Сыбайлас жеморлыты тудыратын себептер мен жадайлар.
Негізгі ымдар: жеморлы
Сыбайлас жеморлыты арастыранда бірінші кезекте: «ол алай туындайды?, жемкорлыты пайда болуына андай жадайлар сер етеді? » ,- деген сратар туындайды. Философиялы трыдан арастыранда азіргі криминология саласында ылмысты, жеморлыты себебін леуметтік былыстарды бірі деген тсінік алыптасан. Адамзат оамы дамуы барысында Шкрім дайберділы мынадай тжырым жасайды: «зіні адыр-асиетін жасы білетін адам згелерді орламайды. Ол рашанда мірге, яни оама адамны адыр-асиетін, сенімді баалай алады» деген. Францияны белгілі загерлеріні бірі Арно Монтбур бірде «оршаан ортаны жаппай ластайтын нрсеге сас сыбайлас жеморлы болаша адамдарыны жздерін жабыы етеді» деп атап крсеткен еді. Яни сыбайлас жеморлы адамны адыр асиетін баалай алмауына, бірін бірі орлауына келіп сотырады.
лемдік тжірибені ары-бергі тарихына кз алып, ой зерделесек, экономикасы дамыан уатты мемлекеттерді зі сыбайлас жеморлыа арсы кресте тбегейлі жеіске жетіп крмепті. Сонау млік тесіздігі пайда болан сттен бастап-а тіршілікке з днін тастап лгерген сыбайлас жеморлыты біреуді млкін тартып алу секілді арнайы рекеттен мемлекет азынасын талан-таража салу, мансабын пайдалану трізді анарлым жетілдірілген биік дрежеге ктерілуі талай-талай дуірлерді арта тастаан бл дертті лмейтін, шпейтін итжандылыын йгілесе керек. Сондытан да негізгі мнін згертпесе де заманына арай айла-шарысын трлендіріп отыратын осынау ауіпті ылмыса Біріккен лттар йымы Бас ассамблеясыны алашыларды бірі болып крес жариялап, лемдік дегейде халыаралы конвенцияларды зірленуі тектен тек емес.
азастан Республикасыны “Сыбайласжеморлыпен крес туралы” Заы сыбайлас жеморлыа келесідей анытама береді. Ол: “...мемлекеттік міндеттерді орындайтын адамдар, сондай-а солара теелген адамдар, тікелей зі немесе делдал арылы здеріні лауазымды зыреттерін жне онымен байланысты ммкіншілікті немесе з зыреттерін басаша пайдаланып мліктік пайда алу шін замен арастырылмаан мліктік жайлылыты жне артышылыты абылдау, сондай-а жеке жне зады тлалармен аталмыш жайлылыты жне артышылыты олара засыз беруге осы адамдарды парамен сатып алу”.
Елбасымыз Н. . Назарбаев зіні жолдауында «Сыбайлас жеморлы мемлекет шін те зиянды, саяси, экономикалы, реформалардын аяа трып кетуіне кедергі жасайды, леуметтік жадайды лсіретеді» - деп сыбайлас жеморлыты елді экономикасыны дамуына кері сері туралы ашып айтып, азастан Республикасында 1998 жылы 2 шілдеде «Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» Р Заыны шыуына себеп болды. Сонымен, ы орау органдары мен скери блімдері басшылыыны иелегінде Р «Сыбайлас жеморлыпен крес туралы» заыны талаптарын кллі скери ызметкерлерді орындауын амтамасыз ететіндей жеткілікті задылы базалары бар.
Жеморлы саясатта ана емес экономика жне баскару элиталарында да кеінен таралып отыр. Яни ы орау органдары институционалды жеморлыпен кресуде лсіздік танытуда. Жеморлы пен оны тудыратын жадайлар екі жаты болып табылады. Біріншіден, жемкорлыты терендететін жадайлар туындаса, екінші жаынан масштабты жемкорлы басым тсіп оларды шешуді тпелі кезеін туызады. Бдан мынадай міндеттер туындайды: біріншіден, жеморлыты пайда болуына сер ететін жадайлармен крес жргізу арылы жеморлыты азайту жне дамуына кедергі жасау; екіншіден, бл проблемаларды шешуде ы орау органдарымен бірлесе рекет ету .
азастандаы жеморлы мен халыты мір сру дегейі дние жзілік тжірибе бойынша коррупцияны дегейі сол елді халыты мір сру дегейіне байланысты болады деп крсетеді. азастандаы 7 обылыста жргізілген тесті крсетуі бойынша экономиканы (50,6%.) тсуінен кейін халыты толандыратын екінші жадай ол жеморлы (14%), одан кейін йымдасан ылмыс (10,6%). Англияны консалтинг компаниялары жргізген зерттеу нтижесі бойынша азастан лемде жеморлы бойынша 7 орынды иеленеді екен. азастанны парламент ызметкерлерімен жргізілген сра бойынша 91% басты шешілуге жататын мселелерді бірі отанды німді ндіруді лайту жне ылмыс пен жеморлыпен кресуді санайды.
Криминалды ксіпойшылыты суі, кптеген ылмыстарды ниет масаты пайда табу болып кееюі ылмысты йымдарды здері жасырынып жне жасырын трде жасалан рекеттері, сонымен атар, клекелі экономиканы жетекшілері мен жасалан рекеттер, соны бірі республика аумаынан тыс жерде ылмыс жасайтын топтармен байланысып, ы орау органдарыны ызметкерлеріні басын атыратын себептеріні бірі болып табылады. Соларды бірі, ылмысты орта йымдасу нысандары трінде орын алатын болды.
Криминалды лемні кілдері з алдына кез келген тсілмен пайда табуын кздейді, аржы банк жйесіне жне ксіпкерлік ызмет саласыны ммкіндігінше солармен сіісіп кетуіне рекет жасап тырысып баады. Сыры экономикалы байланыстарды здеріні пайдасы шін пайдалануа, з орталарына мемлекттік ызметкерлерді жне ы орау органдары ызметкерлерін тартуда. Сол уаытта, жедел іздестіру шараларын жетілдіру, аржы шаруашылы ызметте адаалауды кшейту, оамда болып жатан процесстерден байалуда.
«Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» Зада жеморлыа арсы кресті негізгі аидалары аныталып, сыбайлас жеморлыа байланысты ы бзушылыты трлері, сондай – а, жауапкершілікті кшіне ену шарттары белгіленген.
«Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» Зада ауіпті кесапатты жолын кесу шаралары жан жаты арастырыланына арамастан лгіндей жаымсыз былыстарды маызды буындардан ылан беріп, ол жайында дабыл кетерілгенімен ізінен сез ерген лауазымды тланы іле-шала судан таза шыатындыы бл тіректе лі де кптеген мселелерді жете ойластырылмай отырандыын байатады. Бір сзбен айтанда, сыбайлас жемкорлыа арсы кресті кей жадайларда негізгі баытынан ауытып, атардаы науанды іске айналып кететіндігінде осындай да тйткілдер бар трізді. Кптеген ы орау органдарыны кілдері оны жоа шыармайды.
Сыбайлас жеморлы бірталай экономикалы задарды іс-рекетін тмендетеді жне лемдік ауымдасты алдында елді беделін тсіреді, оан тиімді шетел инвестиция жолында басты кедергі болып табылады. Адал жне леуметтік баытталан бизнес нарытан ысырылады, себебі сыбайлас жеморлы мндай бизнесті тиімсіз етеді.
Сыбайлас жеморлы сіресе мемлекеттік билік органдарында ауіпті. Мндай жадайда ол билікті монополиясын, мемлекеттік ызметшілерді шешім абылдау кілеттігін кшейтеді жне шенеуніктерді атал ыты есеп беруін жне баылауда жоюын білдіреді.
Сыбайлас жеморлыа арсы крес жргізу, елде саясатты жне леуметтік экономикалы жадайды ары арай ныайту шін бірден бір сезілетін арнайы механизм болу ажет. Ол, республиканы р азаматы, конституциялы ы жне еркіндігіні орауында ы орау органдары ызметін, мемлекетті сыбайлас жеморлыа жне за бзушылыа арсы крес жргізу кштері барына сенімді болулары ажет.
Сыбайлас жеморлы былысы соы кезде кптеген згеріске шырап жне ол бгін крделі кп жаты былыс ретінде крінуде. Осыан байланысты сыбайлас жеморлыты тек ана параорлыа келіп тееуге болмайды. Бл былысты лауазым иесіні сонымен атар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік ызметкерлерді з ызмет кілеттігін пайдакнемдік немесе баса да жеке мддесіне пайдаланып азаматтарды немесе жымдарды ытары мен зады мдделеріне не оамны немесе мемлекетті замен оралатын мдделерін елеулі трде бзуа келіп соатын рекеттер деп анытауа болады.