Алаш автономиялы мемлекетіндегі жне бгінгі Мемлекет алпы

 

Енді, Алаш автономиясыны мемлекет алпы андай екендігіне кз жгіртіп тіііз:

«Россия демократиялы, федеративтік республика болу. (Демократия маынасы –мемлекеттіжртбилеу. Федерация маынасы – рдас мемлекеттер бірлесуі. Федеративтік республикада р мемлекетті іргесі блек, ынтымаы бір болады. райсысы з тізгінін зі алып жреді.). Ол кезеде аза елі жеке мемлекет болып блініп шыу масат боланымен, алдымен Федерациялы мемлекетте мір сріп, автономия рып барып, туелсіздікке арай адам басамыз деп ойлаан лт зиялылары уаытша Ресей Федеративтік республика болса деген тжырыма келген.

кімет басыда Учредительное собрание мен Г. Дума алауынша кесімді жыла сайланатын президент болу. Президент халыты министрлер арылы бау, ол министрлер Учредительное собрание мен Г. Дума алдында жауапты болу. Бгінгі кні туелсіз азастанны 25 жыл билеушісі - Н.. Назарбаев. Ал жалпы, Р Конституциясына сйкес III блімін і 40-бабында:

1. азастан Республикасыны Президенті - мемлекетті басшысы, мемлекетті ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын айындайтын, ел ішінде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кілдік ететін е жоары лауазымды тла.
2. Республиканы Президенті - халы пен мемлекеттік билік бірлігіні, Конституцияны мызымастыыны, адам жне азамат ытары мен бостандытарыны нышаны рі кепілі.
3. Республика Президенті мемлекеттік билікті барлы тармаыны келісіп жмыс істеуін жне кімет органдарыны халы алдындаы жауапкершілігін амтамасыз етеді.

41-бап бойынша:

1. азастан Республикасыны Президентін конституциялы заа сйкес жалпыа бірдей, те жне тте сайлау ыы негізінде Республиканы кмелетке толан азаматтары жасырын дауыс беру арылы бес жыл мерзімге сайлайды.
2. Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын ыры жаса толан, мемлекеттік тілді еркін мегерген рі азастанда соы он бес жыл бойы тратын Республика азаматы сайлана алады.
3. Республика Президентіні кезекті сайлауы желтосанны бірінші жексенбісінде ткізіледі жне ол мерзімі жаынан Республика Парламентіні жаа рамын сайлаумен тспа-тс келмеуге тиіс.
3-1. Президентті кезектен тыс сайлауы Республика Президентіні шешімімен таайындалады жне конституциялы зада белгіленген тртіп пен мерзімде ткізіледі.
5. Дауыс беруге атысан сайлаушыларды елу процентінен астамыны дауысын алан кандидат сайланды деп есептеледі. Егер кандидаттарды бірде-бірі крсетілген дауыс санын ала алмаса, айтадан дауыса салынады, оан кп дауыс алан екі кандидат атысады. Дауыс беруге атысан сайлаушыларды е кп дауысын алан кандидат сайланды деп есептеледі.

«Депутаттар тегіс, те, тте м пия сайлаумен болады. Сайлау хында ан, дін, еркек-йел талаусыз болу». Р Конституциясы, 51-бап бойынша :

1. Мжілісті тосан сегіз депутатын сайлау жалпыа бірдей, те жне тте сайлау ыы негізінде жасырын дауыс беру арылы жзеге асырылады. Мжілісті тоыз депутатын азастан халы Ассамблеясы сайлайды. Мжіліс депутаттарыны кезекті сайлауы Парламентті жмыс істеп тран сайланымы кілеттігіні мерзімі аяталардан кемінде екі ай брын ткізіледі.
2. Сенат депутаттары жанама сайлау ыы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Сайланан Сенат депутаттарыны жартысы рбір ш жыл сайын айта сайланып отырады. Бл орайда оларды кезекті сайлауы бларды кілеттік мерзімі аяталана дейінгі екі айдан кешіктірілмей ткізіледі.
3. Парламент немесе Парламент Мжілісі депутаттарыны кезектен тыс сайлауы тиісінше Парламент немесе Парламент Мжілісіні кілеттігі мерзімінен брын тотатылан кннен бастап екі ай ішінде ткізіледі.
4. азастан Республикасыны азаматтыында тратын жне оны аумаында соы он жылда траты трып жатан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отыза толан, жоары білімі жне кемінде бес жыл жмыс стажы бар, тиісті облысты, республикалы маызы бар аланы не Республика астанасыны аумаында кемінде ш жыл траты трып жатан адам Сенат депутаты бола алады. Жасы жиырма беске толан адам Мжіліс депутаты бола алады.
5. Республика Парламенті депутаттарын сайлау конституциялы замен реттеледі.
6. Парламентті депутаты азастан халына ант береді.

«Законды жалыз ана Г. Дума шыару м Г. Дума кімет стінен арап, ісін тексеру, запрос (срау) жасау хы да Г. Думада болу. Мемлекет салыы Г. Думасыз салынбау.» Ал азір Г.Дума жо, за парламентті зырында:

49-бап

1. Парламент - азастан Республикасыны за шыару ызметін жзеге асыратын Республиканы е жоары кілді органы.
2. Парламентті кілеттігі оны бірінші сессиясы ашылан сттен басталып, жаадан сайланан Парламентті бірінші сессиясы жмыса кіріскен кезден аяталады.

азастан Республикасыны Президенті Нрслтан Назарбаевты арнайы ндеуі негізінде Реформа екі негізгі баыт бойынша іске асады.
Біріншіден, Президентті леуметтік-экономикалы процестерді реттеудегі біршама кілеттігін кіметке жне баса да атарушы органдара берген жн деп санадым. Сонда бл салаа кімет, министрліктер жне кімдіктер толытай жауап беретін болады. кілеттіктерді беру тиісті задарды згерту арылы іске асатын болады. Бл згерістерді кімет азіргі Парламентті сессиясыны аяына дейін енгізуі тиіс.
Екіншіден, одан да крделі міндет - билік тарматары арасындаы арым-атынасты Конституциялы дегейде тегерімді ету. Осы реформаны аясында кіметті жасатаудаы Парламентті рлін кшейтеміз. Парламент сайлауында жеген партия кімет рамын анытауа тбегейлі ыпал ететін болады. Бл министрлер кабинетіні кілетті билік алдындаы жауапкершілігін арттырады. Тиісінше, билікті за шыарушы тармаыны атарушы билікке баылауын кшейтетін болады. Айтылан осы екі баытты ай-айсысында да жауапкершілік пен ксібилікті арттыру арылы мемлекеттік басаруды тиімділігін кшейтеді. Жмыс тобы барлы сраты жан-жаты зерттеп, оамды талылауа шыару шін сыныстар жиынтыын зірлеу ажет.

 

 

орытынды

 

Мені осы жобаны тадаандаы бар ойым «Алаш» партиясыны бадарламасыны кп адамдара ой салуын алауымда еді. Туелсіз мемлекетімізге Алаш автономиясыны лгі боларлы екендігін жоарыдаы келтіріліп ткен мысалдар жасы длелдеп берді деген ойдамын. Ал «Алаш» партиясы бадарламасыны бірнеше ана тарауын талдай отырып, бгінгі кнмен салыстыруым – бгінгі аза жастарыны жарын, еркін болашаа мтылыш болып сіп келе жатаныны крсеткіші. Бізді ойымызды ашы жеткізуіміз, еркін ой орытуымыз, ой еркіндігі ыын алауымызша пайдалануымыз – туелсіздік жемісі. Ал лихан Бкейханны «Алаш» партиясыны бадарламасыны жобасыны басы-асында жргендегі басты себебі де азаты бірттас мемлекет болап жеке блініуін, туелсіз мемлекет болуын алауында еді. Ендеше, мені ойымша, туелсіздігімізге ширек асыр болып отыран біз, аза халы, есімізді жиып, біріге іс ылатын, ткен кннен керегін алып, керек емесін тастайтын уаыта да жетіп алды. Бгінгі толымалы-шалымалы заманда бар мемлекетімізді лихан Бкейхандар 99 жыл брын сынып кеткен іргесі берік мемлекет болуды жолына жмылдырса, мен арастырып кеткен «Алаш» партиясыны бадарламасыны жобасыны мына негізгі Трсын Жртбай атап крсеткен бас идеяларын станса, нр стіне нр болар еді:

«Бірінші станым: жер, жер жне жер. Екінші станым: жерді астын­даы, стіндегі, аспанындаы барлы игілік аза мемлекетіне ызмет етуі керек. шінші станым: .Бкейхановты жобасы бойынша, «азаты жерінде ндірілген «бір уыс жн сол мемлекетті азаматтарыны стіне тоыма болып киілуі керек, яни толытай экономикалы туелсіздік пен бірлікке ол жеткізуге мтылуы тиіс. Тртінші нысана: аза мемлекетінде мемлекет рушы лтты тіл, дін, діл стемдігі болуы керек. Бесінші, тпкі масат: туелсіз ылыма, лтты салт-дстрге негізделген заа сйене отырып, Жапонияны лгісіндегі лтты-демократиялы мемлекет ру еді.»

Біз «Алаш» партиясыны жобасын талдай отырып, жалпы таырыпты зектілігін де толытай ашты: бгінгі кнгі мемлекетімізді саяси-леуметтік мселелеріні таптырмас шешімі – осы «Алаш» партиясыны бадарламасыны жобасы деп толытай айта аламыз. Белгілі лихантанушы Слтан Хан Аллы айтпашы, шынында да, лі де лихан Бкейхан мралары жан-жаты зерттеуді талап етіп жатыр. Оны бір ырын ашса, екінші ыры шыады, одан со шінші ыры крінеді. Осылайша, лихан Бкейхан мралары сан ырлы, жалыз сырлы демеске амалымыз алмайды. Себебі, лихан Бкейхан мралары лкен масат – лт туелсіздігіне жету мраты. Себебі, лихан Бкейханны жне бір топ лт зиялылыларыны ран саяси стратегиялы жоспары («Алаш» партиясыны бадарламасыны жобасы) азаты ай заманы болмасын саяси жадайына – тірек, мселелеріне – шешім.

 

 

 

1. Бкейхан . Шыармаларыны 9 томды жинаы, VII том// Астана: Сарыара, 2013, №58, 42-46, 85 б.

2. азастан тарихы (XVIII асыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектепті 8-сыныбына арналан оулы. абылдинов З.Е., айыпбаева А.Т.Алматы: Атамра, 2008. — 352 бет

3. Веселовский Б.Б., Земство и земская реформа, СПб., 1918

4. "аза Энциклопедиясы", 4 том 3 блім

5. АУЫЛ МАЫНДАЫ ЖАЙЫЛЫМДЫ ЖЕРЛЕРДІ САТУА ДА, ЖАЛА БЕРУГЕ ДЕ ТЫЙЫМ САЛУ АРАСТЫРЫЛМА http://ortcom.kz/news/auil-manindaghi-jaioilimdiq-jerlerdi-satugha-da-jalgha-beruge-de-tiioim-salu-qarastirilmaq.9561

6. азастан республикасыны нормативтік ыты актілеріні апаратты-ыты жйесі http://adilet.zan.kz

7. «Classement mondial de la liberté de la presse 2016» https://rsf.org/fr/classement

8. "аза Энциклопедиясы", 9 том

9. Н.В.Гоголь атындаы араанды облысты мбебап кітапханасыны 2017 жыла дейінгі даму тжырымдамасы http://www.karlib.kz/index.php/kz/kitapkhana-turaly/403-ara-andy-oblysty-n-v-gogol-atynda-y-mbebap-ylymi-kitapkhanasyny-2017-zhyl-a-dejingidamu-t-zhyrymdamasy

10. Bnews.kz