Шетелдіктерді сыбайлас жеморлыа арсы крес жолдары
Негізгі ымдар: сыбайлас жеморлы
Сыбайлас жеморлы халыты анауды клекелі крінісі бола отырып, адамзат оамыны даму кезедерінен алыспай келеді. Лауазымды адамдарды ызметті зіні бас пайдасыны амы шін пайдаланудан туан ылмыс дегенді білдіреді.
Ол барлы уаытта да сына шырап, айыпталып, онымен немі крес жргізіліп келеді. Бл оамды дертті алатын орны жнінде гіме озаанда Цицеронны: “егер параорлар здеріне ажеттісін жымыран болса ана алтырайды. Ал егерде, басалармен де блісуге жетерліктей жымыран болса, онда олар шін аса орыныш жо” деген белгілі сзін еске алуа болады.
Сыбайлас жеморлыты тамырына балта шабу барлы партиялар мен озалыстарды бадарламаларынан орын алды, лі де орын алып келеді. Солай бола трса да бл індет е мыты деген саяси режимдерді арасынан сыналап кіріп кеткені. Сонымен бірге сыбайлас жеморлыпен белсенді крес кбінесе айтарлытай моральды шыындара шырататыны да белгілі.
Кптеген елдерді тжірибесі осы кеселмен крес процесінде адамдарды пайдакнемдік, анаатсызды, кре алмаушылы, арсызойлы сияты рекеттермен жиі шырасатындыын байатып отыр. Бюрократиялы мінез-лыты уаытша сауытыру моральды шыындарды орнын толтыра алмасы аны. Ал сыбайлас жеморлыты пайда болу кзі ме себептері оамдаы бюрократиялы асиеттер екені белгілі. анша дегенмен адамзатты аыл-ойы лі сан алуан леуметтік атынастарды болжап-бадарлап, арастырып, ретке кетіре оятындай жадайа жете ойан жо. Кейбір жадайда сан-алуан тыйым салу мен жарлытарды пайда болуы сз жо ынта жігерді басып тастап жне экономикалы дамуа да бгет жасайтындыы жасырын емес. Солай бола трса да, осы бгеттерді бзып-жаруа деген мтылыс байалады.
Аылшынны «Экономист» журналы крсеткендей: «сыбайлас жеморлы пен пара алу салытан блтару сияты асиеттер адамнан арылмас былыс сыайлы. Оан тіпті арсы шыатындарды здері де мойынснып жатады». Дегенмен журнал кінлілерді кпшілік алдында шкерелеу арылы сескендіруден аула болса да, параорлыты ресми трде айыптауды пайдалы деп санаса керек. «Нью-Йорк геральд трибюн» апарат ралында Сарбонналы француз профессоры Пьер Шоно: «сыбайлас жеморлыты ны бостандыты сатып алатын нмен пара-пар» деген екен.
Сыбайлас жеморлы дегейі экономикалы дадарыс былысына бейім тран елдерде тым жоары. Ол дл азіргі азастан мен брыны Одаты баса да елдеріне тн.
Сыбайлас жеморлы пен ылмыстылы 1994-1996 жылдары Біріккен лттар йымыны (Б) лтты, айматы жне ауымды кездесілері мен конференцияларыны, съездеріні басты арауы болып, сайлау мен баса да саяси науандарды негізгі мселелеріне (кптеген лтты, сондай-а айматы ауымдастытарды тадырына байланысты) айналан екен. Жеморлы шін тіпті азіргі жне брыны президенттерді де, вице-президенттер мен экс-президенттерді де, премьер-министрлерді де, скери-саяси блоктар мен алып экономикалы топтарды лидерлерін де ызметінен алып, жауапа тартып жатады.
XX асырды аяы сыбайлас жеморлыа байланысты проблемаа ерекше мн берумен бірге, осы трыдаы кбылыспен крес жргізуге арналан сан ырлы ылыми ізденістерді суімен де ерекшеленеді. Бл мселеге байланысты алашы ылыми зертеулерді америка криминологі Э. Сатерланд жне оны кмекшісі Кресси жола ойды. Тыш рет Э. Сатерланд «а жаалыларды» ылмыстылыы деген ымды енгізді, ал бл ымынан Батыс елдеріні алымдары сыбайлас жеморлыты ылмыстылыты ереже тобына жатызып, жеке бліп алды. Бгінгі кні сыбайлас жеморлы ымы азаматы оамда йреншікті былыса айналса, ал екінші жаынан азасатанны ауіпсіздігіне, елді экономикасыны дамуына кереар сер ететін фактора айналуда. Статискалы мліметтерге кз салса Республикада сыбайлас жеморлыты нтижесінде клекелі бизнес дамып, жылына мемлекеттік азынаа тсетін 540 миллион доллар кіріске кірмейді, яни ішкі табыс кзіні 27% желге шандай болады екен.
Сыбайлас жеморлы:
а) Сыбайлас жеморлы азаматтарды конституциялы бостандыы мен ытарын бзуа келіп соады. Кптеген жылдар бойы жргізілген
леуметтік зерттеу азаматтарды басым блігін ойландыратын маызды
мселелер арасында бірінші орына сыбайлас жеморлыпен крес екендігін
длелдеп отыр.
б) Осы былысты мемлекеттік-билік рылымдарында тез тарау
ерекшелігі бар.
в) Сыбайлас жеморлыты ріс алуы мемлекеттік аппаратты жмысына нсан келтіріп, оны беделін тсіреді. оамды санада кімет органдары жмысыны тиімсіз екенін, оларды зіретіні лсіз екенін крсетеді. Халыты кіметтен алшатауы орын алады. Осыны брі мемлекет пен
оамны саяси ауіпсіздігіне наты ауіп тндіреді
г)Сыбайлас жеморлыты азіргі кездегі клемі те лкен. з кілеттігін сатумен бірге, оны сатып алушы адамдарды кбейе тсуі, билік
тарматарыны барлыыны да сыбайлас жеморлы кеселіне душар боланын крсетеді. Мны соы жылдарда жргізілген криминологиялы зерттеулер айын крсетіп отыр.
д) Сыбайлас жеморлар з масаттарына жетуде йымдасан ылмыстарды пайдаланады. Сыбайлас жеморлы арасында йымдасан ылмыс экономиканы маызды секторларына з ыпалын жргізуде, бл трыда олар шын мнінде жаа сапа мен трге ие болды.
и) Сыбайлас жеморлы табии жне жасанды латентті ылмыс болып табылады. Оны жзеге асырушы субъектілерді жоары оамды дрежесі, оларды іс-рекет имылдарыны интеллектуалды ерекшелігі, бл топтаы адамдара билік басындаыларды ізгілікпен арауы, сыбайласты іс-рекетке «келісімділік» сипатын (арыз айтылмайды, себебі кінлі екі жата засыз іс-рекет арылы пайда табады) т.б. осы трыдаы ылмыстарды зіндік ерекшелігін бейнелейді.
Сыбайлас жеморлытан дниежзі ауіптенуде, 1989 жылы Б¥¥ басшылыымен мемлекеттік ару саласындаы сыбайлас жеморлы мселесі бойынша Гаагада (Нидерланды) халыаралы семинар болып, оны нтижелері Б Сегізінші Конгресінде осы мселені арауды алы шарты болды. Экономикалы жне леуметтік кеес (ЭКОСОС) тмендегідей сыныс берді: мемлекеттік лауазым иелері арасындаы сыбайлас жеморлыты мемлекеттік бадарламаларды барлы трлеріні тиімділігін жоа шыаруына, дамытуды иындатуына байланысты жне кейбір адамдармен топтара ауіп туызуына орай, барлы мемлекеттерді:
а) Сыбайлас жеморлыты барлы трлеріне оны тежеуге сйкес келетін ылмысты задарды санкциясын жетілдіру;
б) Сыбайлас жеморлыты жне кімет билігіне ызмет жасаудан
сатандыруды реттейтін механизмдерді дайындау;
в)Сыбайлас жеморлыпен ныан лауазымды тлаларды анытауды, тергеуді жне соттауды тетіктерін абылдау;
г) Сыбайлас жеморлы арылы алынан мліктер мен ралдарды
тркілеуді ыты ережесін белгілеу.
д) Сыбайлас жеморлыа атысы бар ксіпорындара экономикалы
санкция олдану те маызды.
Жалпы аланда коррупциялы ы бзушылы сан трлі жне ол (ылмысты ыпен атар) кімшілік, азаматты-кыты жне тртіптік ы бзушылы сипат алады. Тек ана осы Амстердам аласында ткен конгресте, ыты шаралар арасында, ылмысты зады олдануа жне оны дамытуа лкен мн берілген.
Атап ткеніміздей, мндаы негізгі мселе зады олдану практикасына байланысты. Біра, бл сыбайлас жеморлы туралы ылмысты зады жетілдіру ажет емес дегенді білдірмейді. Осы трыдан аланда мына мселелер бойынша задылы анытама беруді мні зор деп есептелінеді:
а) сыбайлас жеморлыа ылмысты ыты анытама беру;
б) сыбайлас жеморлыты ылмысты ыты нысанындаы кріністерін анытау;
в) сыбайлас жеморлыа байланысты ылмысты задылытарды жетілдіруді баса да тиімді жолдарын белгілеу.
Сыбайлас жеморлыты ылмысты-ыты крініс нысандары:Сыбайлас жеморлыты крініс трлері жайлы кптеген пікірлер бар. Біра оларды ыты длдігі мен толы тсінігі жо. Сыбайлас жеморлыа анытама бере отырып, біз, бл былысты тек параорлыпен ана шектелмейтінін атап тіп, оны белгілі іс-рекет трлеріні жиынтыы екенін айтты.
Сыбайлас жеморлыты ылмысты-ыты крініс нысандарына:
а)мемлекеттік билікке арсы, мемлекеттік ызмет жне жергілікті зін-зі басару органдары ызметіні мдделеріне арсы ылмыс;
б) лауазым иелеріні баса да кез келген ылмыстары, сонымен атар
лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік ызметкерлерді;
в) ызмет бабын пайдакнемдік немесе баса да жеке мддесі шін
пайдаланып жасаан ылмыстарды жатызамыз.
Сыбайлас жеморлыа арсы кресте ылмысты задылыты дамытуды маызы ерекше. Жоарыда крсетілгендей, сыбайлас жеморлыпен кресте ылмысты жаза маызды рл атарады.
Бл шаралар панацея емес - олар белгілі бір жадайда е бір тиімді ммкіндік беретін кресті ажетті бір блігіні блінбейтін факторы. азастан Республикасыны ылмысты кодексі сыбайлас жеморлыпен креске арсы азіргі заман талаптарына толыыра жауап береді, біра сонда да болса ылмысты кодексте бл трыдан аланда кейбір кемшіліктер бар. Сыбайлас жеморлы крінісі былмалы, міндетті трде жне тез жаа трге згеріп трады. Жеткілікті ылмысты ыты нормасыз онымен кресу ммкін емес. Сондытан да немі ылмысты задылыты жетілдіруді белгілі ажеттілігі туындайды.
Біра бл процесс масат болып табылмайды, оны наты теориялы базаа негізделуі, ішкі жне халыаралы тжірибелерді тарихи дстрлер ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Сондытан да іс жргізудегі пайда болан ажеттіліктерді объективті жадайларда абайлап жне орынды трде згерту керек.
Жоарыда айтыландарды есепке ала отырып осы трыдаы задылыты жетілдіруді негізгі сыныстары мынадай:
Мемлекеттік ызметтер атаруа кілетті адамны не оан теестірілген адамны жне лауазым адамыны з ызмет бабы бойынша берілген ммкіндіктерін пайдалана отырып жасаан кез келген ылмысы оны жасауды жеілдетеді жне оны оамды ауіптілігін арттыратынын есепке ала отырып «лауазым иесіні, сонымен атар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік ызметкерлерді здеріні ызмет кілеттілігін пайдалана отырып ылмыс жасауын» жазаны ауырлататын мн-жай ретінде арастыран дрыс болар еді (РК-54бабы).
Сыбайлас жеморлы клеміні суі билік органдарын бл былыса
арсы креске баытталан кптеген нормативтік-ыты актілерді
абылдауа мжбр етеді. Біра мндай шараларды тиімділігі, оны бірінші
болып міндетті трде орындауа тиісті лауазым иелеріні оны елемеуіне
байланысты те тмен. Бны соы кездері жргізілген кптеген зерттеулер
длелдеп отыр.
«Мемлекеттік ызмет туралы» заны негізгі ережелері де ааз жзінде алды, ал онда мемлекеттік ызметшілерді табыстары жне мліктік жадайы жайлы декларация толтыруа міндеттейді. Декларация толтырудан бастарту - жмыстан шыаруа негіз болады. Осыан арамастан, бл талап орындалмайды.
Шенеуліктерді сыбайлас жеморлы туралы зады млде елемеуіні мнан баса да мысалдарын келтіруге болады. Оны бзаны шін олданылатын кімшілік шараларды тиімділігіні тмендігі кмн тудырмаса керек. Осыан орай сыбайлас жеморлыа арсы баытталан задылыа дейі орындалмааны шін ылмысты жауаптылыты белгілейтін арнаулы ылмысты-ыты норманы белгілеу ажет.
Айтыландарды тсіндіре келе мынандай орытынды жасауа болады:
- Мемлекеттік аппаратпен йымдасан ылмыс арасындаы байланысты бзу сыбайластыа салынан ызметшілермен йымдасан ылмыса берілген мыты соы беру;
- Бл те крделі мселені шешіп, мны орындау шін йымдасан ылмыса арсы кешенді бадарлама жасау ажет.
- Осындай шараларды з кілеттіліктерін йымдасан ылмысты топ мддесі шін пайдаланатын ызметшілерді ылмысты жауапкершілігін кшейткен жн болар еді.
Сыбайлас жеморлыа арсы крес задарында да оан арсы олданылатын шаралар крсетілген:
Р ылмысты кодексінде:
307-бап: ызмет кілеттігін теріс пайдалану.
309-бап: ксіпкерлік ызметке засыз атысу.
311-бап: Пара алу:
Лауазымды адам на сол рекеттерді жасады, сол сияты засыз іс-рекеті шін пара алуы – 7 жыла дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымды немесе белгілі бір ызметпен айналасу ыынан айырып, млкі тркіленіп немесе онсыз 3-7 ж.д бас бостандыынан айыруа жазаланады.
а) орытып алу жолымен
б) адамдар тобы алдын-ала сз байласып немесе йымдасан топ
в) ірі млшерде
г) лденеше рет жасалса- млкін тркілеп, 7-12 ж.д. мерзімге бас бостандыынан айыруа жазаланады.
312 боп бойынша:
Лауазымды адамдара пара беру, сол сияты крінеу засыз іс- рекет жасааны шін немесе лденеше рет пара беруі немесе йымдасан топты пара беруі -700-2000 айлы есептік крсеткішке дейінгі млшерге, не 5 жыла дейінгі мерзімге бас бостандыын шектеуге, не на сол мерзімге бас бостандыынан айыруа жазаланады.
313 бапта (Параорлыа делдал болу)
1. Параорлыа делдал болу, яни пара алушыа немесе пара берушіге келісімге ол жеткізуге немесе іске асыруа жрдемдесу- жзден ш айлы есептік крсеткішке дейінгі млшерде, не 1 жыла мерзімге дейінгі тзету жмыстарына, не екі жыла дейінгі мерзімге бас бостандыынан шектеуге, не 4 айа дейінгі мерзімге амауа, не екі жыла дейінгі мерзімге бас бостандыынан айырылып жазаланатынын азаматтар білуі тиіс.
Бгінгі танда, мемлекетті йымдасан ылмыс жне сыбайлас жемкорлыпен крес саласындаы е басты назары экономикалы даму процестеріні басарылуына, йымды-рылымды буындарды тиімді жолдарына, ішкі зін-зі баылау жйесін руа жне ылмыстылыты тазартуа аударылуы тиіс. Сонымен бірге, сыбайлас жеморлыпен кресті басты баыты - оны алдын алу, яни, оны себептері мен шарттарына ыпал жасау болуы керектігін ескерген жн.
Дріс.