орналастыру, шартты белгілерді рамы, оларды сздікте пайдалану ерекшеліктері мселелері жан-жаты сз болады.
р ылым саласыны зіне ана тн метатілі, яни ылыми аппараты, з ылыми тезаурусын райтын терминдері болады. ай ылымны саласы бойынша да зерттеу жргізу шін е алдымен сол саланы алыптасан гылыми тілі - метатілі болуы керек. р ылым саласыны метатілі аталмыш сала шін е тиімді, е жасы, е сйкес келетін тіл болып саналады.
Салалы метатіл - ылымны даму дрежесін айатайтын негізгі крсеткіштерді бірі. Себебі, зерттеуші алымдарды пікірі бойынша, тіл білімінде ылыми зерттеуді негізгі ш кезеі болады: а) тілдік деректерді зерттеу; ) ымдарды алыптастыру; б) метатіл жасау. Метатіл жасау — тілтанымды талдауды аыры кезеі болып табылады. Метатілдік зертгеулер терминдерді анытап, оларды реттейді, жйеге салады. Тіл білімі салаларыны ылыми аппаратына метатілдік талдау жасауды аншалыты маызды екендігін осыдан байауа болады. Шке осы ебегінде аза диалектологиясында олданылатын терминдер тізбесін береді. Осыларды ішінде айматы лексикография, атырапты лексика, аралас говор, аралды говорлар, деби лексикография, бейдеби лексикография, вибрациялы айма, ауыспалы говор, диалектілік неологизм, диалектілік архаизм, диалектілік историзм, диалектілік-деби дублет, сйкесті диалектілік былыс, сйкессіз диалектілік былыс, сырты ауыспалы говор, тосын сз, тіларалы говор, т.б. ым атауларыны аза диалектологиясыны, аза диалектілік лексикографиясыны кейінгі дамуына ажет боландыы айдан аны.
XX асырдаы, кеестік дуірдегі тіл білімінде норманы варианттылыына, сатылылыына емес, оны тратылыы мен міндеттілігіне ерекше кіл аударылды. Бл деби тілді саралануына ызмет еткен сол кезе шін бірден-бір дрыс тілдік саясат болды. Коамды рылыс крт згерген, алуан трлі тарихи кезедерді амтыан алмаайып заманда лтты деби тілдерді з бет-бсйнесін сатап алып, одан рі дами тсуіне. жадай жасаан шара болды. Алайда аталмыш кезеде деби тілге атысты мселені екінші жаы да болды. деби тілді хронологиялы шегі ретінде Кеес кіметі дуірі алынды. Жаа жасалып жатан сздіктер шін бл айтылмаан задылы болды. Мселен, аза тіліні 1959-1961 жылдары жары крген екі томды тсіндірме сздігіне, оны кіріспесінде айтыландай, Казан ткерісінен кейін тынан жасалан жаа деби тілде жиі олданылатын сздерді енгендігі белгілі. Тркі лексикографиясыны зерттелуіне кп ебек сіірген маман А. А. Юлдашев та кезінде азіргі тркі деби тілдеріндегі нормативті лексиканы ары хронологиялы шегі 1920 жылдарды басынан басталатынын тжырымдаан еді. алымны пікірі бойынша, азіргі тркі деби тілдері шін нормативті лексика ретінде тек Кеес кіметі дуіріндегі лексика саналады. Кеес дуірінде, сондай-а, “диалектіде норма жо. Диалект — нормаланан дрыс деби тілді бзылуы, деби тілден ауыту” деген кзарас стем болды. Осыдан келіп норма терминін тар аяда, “деби тілді нормасы” ымында ана тсінушілік орныты. Жалпыхалыты тілдегі ескірген сздер — архаизм, историзм атарына жататын тарихи лексиканы лкен блігі, неологизмдер, арапайым сздер, ылыми-техникалы терминология, облыстыжне жергілікті, сздер трізді лексикалы микрожйелер “нормативті емес” лексика саналды. XX асырды 50-жылдарынан бастап диалектология ылымыны дамуына зор ебек сіірген Ш. Ш. Сарыбаев сынды алымдар диалектілік олданыстаы тілдік нормалар жйесін айындады, диалектілік былыстарда да норма бар екендігін ылыми трыдан длелдеді.
Лексикографияны теориялы трыдан зерттеуге кп ебек сіірген алымдарды бірі академик Л. В. Щерба деби тіл сздігін “нормативті сздік” ымымен астарлас мнде олданан еді. Оларды арасын ашып, айырым белгілерін крсетпей, тсіндірме сздіктерді деби тілді алыптасуына, нормалануына ызмет ету, оны байыту масатымен, оны байлыын оырманны жасы мегеруіне ол жеткізу масатымен жасалатындыын жазан болатын. Ш. Ш. Сарыбаев та “тсіндірме сздік е алдымеи деби тілді сздігі” деген кзарасты станады. Яни бл жерде алымны пікірі академик Л. В. Щерба пікірімен ндес болып келеді. Дегенмен, Л. В. Щерба сынып отыран жйеде ойланатындай жадайлар бар. алымны нормативті академиялы сздік туралы пікіріне арап, бл жерде азіргі кездегі деби тілді, яни белгілі бір тарихи кезедегі деби тілді тсіндірме сздігі туралы сз болып отыр деп ойлауа болады. Алайда алым азіргі тілдік сананы бейнелейтін акаде- миялы сздіктер атарына жеке ылым трлері бойынша жасалатын салалы сздіктерді (медициналы, скери т. б.) жатызады. Бл жердегі наты сала тіліні сздігі — академиялы, нормаланан сздік болып, ал аралас сала аралы сздіктерді — нормаланбаан сздіктер атарында аталуы, біздіше, наты ылым тіліні нормаланан сздігін наыз ылым тіліні крсеткіші ретінде баалауына байланысты болса керек. Л. В. Щерба анытамалы сздіктер атарына лт тіліні трлі дуірлердегі сйленімін амтитын, тарихи принципке рылан тсіндірме сздіктерін, жалпыа бірдей энциклопедиялы сздіктерді, пнаралы техникалы сздіктерді, таза облысты сздер сздігін, жазушы тілі сздігін т. б. енгізеді. Демек ылымны бір саласыны сздігі ормативті, академиялы сздік болып саналады да, пнаралы, яни салааралы сздік — анытамалы сздік болады. деби тілден айырмашылытары айын ажыратылып крсетілмеген, яни тезаурусты тсілмен зерттелген говор тіліні сздігі - академиялы, нормативті болады да облысты сздерді сздігі - анытамалы сздік болады. Бл жердегі облысты сздердіШ.Ш. Сарыбаев сынан “облысты, ауданды, лкелік сздер”, айматы лексика ымында ынар болса, академик Л. В. Щерба пікіріндегі айшылыты байауа болады.
ІІІ ОРЫТЫНДЫ
аза тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинастыру жане зерттеу жмыстарын сонау 1950-жылдары бастаан Ш.Ш.Сарыбаев аза диалектологиясыны дамуына зор ебек сіірді. алымны осы салада жазылан теориялы ебектері з алдына бір тбе. сіресе “аза айматы лексикографиясыны проблемалары таырыбы бойынша ораан докторлы диссертациясы мен бірнеше жылдардан кейін жары крген “Казахская региональная лексикография” атты монографиясыны орны блек. алымны аталан ебектерінде ораан, сынан, длелдеген ылыми тжырымдарыны аза диалектологиясы мен лексикографиясыны дамуына тигізген игі сері мол болды.
Жалпы халы тіліні сздігінде нормаланан деби тілді лексикасы да, нормаланбаан бейдеби лексика да амтылатындыы белгілі. Бл жерде нормативтік сздік пен анытамалы сздік арасындаы ткен дуірде айындалан ерекшеліктерді жааша сапалы тоысуы жзеге асады.
Халыты тілі оны зіндік табии негізін айатайтын архинормадан жне лкенді - кішілі нормаларды вариантты, сатылы жйелерінен ралатындыы аны. Бізді ойымызша, академик Ш. Ш. Сарыбаевты ебектерінде жалпыхалыты тілдегі норманы кптеген шаын нормалардан (жергілікті олданыс, айматы олданыс, т. б.), нормативті шаын микрожйелерден ралатындыы длелденеді. алымны кейінгі кездері айтып жрген деби - диалектілік сздік жасау идеясы да нормативті колданым мен дадылы олданым ерекшеліктерін айындай тсуге ызмет етеді.
Академик Ш. Ш. Сарыбаев — жалпы аза тіл біліміні, аза диалектологиясыны дамуына зор лес осумен бірге, кллі тркі лексикографиясында алашыларды бірі болып диалектологиялы сздік тзуді теориялы жне рылымды негіздерін жасаан алым. Сонымен атар, Шкені жалпы аза тіл біліміндегі лексикографияны теориялы мселелерін ксіби маман ретінде зерттеген алашы алым екендігін де айту ажет. алымны ебектеріне дейін лексикографияны жалпы мселелеріне арналан бірлі - жарым ылыми маалалар мен жекелеген сздік трлері туралы сыни пікірлер боланымен, лексикографияны теориялы мселелерін жйелі трде, монографиялы дегейде кешенді трыдан зерттеу болан емес.
ІV ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР
1. Сарыбаев Ш.Ш. аза тіл біліміні мселелері. – Алматы: «Абзал-ай» баспасы, 2014. – 640 бет.
2. Сарыбаев Ш.Ш Тіл мдениеті жне жергілікті тіл ерекшеліктері /Ш.Ш.Сарыбаев //Тіл мдениеті жне баспасз. Баспасз тіліні мдениеті жніндегі ылыми-практикалы конференцияа арнап дайындалан материалдар тезистері. – Алматы, 1968. – 38-41 б.
3. Досараев Ж., Сарыбаев Ш.Ш. Октябрь революциясынан брын басылып шыан кейбір нсауларды тілі жайында /Ж.Досараев, Ш.Ш.Сарыбаев //аза тілі мен диалектологиясыны мселелері. 3 шыуы. – Алматы, 1960. – 244-252 б.
4. аза лексикасындаы жаа олданыстар /растырандар: Ш.Сарыбаев, Р.Сыздыова, Н.Улиев, И.йыбаев т.б. – Алматы: ылым, 1965. – 68 б.
5. Айтбайлы . Тілмыр: [Шора Шамалилы Сарыбаев жайлы] /.Айтбайлы, Т.Жанза //Егемен азастан. – 2005. – 1 наурыз.
6. лимрат . Тіл сардары – Сарыбаев: [филология ылымыны докторы, профессор Шора Сарыбаев туралы] /.лимрат //Ана тілі. – 2000. – 2 наурыз.