Жер мселесі жне земство

 

лихан Бкейхан «Мен кадет партиясынан неге шытым?» атты мааласында былай дейді: «Кадет партиясы жер адама меншікті болып берілсе жн дейді. Бізді аза жерді меншікті ылып алса, башрдша крші мжыа сатып, біраз жылда сыпырылып, жалааш шыа келеді!».[1] Міне, содан лихан Бкейхан Кадет партиясынан оны жер басару жйесі жне лт аутономиясына арсы боланы шін шыанын біле аламыз. Оны себебі кезінде Еуразияда дркіреген даы шыан ндарды басшысы Мдені «Жер – мемелкетті тірегі. Оны алай береміз» деген сзіне саяды. Елді жеріні тартып алынуына, адам ытарыны ашытан ашы тапталып, азаты жеріні мжыты олында кетіп бара жатанына лт зиялылары бейтарап арай алмады. аза жеріне бекіністер салынып, баындырыла бастауынан бастап, шаруларды оныс аударту, азаыты шаруашылыпен айналысатын айматарыныны тарылуы – брі де осы бастаманы тудырып отыран факторлар. Автономия рма болан елді е бірінші де, е лкен мселесі – осы жер мселесі:

«Учредительное собрание негізгі закон жасаанда жер сыбаасы алдымен жергілікті жрта берілсін деу» [2] - міне, бгінгі кні арастыруды талап ететін жол. Яни, бл жоба е алдымен азаты жеріні зіне тиесілігін, е бірінші азаты игілігіне жмсалуын кздеген.

«аза жер сыбаасын отыран жерлерден алып орнасанша, аза жеріне ауан мжы келмеу; брын алынан жерлерді мжы отырмаандары азаа айту» - азаты з жеріне зі би, зі ожа болуын талап ететін жоба. Сол бір асыр брыны аза халыны занды ыына млде назар аударылмааныны бір белгісі оныс аударушы шаруалар саныны одан рі кбейе тсуі болды. Бл орайда жергілікті жртты кілдерімен алдын ала кеесу, аылдасу деген атымен болан жо. 1906 жылы Ресей Министрлер Кеесіні траасы П.А. Столыпин шаруаларды Ресейді азиялы блігіне жаппай оныс аудару туралы йарым жасады. Столыпинні аграрлы реформасы деп аталан реформа шаруаларды ыдыратып, азастана кшіруді йымдастырды. Жергілікті оныс аудару мекемелері шаруалара хутор салу шін 45 десятинадан, егін егуге 15 десятинадан жер бліп беруге міндеттелінді. Жер блумен айналысатын мекемелерге жергілікті халыты жерін тартып алып, оларды жеріне келімсек шаруаларды орналастыруына рсат етілді. азастанны отстік айматарында азатарды егін суару рылыстары да тартып алынды.1917 жыла арай жергілікті байыры халыты пайдалануындаы 45 миллион десятина жер тартып алынды. Бл кезде азастана оныс аударан шаруаларды жалпы саны 1,5 миллионда болып алан болатын.[3]

«азаа тиетін жер сыбаасын жергілікті комитеттер кесу; сыбаа лшеу-норма жерді топыраы мен шаруалы тріне арай жасалу; сыбаадан артылан жер земство олында болу; арты тран жерден ел скеде ауы-ауы сыбаа кесіліп берілу; Тркістанда жермен бірге су сыбаасы да кесілу; жерді аза й басына иеленбей, ауыл-айма, туысан табына меншіктеп алу; зара ділдік жолмен пайдалану» - земство жер басару жйесіні негізгі талаптары. аза жерінде земство мекемелері патша кіметі лааннан кейін, Уаытша кіметті 1917 жылы 17 маусымдаы “Амола, Семей, Жетісу, Торай жне Орал облыстарында земство мекемелерін ашу туралы” аулысына сйкес рылды. Осыан орай Бірінші жалпыаза съезі земство мселесін кн тртібіне ойып, азатарды земство мекемелерін руа белсенді трде ат салысуына ерекше мн берді. аза к-ттері земствоны тек азаа ана емес, лкедегі орыстара да орта екенін ескеріп, рі оларды азаты жайбасарлыын пайдаланып кетпес шін земство басармаларына мшелікке кімді сайлау керектігі жнінде нсау беріп отырды.[4] аза жерінде алашы земство мекемесі 1917 жылы 16 азанда Торай уезінде ашылды. Оны басармасыны траасы болып А.Бірімжанов сайланды. Облыс дегейдегі земство басармалары азастанда 1918 жылы атардан бастап рылды. 1918 жылы 17 атарда ашылан Семей облысты земство басармасыны траасы Р.Мрсеков болды. Орал облысты земство басармасыны траасы болып Х.Досмхамедов сайланды. аза жерінде облысты жне уездік дегейде ашылан земство мекемелері халыты шаруашылыын реттеуде, оу ісін жола оюда елеулі жмыстар атарды. Малімдер даярлайтын курстар, бастауыш мектептер ашты, оушы жастара стипендия таайындады. Семей облысты земство басармасы таайындаан стипендияны сол кезде Семей малімдер семинариясында оыан Ж.Аймауытов пен М.уезов те алып тран. 1918 жылы Семей облысты земство басармасы оушы аза жастарына 110 стипендия таайындап, оан 25 300 сом аржы блген. аза жерінде енді анат жайып, кш ала бастаан земство мекемелеріні кш алуына большевиктерді кімет басына келуі ммкіндік бермеді. Мысалы, Торай облысыны Шаруа, жмысшы жне солдат депутаттарыны кеесі 1918 жылды атарында земство басармалары жойылсын деп жариялады. Біра земство мекемелері Азамат соысы жадайында саяси кштерді згеруіне байланысты бірде жабылып, айта ашылып жріп, 1919 жылды соына дейін ызметін жаластырды.[5] Осылайша, аза жеріндегі земство жер басару жйесіні тарихы заа созылмады. Земство міндеттеріне «жртты кзі, жанашыры, кзетшісі, аморы, ораушысы болу, билемейтін ісі болмау, ойма-склад жасау, жрта арзан егін оратын, пішен шабатын сайман алып беру, сот та олында болу, судьяны да, милицияны да жалдау, жол тзеп, кпір салып, ары аздыру, су басан пішендікті рату, егінді, малды страхование ылу» да жатады. Бгінгі кні де леуметке керек бар саланы зі басарып отыратын земство биілігі аса керек.

азіргі кнмен байланыстыратын болса, ауыл маындаы мал жайылымына ажетті жерлер сатылмай, ауылды барлы адамдарына тиесілі болу керек. Ауылдарды маындаы жайылымды жерлердi жеке меншiкке сатуа да, жала беруге де ата тыйым салу арастырылатын болады. Сонымен оса, осыан дейін жала берiлiп, сатылып кеткен жайылымды жерлер керi айтарылуы ммкiн. Бл – ызылорда облысы Сырдария ауданы Наи Ілиясов ауылында ткен Жер реформасы жнiндегi комиссияны кшпелi отырысында айтылан сз. «азiргi жадайда елдi мекендер шегiндегi жайылымды жерлерді жала беруге тыйым салынбаан, мндай жерлер жеке меншiкке де берiледi. Ал ауыл трындарыны малдары шін жайылымдар жеткiлiксiз. Сондытан елдi мекен шегiнен тыс жерлердегi радиусты, халыты ажеттiлiгiне орай жайылымды жерлердi анытау керек. Осы елдi мекендер маынан берiлген жайылымдара талдау жасап, оларды керi айтаруды арастыру жне мндай жерлердi жеке меншiкке де, жала да берiлуiне ата тыйым салуды ескерген жн», - деді Е.Нысанбаев. [6] Ал за бойынша:

24-бап. Ауыл шаруашылыы масатындаы жерге меншiк ыы

1. Мемлекеттік меншiктегi ауыл шаруашылыы масатындаы жер учаскелерi осы Кодексте белгiленген тртiппен жне шарттарда азастан Республикасыны азаматтарына жне зады тлаларына жер пайдалану ыымен берiлуi ммкiн.

2. Ауыл шаруашылыы масатындаы жер учаскелерін ауыл шаруашылыы ндірісін жргізу шін мемлекеттік заттай гранттар ретінде жеке меншікке беруге жол берілмейді.

3. Шетелдіктер, азаматтыы жо адамдар, шетелдік зады тлалар, сондай-а жарылы капиталындаы шетелдіктерді, азаматтыы жо адамдарды, шетелдік зады тлаларды лесі елу пайыздан асатын зады тлалар ауыл шаруашылыы масатындаы жер учаскелерін жиырма бес жыла дейінгі мерзімге жалдау шарттарымен уаытша жер пайдалану ыымен ана иелене алады.

«Жер законінде жер сату деген болмау, ркім зі пайдалану. Пайдасынан арты жер сатылмай, земствоа алыну. Жерді кені, астыы, байлыы азынанікі болып, билігі земство олында болу». азаы менталитет пен мінез-лыа лайытап, земство басару жйесін дрыс деп шешті. Ал бізді «Жер туралы кодексімізде» « Жер учаскесіне жеке меншік ыы - азаматтарды жне мемлекеттік емес зады тлаларды здеріне тиесілі жер учаскесін осы Кодексте белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде иелену, пайдалану жне олара билік ету ыы» деп айтылады. Жне жерді жеке меншікке берілуіне де, жала берілуіне де ммкіндіктер арастырылан. Мына баптара назар салсаыз Жер кодексіні негізгі талаптары мен принцптеріне кзіізді жеткізесіз: