Ежелгі дниедегі саяси идеялар

Саяси ілімдер алашыда Ежелгі дниеде пайда болды. Осы ілімдерді кптеген ой-желісі саяси ойды бдан кейінгі дамуына айтарлытай ыпал етті.

Идеялары одан кейінгі саяси ойа оматы ыпал еткен ойшылдарды атарына кне шыыс философтары – Зороастра, Лао-Цзы, Конфуций, Шан-Ян Мо-цзы, Махавира, Сиддхартха (Будда), Каутилья жне ежелгі грекия философтары – Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель, сондай-а ежелгі Рим философтары – Лукреций мен Цицерон жатады. Олар тек философ ана болып оймады, сонымен атар теренен ойлайтын саяси ойшылдар да болды.

Шыысты саяси ойы.Ежелгі Шыыс оамы кптеген білім саласында ойшылдара бай болды. сіресе саяси ой ерекше дамыды. Біз тек аса белгілі ойшылдар – Зороастра, Конфуций жне Каутильяны кзарастарына тоталамыз. Олар йгілі ылыми шыармалар мен леуметтік-саяси ойларды туындатан Шыысты, жалпы бкіл лемні лы алым-энциклопедистері болып табылады. Оларды дниеге келіп, айтыс боланынан бері мыдаан жылдар тті, біра адамзат брынысынша оларды шыармаларынан даналыты кзіне кенеліп, шабыт алуда.

Зороастра Парсыны, Шыысты ірі ойшыларыны атарына жатады. Ежелгі парсыларды ерте мифтік кзарастарыны жааруы Зороастраны есімімен байланысты, оны ілімі ежелгі дниеге мейлінше ке тарап (Таяу Шыыс, Алдыы Азия, ндістан, Грекия), христиан доктринасыны алыптасуына айтарлытай ыпал етті. Зороастраны кзге тскен уаыты б.д.д. IX – VII асырлар; б.д.д VII асыра таман зороастризм – саяси ойдаы аым жне ілім болып алыптасан еді.

лемде бір-біріне арама-арсы тран екі бастауды – жасылы пен жамандыты кресі Зороастраны философиялы-саяси ілімдеріні негізгі аидасы болып табылады. Жасылыты бастауы жары кндей Ормузда дайыны патшалы руын бейнелейді, жамандыты бастауы араы тн сияты Аримана дайыны патшалыын бейнелейді. Жасылы пен жары адамны жаманды пен араыа арсы кресін, белсенді ызметін йарады. Мндай крес болмысты жаымды мні мен масатынан трады. Жамандыты уаытша салтанат ратынына арамастан, тптеп келгенде, Зороастра жеіс пен жасылы жаында болатынын айтты.

Мемлекет, зороастризмге сйкес, Ормузданы аспандаы патшалыыны жердегі іске асуы болуы тиіс. Монарх-ызметші Ормузда ол астындаыларды жамандытан орауы тиіс, мемлекеттегі жамандыа арсы кресіп, жасылыты ныайтуы керек. Осындай монарх басаран Парсы державасы, сайып келгенде, жамандыты кшін бірте-бірте шектеп, жасылыты билігін кеейтеді. Мндай оамны сословияа блінуі ркімні айсыбір ебек трімен айналысуын еркін тадауына негізделуі тиіс; жекелеген сословияларды басару з ісінде аса жасылышыл адамдара берілуі керек. Ормузданы ызметшілерін Зороастра зара сйіспеншілікке, кешірімпаздыа жне бейбітшілікке шаырады.

Зороастризмде, сонымен бірге, дниені бітуі туралы, тарушыны тууы жнінде, о дниедегі рметтеу немесе жазалау жне лілерді тірілуі туралы эсхатологиялы идеялар да бар.

Сонымен бірге, Ежелгі дниедегі бірден-бір ыпалды саяси ілім – конфуциянды болды. Бл Ежелгі Шыыстаы басты идеялы-саяси аымдарды бірі еді. Оны негізін алаушы бізді заманымыза дейін 551-479 жылдары ытайда мір срген Конфуций (Кун – фамилиясы, Цзы – стаз дегенді білдіреді).

Дана философ жне этикалы ілімні негізін алаушы Конфуцийді ытай халыны міріне жан-жаты сер еткені ешбір талас тудырмайды. «Алтын ереже» деген атаумен млім болан оны этикасындаы негізгі принциптеріні бірінде былай делінген: «Егер басыма келмесін десе, зіе де жаманды жасамасын десе, згеге де соны жасама». Ал, Конфуцийді айтан наыл сздері мен даналы ой-пікірлерлері «Лунь-юй» (Схбат пен ой-пікірлер) атты кітапта жинаталан.

Конфуций ытайды трлі патшалытарында ртрлі дрежедегі ызметтер атарса да, зіні негізгі масатына жете алмады. Нтижесінде ол шенеуніктік ызметті ызыы мен рахатын ккейіндегі этикалы-саяси кзарасы мен ойларын кпке жеткізуге асыан масаттара айырбастады. лама ойшылды уаыздары, сіресе, ызметкер шенеуніктіктер арасында кеінен олдауа ие болды. Оу мен білімге мар барша ауым оны шкіртіне айналды. Аыз бойынша оларды жалпы саны ш мыны ар жа, бер жаында болса, оны ішіндегі стазына е жаын-ау дейтіндері 72 адам, ал онымен кні-тні бірге болан шкірттеріні саны 12-ге жетсе керек-ті. Бл адамдар трлі патшалытардан келген р илы жастаы рі сан илы ызмет иелері болатын-ды.

Та династиясы кезеінде (618-907жж.) Конфуцийа «Бірінші улие» атты рметті ата берілсе, Мин династиясы (1368-1644жж.) оан «лтты лы стазы» деген дреже сыйлады.

Конфуцийді негізінен оамды андай жолдармен жетілдіру мен мемлекетті алай стті басару мселелері шамадан тыс толандыранын атап ткен жн. Бір ажабы, оны осынау крделі мселені ата тртіп пен белгілі бір трбиелік станымдарды кмегімен жзеге асырма болан ниеті де жне оан оса шектен шыан ызулыа берілмей кбіне-кп «тепе-тендік» жне «ортаны принциптерін» місе ттаны да белгілі болып отыр. Трлі са иеліктерге блініп, ырыпыша боп ырысып жатан ытайдаы патшалытарды басын бір орталыа баынан мемлекетке біріктіруді басты масатына айналдыран ол, сонымен бір мезгілде, халыты тлім-трбиелік кш-уатын жоары дегейлерге ктеру мен оны кдімгідей «баытты» ету шін бар кш-жігерін сарп етті.

ытайдаы леуметтік тртіпті негізі, Конфуцийді ойынша, оамдаы тртіп пен тратылыа, жердегі ділдікке сйенуге тиіс болатын жне мндай оамда ркім зіні ыы мен мемлекет алдындаы міндеттерін тере сезінуі арылы бан дейін аидаа айналан моральдік-этикалы принциптерді кзден таса ылмауы керек-ті. Оны пікіріне ла трсек: патша – патша, баынышты – баынышты, ке – ке, ал, л – л болуы тиіс. Конфуцийді ойынша, мемлекетті тек патшаны («Ккті лы») зі бас болан салиалы азаматтар басаруы тиіс. кімет басшысы яни, «Ккті лы» – Ккті жердегі «кілі». «дайлы негізі» бар патша арылы аспан з мірін іске асырады. рине, Конфуций патшаны билігін шырау биікке ктере білді. Ол тек ана Ккті жердегі кілі міндетімен ана анааттанып оймай, адамдар лемі мен дайлар, яни рухтар леміні екі ортадаы днекері болуа тиіс-тін. Оны «Ккті лы» жне «жерді кесі» деп атады. улие бола отырып, император тек Ккті алдында ана жауапты болуа тиіс. йткені ол та пен билікті тек осы Кктен алды. Билеуші діл боп, зіні арамаындаыларды амын ойлаан кнде Кк барша халыа мейірімін тгеді; ал егер патша діл болмаса елді ашты пен жт жне соыс пен леуметтік бліктер жайлап алады. На осылай Кктегі дай жердегі билеушіні тубесіне келтіреді.

Осыан байланысты императорды жеке басы мен іс-рекеттеріне жне бойындаы асиеттеріне байланысты айсыбір сратар туындайды: ол андай болуы керек жне оны зі кімді лгі ттпа? Ал Конфуцийге жгінсек, оны абстрактілі-утопиялы бейнесі «жан-жаты жетілген» рі «адамгершілігі мол» адамды сомдайды. «бден жетілген адам» екі бірдей асиетті адамгершілік жне бойдаы парызды ара ттаны жн.

Адамгершілік Конфуцийді пікірінше, арапайымдылыпен, ділдікпен, сабырлылыпен, жомарттыпен жне адамдара деген шексіз махаббатпен астасып жатыр. Адамгершілік парыз дегеніміз – адамгершілігі жоары адамны иыына з еркімен артан ияметі мол ауыр жгі. «бден жетілген адам» адал жне мінсіз, акіл де ажарын, рі зіні сйлеген сзі мен істеген ісіне мыым, кзі араты болуы тиіс. Конфуцийді пікірінше, мемлекет басшысына тек «бден жетілген адам» лайы.

Конфуций ілімінде Ли жніндегі трбиелік мні орасан зор, тлімгерлік-саяси нормалара айрыша назар аударылады. Ли деген ымны аясы анарлым ке екендігін жне оны «дет-рып», «салтанатты рсім», оан оса «этикет» пен «ар-ятты» наыштайтынын айтып ткен лазым. Ли ілімімен билеуші мен оны зырындаылар, лкендер мен кішілер жне келер мен балалар арасындаы сияты арым-атынасты ш типі мгі-баи жне згеріссіз мір срген оамдаы адам мінез-лыны алыпты нормалар тртібі белгіленді.

Конфуцийді аса маызды сиеттеріні бірі – баланы ке-шешесіне деген махаббаты жне алдымен кесіне деген шексіз сйіспеншілігі. Балалар тек ана ата-аналарыны айтандарымен жргенді ана анаат ттумен шектелмей, оларды жан-тнімен сюге міндетті рі оларды айтандарын екі етпеуге тиіс. Егер адам зіні ата-анасын сймесе жне зіні ата-ана алдындаы борышын мойындамаса, ол – деллы, есерсо немесе есі дрыс емес адам. Конфуцийді бл кзарасын XXI асыр есігін ашып отыран рпа кілдері, оны ішінде тек ытайлы жастар ана емес, барша лем жастары, азатарды урбанизация тлкегіне шыраан рпа кілдері де немі жадында стааны абзал.

ламаны таы бір ыры оны халыты оу мен білімге шаыруынан да байалады. Ол, сіресе, адамдарды мірі мен мінез-лына, оларды салт-дстрлері мен зара арым-атынастарына ерекше кіл аударуа кеес береді. «Мені жрт білмейді деп ынжылма, керісінше, зім жртты білмеймін деп ынжыл» – бл да ытай ойшылыны ауызынан шыан дуалы сз.

Конфуцийді грек ойшылы Сократтан анарлым биікте трандыын да айтып ту ажет. ытай ламасыны з шкірттеріне баыштаан сздеріне араанда, шын мніндегі білім тбегейлі аиата сйенуі керек, ал нені білмейді екенсі, соны – білімсіздік деп ан жн. Оны шкірттеріне берген аылыны ішіндегі е бір маыздысы: «Кп тыдай отырып, аиат пен кмнні арасын ажырата білу шарт, ал аландары хаында байап, аысын адып сйлеген жн, мндай стте кінарат тау да азая тседі; кп сезіп, кп байау арылы мселені ауіпті тсын арта тастай білу керек, ал одан згесінде аяыды адап басаны лазым, мндайда кінішті жолы жіішкере тседі; ал егер айтылан сзге орай таылар кін мардымсыз болса жне істеген ісіде ынжылып, барма тістерліктей дние аз болса, айы оынан туды дей бер».

Крнекті саяси ойшыл Конфуцийді кріпкелдігі мен адамдарды, ттас халытар мен династияларды болашаына атысты ой-пікірлерлерін де кілден таса ылмаан дрыс. Оны басты демократиялы идеясы барша адамзатты тедігіне атысты ойлардан туындайды. Халытар мен мемлекеттер арасындаы атынастарды Конфуцийді бкіл оам мддесіне орай екшелеп, баыттап отыраны аян.

леуметтік шыраладар, ткір тап крестері мен кршілес патшалытар арасындаы зара ыри-аба соыстарды зілді-кесілді тотату жолындаы оны дниедегі баяндылы пен бейбітшілікті ндеген ойлары да зіне ерекше кіл аударуды ажет етеді. Соыс, оны пікірінше, мемлекеттер арасындаы кикілжі-жанжалдарды ретке салуды бірден-бір жолы емес. Конфуцийді соыс пен бейбітшілікке атысты тере маыналы ойлары бгінде де з кшін жоя ойан жо. XXI асыр табалдырыын аттап отыран шаымызда оны бл идеяларын бден лаымыза сііп, зрезап болан кдімгі «арабайыр пафицизм» деп бааламау керек.

Сонымен, тосан ауыз сзді тобытай тйініне келер болса, алдымен Конфуций іліміні лемдегі е бір кне мдениеті бар ытайдай алып елді оамды-саяси жне рухани міріне асырлар бойы тигізген лшеусіз ыпалы турасында ерекше атап ткен жн. Оан рбір ытайлыты бесіктен белі шыпай жатып-а, Конфуцийді трбиелік-этикалы сиеттерімен нр алатындыы ку болса керек-ті. Конфуций іліміні ытайдай лы елді мемлекеттік идеологиясына айналанына да екі мы жылдан асып бара жатыр.

Ал арнайы діни трыда Конфуций ілімі бгінде 300 миллионнан аса ытайлытара ресми дін болып табылады, ал Конфуцийді зі даймен теестіріліп, оны рметіне сансыз ибадатханалар салынды. Конфуцийді ілімін таратушылар здеріні стазын кктегі Кнге, аспандаы Айа тееп, оны ілімін тек «Ккке апарар» баспалдатармен рмелеу арылы, яни тер тгу арылы ана мегеруге болатындыын немі тілге тиек етуде. Сонымен атар, зге дниеде рахат кешуге ндеген баса діндермен салыстыранда Конфуций діни іліміні на осы мірдегі крер ызытара жетелейтіндігін де ойдан шыармаан жн.

Конфуцийлік леуметтік-саяси ілімні негізгі басты проблемасы халыты ой-арманымен жне баытты болашаты кксеген иялдарымен тере штасып жатыр деуге толы аымыз бар. Мемлекет – халыты талап-тілегі мен мтаждыын іске асырар рал. Халыты шынайы сенімінсіз мемлекет те болма емес. Демек, оны сеніміне тек адамдара жасалынан аморлы арылы ана ол жетпек. Конфуций болса алдымен халыты ішер аспен, киер киіммен амтамасыз етіп, содан со барып жоары моральды масаттара шаыруды ндеген еді.

рине, ол зіні идеяларын іс жзіне асыру барысында айтарлытай нтижелерге жете де ойан жо. Мны зі бден зады да. йтсе де оны идеясы мен іліміні XXI асыра ая басан ытай еліні саяси мдениеті мен идеологиясыны зегі боп отырандыын да естен шыармауа тиіспіз.

Шыысты сіресе, ндістанны леуметтік-саяси жне философиялы идеяларын зерттеуде Каутильяны йгілі «Артхашастра» (Саясат туралы ылым) ебегіні айтарлытай маызы зор. Каутилья бізді эрамыза дейінгі ІV асырда мір срген. Айта кететін бір нрсе, Чанакья есімімен аты шыан Каутильяны Маурья империясы заманында ірі саяси айраткер боландыы. Ертедегі нді оамды ойына арналан жне ндістандаы саяси ойа азіргі ылыми кзарастарды барынша згерткен Каутильяны «Артхашастра» шыармасы тарихты зерттеуді ттас аымын туызды. Джавахарлал Неру Каутильяны ежелгі нді империясын ру мен дамытуда лкен рл атаран ірі ойшыл-алым, ндіні Николло Макиавеллиі деп атады.

Неру былай деп жазады: «Аылымен де, ісімен де Макиавеллиді басып оза отырып, ол барлы арым-атынаста да айтарлытай нерлым ірі тла болды... »[5].

Патша Чандрагуптаны бас кеесшісі жне министрі ретінде Каутилья мемлекетті ныайтумен лайтуа, оны ішкі жне сырты саясатын жргізуге тікелей атсалысты. Каутилья Маурья империясын кеейтуді, патша кіметін ныайтуды, мемлекеттік билік аппаратын руды жне т.б. практикалы іс-шаралар белгілеуді зіне масат етті.

Артхашастра негіздерін немесе саясат туралы ылымды Каутилья б.з.д. IV асырды соы ширегінде жасаан еді. Каутилья «Артхашастрада» сол уаыттаы саяси мірді, соны ішінде патшаны міндеттері мен мінез-лы туралы, министрлеріні міндеттері мен рлі, жау мемлекеттерді баылауды тсілдері туралы, шаруашылыты басару жнінде, жерді блу, ртрлі касталарды міндеттері, сырты саясатты жзеге асыруды, соысты жргізуді, бітім жасауды дістері туралы жне т.б. барлы мселелерді арастырады.

Каутилья «Артхашастрада» оамды мірді сипатын, тоырауды себептерін жне халытар міріні даму мселесін ктерді. Оны халытарды мірі туралы, шаруашылыты дамыту жніндегі барлы пайымдаулары деттегідей мемлекетті сырты мддесіне баындырылды. Мемлекетті ішкі ісі зге елдермен арым-атынаса баындырылуы лбетте сол тстаы зіндік жадай талаптарынан туындаан еді. з еліні уатын кшейтуге траты аморлы жасауды патшаны міндеті деп есептеді.

Каутилья ішкі саясат пен патша билігі аппаратын ныайту мселелеріне кп кіл аударды. Патшаны министрлері мен шенеуніктері халыпен арым-атынас жасайтындытан, Каутилья мемлекеттік ызметке таайындалатын лауазымды адамдарды тадауды аса маыздылыын ескерді. Министрлерді немесе шенеунікті ызметіне айсыбір адамды таайындамастан брын патша оны біратар сынаудан ткізуге міндетті. Тіптен патша министрлері мен шенеуніктерді кнделікті жмысын тексеріп, баылап отыруа да міндетті.

Мемлекетті сырты жне ішкі иыншылытарын жне ауыртпалытарын салыстыра келіп, Каутилья соны ішкісін аса ауіпті деп санайды. «Тасыр шін басты иыншылы, ауыртпалы болып ішкі немесе сырты блік есептелінеді, – дейді ол. – Сырты блікпен салыстыранда ішкі блік аса ауіпті болып табылады...» Каутильяны мндай пікірлері тсінікті еді. Ол халы наразылыы патшаны татан латады жне л иеленушілерді билігін жояды деп тсінді. Осымен байланысты Каутилья патша билігіні наразы адамдара арсы олдануа ажетті шараларын жасауа жне тсіндіруге зор кіл аударды. Бл мселе Каутильяны мазасын аланы соншалы, ол лауазымды адамдарды, азаматтарды жне ауыл трындарын адуды тсілдері туралы мейлінше толы нсау дайындады. Патша кіметіне дшпанды танытандарды орыту, садаа беру, арандату жне адамдарды пия лтіруге жол берілуі тиіс. Патшаа арсы шыан адамдара Каутилья кісен салуа, йелдері мен балаларынан блуге, е ауыр жмыса пайдалануа жне т.б.шаралар олдануа кеес береді.

Осымен байланысты Каутильяны стемдік етуші л иеленушілер табына жатандыын атап айтан жн. Сондытан ол жоары касталарды стемдігін ныайтуда шешуші саясат жргізді. Бны ол дайындаан ртрлі мемлекеттер мен халытарды зара атынастарыны станымдары жне тменгі топтара атысты стемдік етуші таптарды саясатыны негіздері длелдейді. Каутилья бл мселелерді зіні йгілі трактатыны негізгі мселелері етті.

Мемлекетті сырты саясатын зерттеп, оны негізгі алты трі болады деген орытынды жасайды. Кепілдікпен ныайтылан елдер арасындаы келісімдерді ол бейбітшілік жадай десе, мемлекеттерді тікелей арулы рекетерін – соыс, елдерді бір-біріне байыпсыздыын – бейтараптылы, болаша соыса дайындыты – жорыа дайынды, баса мемлекетті кмегін – ода, ал жадайа орай бейбітшілік пен соысты олдануды – екішты саясат деп атайды.

Каутилья дайындаан сырты саясатты трлерін топтастыруды практикалы масаты болды, ол – билеушілеріне белгілі бір сыныстар жасап, жау скеріні шабуына ттеп беріп ана оймай, жеіске жетуде андай саясатты іске асыру аса тиімді екенін жеткізуі еді. Артхашастра авторыны пікірі бойынша бл сыныстарды мынандай аздаан тіліктерге жатызуа болады: лсіз патша бейбітшілікке тырысуы тиіс, ал кшті патша соыс жргізуі керек; егерде ешандай жау патшаа атер тндірмесе рі зін керегінше кштімін деп сезінбесе, зіні жауын таландау шін бейтарапты сатауы тиіс; егерде ажетті ралдары болса, з жауыа арсы жорыа дайындал, басаша жадайда кмекті басадан ізде; егерде масата жету шін кмек керек болса, онда біреумен бітім жаса да басасына арсы соыс жргіз. Кріп отыранымыздай, Каутилья кіммен шайасатынына – жауымен немесе досымен соысатынына арамастан негізгі кшті жаулаушылыты дайындауа салан.

Каутильяны пікірінше, кшті жне лсіз мемлекетерді зара атынастары – зара кмек, олдау мен тедік негізінде емес, кшті мемлекетке арсы шаын елдер тобыны ттиылдан жасайтын шабулына арсы сенімді кепілдік алу шін рылуы ажет. Сондытан шаын елдерді бірігуіне жол бермеу міндетін ояды, йткені олар бірігетін болса кшті арсыласа айналуы ммкін.

Артхашастрада мынандай аса ызыты идеялар бар. Екі уатты патшаны арасында алан патша зін алай стауы керек? Осы жадайа байланысты Каутилья мынандай аыл-кеес береді: е кшті патшаны бірінен олдау іздеу керек немесе кімге ара сйеуге болатын болса, сонымен те жадайда бітім жасау ажет. Каутилья патшаны аса уатты мемлекеттер арасындаы арама-айшылыты дер кезінде круге, оны шебер пайдалана білуге жне оларды арасына сына аа білуге йретеді. Сонымен атар, кітапта небір тсілойлы пен ептілікті тсілдері тізіп крсетілген, оларды екі уатты мемлекет арасында мір срген мемлекет жзеге асыранда зін сатап ана оймайды, сонымен бірге з жадайын ныайтады.

Тжірибелі елші, шебер баылаушы рі саяси ойшыл ретінде Каутилья соысты айсыбір мнсіз жадайлардан шыпайтынын, керісінше кіметті белгілі бір саясатынан туындайтынын жасы тсінген. Ол соыс барысында жеіске жеткізетінні брін есепке алу ажет деп санады: арулы кштерді дегейі, жауды рымтал жатары, аылды стратегия ру жне жауды жіберген ателіктері, халыты соыста арсы трарлы моральды абілеті, жау мемлекетті халы мен скеріне іріткі салу ммкіндігі.

Артхашастра авторыны пікірі бойынша, соысты з еліді орау жне жауды таландау шін жргізу ажет, ммкіндігі болса, бейбіт мір сруге басымыра кіл блу керек. «Бейбітшілік пен ебек амандыты негізі болып табылады», – деп йретті Каутилья. «Ебек деп біз ола алан істі аяына жеткізу шін бар кш салуды айтамыз. Жмысты жемісін пайдаланып, аман-сау кн кешуді біз бейбітшілік дейміз (немесе бейбіт мір молшылыы)». Каутилья соыстан грі бейбітшілікке басымды бергенімен бейбітшілікті р зін бааламаан, ол алышарттар мен жадайлар мжбр еткен бейбітшілікті мойындаан. Оны пікірінше, е бастысы те немесе нерлым уатты патшалармен бейбіт келісім жасаан дрыс.

Сйтіп, Шыысты лы саяси ойшылы Каутилья жне оны ебегі «Артхашастра» (Саясат туралы ылым) – ежелгі ндістандаы оамды саяси атынастарды тсіну шін кп нрсе беретін нды деби-саяси ескерткіш болып табылады. Ол алаш рет ежелгі нділік саяси ілімдерде жекелеген патшалытарды ірі мемлекетке біріктіру туралы, мемлекеттік билікті ныаюы туралы, мемлекетті ішкі жне сырты саясатын жзеге асыруды формалары мен жолдары туралы идеяларды дамытты.

Ежелгі Шыыс елдеріні даму ерекшеліктері саяси істерді сипатына елеулі ыпал еткендігін айта кету керек. Мнда саяси идеялар те за уаыт бойы философиялы ілімдерде, фолклорда, мифтер мен діндерде жасырынып келді. Оларды талдауды дербес баыты болып блінуі кптеген асырлара созылды. Ежелгі Шыыстаы оамды-саяси ой мен мдениет Ежелгі Грекия мен Римге ыпал етті.

Ежелгі Грекия мен Римдегі саяси идеялар.Саяси мірді теориялы зерттеуді негіздерін алашыларды бірі болып Сократ алаан еді (б.д.д. 470-399 жж.). Ол жазба деректер алдыран жо, біра Платон мен Ксенофонт жеткізген оны ауызша гімелерінде, моральды-саяси философияны ірге тасы аланан-ды, оны айтарлытай блігі ы туралы, саясат, мемлекет жнінде пайымдауа арналан болатын. Сократ саяси мірді, оны крінісіндегі бкіл формаларын елестету, болжамдау жне мифтер дегейінде арастырмай, белгілі бір категориялар жйесінде таныан. Сократты теориялы аылы оны саяси ылымдар шін маызы аса нды орытындылар жасауа дейін ктерілуіне ммкіндік берді. Ол мемлекеттік (полистік) мірді негізін за райды деген орытындыа келді. Оны пікірінше, оамны тіршілік рекетін алыпты йымдастыру тек заны негізінде ана ммкін болады. Сократ дрыс мемлекеттік рылыс шін задарды блжымастыыны кажеттігін мойындап ана оймай, адамны заа мойын сынуын оны мірлік іс-рекетіні басты лшемі деп санаан.

Сократты задылы пен ділеттілікті бір маынада олданан теориялы позициясы оан мемлекеттік рылыс пен басаруды ртрлі формаларын топтастыру мен сипаттау шін бастамашы нкте ызметін атарды. Егерде билік халыты еркіне жне мемлекеттік задара негізделсе, онда бл патшалы болады деп йарды. Егер де билік заны ырында болмай, билеушіні жетегінде кетсе, бл тиранияа сотырады. Сократ тиранияны засызды, бассызды жне зорлы-зомбылы режимі ретінде натпады. Байлыты билігін Сократ плутократиядеп атады жне т.б.

Сократ мемлекетті басару мселесі бойынша да ызыты ойлар айтты. Оны пікірінше, басару ызметін табысты атаруа тек білетіндер ана абілетті, арнайы дайындыы бар адамдар ана жарайды. Ол лауазымды адамдарды жеребе негізінде таайындау тртібіне, яни міткерлерді ксіби дайындыы жне баса да сапаларын есепке алмай таайындай салу (тжірибесіне) практикасына олдау білдірмеді. Басарушыны жетік білмеуі ол шін мемлекетті руыны синонимі еді, тиранды басару режиміне кшу еді.

Сократ мемлекет задармен басарылатын жасы мемлекет ретінде аристократиялы Спарта мен Критті есептеген, оны отаны Афина солара сауы тиіс болды.

Оны мірі мен саяси ілімдері замандастары мен шкірттеріне лкен сер етіп ана оймай, одан кейінгі бкіл философиялы-саяси ой тарихына айтарлытай ыпал жасады.

Ежелгі Грекияны саяси ойын Платон (б.д.д. 427-347 ж.ж.) сапалы жаа дегейге ктерді. Ол Сократты дана ізбасарларыны бірі болып ана оймай, сонымен бірге лы ойшыл да болды. Сократты ыпалы Платонны ертеректе жазан ебектеріне ерекше сер етті. Бдан кейін оны кзарастары эволюциялы айтарлытай згерістерге тсті. Платон іліміні ысаша трдегі мні оны шынайы болмыс ретінде оршаан ортаны арастыруы емес, алуан трлі формада крінетін саяси мір емес, небір идеалды конструкциялар, аыл жететін идеялар леміне саяды.

Платон 30-дан астам философиялы диалогтарды авторы. Платонны саяси карастары оны «Мемлекет», «Саясат», «Задар» жне баса да ебектерінде баяндалан. Платон саяси ылымны «атасы» деп есептеледі.

здеріні ажеттіліктерін анааттандыру шін, ойшылды пікірінше, адамдар бірлескен елді-мекен – мемлекетті (оамды) ажетсінеді. Мемлекет, (Платонны пікірі бойынша, «мемлекет» жне «оам» ымдары бір маынада айтылан) табии леуметтік ажеттіліктерді нтижесінде пайда болады. Ол тртіпке олдау крсету шін, адамдарды сырты жаулардан орау шін ажет. Мемлекет баытты болу шін оны жеке бір блігіні немесе ондаы тек лдекімдерді ана баытты болуы тиіс емес, – деп жазды Платон «Мемлекет» атты ебегінде, – ол шін ол толыымен баытты болуы тиіс.

Барлы азаматтар, Платонны пікірінше, оларды ол даналар (философтар) кзетшілер жне ол нершілер мен шаруалар деп ш топа блген, мемлекетті олдауы тиіс. Мемлекеттегі басару ісін даналар (философтар), іске асыруы керек. «зірге мемлекеттерге философтар патшалы рмайынша, – деп жазды ойшыл, – ...мемлекет жамандытан тыла алмайды»[6].

Платон мемлекеттік билікті формаларына сипаттама берді. Ол мндай билікті дрыс формалары монархия мен аристократия деп йарды, ал брмаланан формаларына – тимократияны, олигархияны, демократияны жне тиранияны жатызды.

Платон азіргі уаыта дейін зіні ндылыын жоймаан кптеген идеялар айтты. Бны е алдымен, ыты мемлекет идеясына атысы бар. зіні негізгі шыармаларыны бірі «Задарда»: «Мен задарды кші жо жне айсыбіреуді билігінде болан мемлекетті жаын арада кйрейтінін кріп трмын. Онда, заны кіметтерге стемдік ететін жерінде, ал олар оны лы болан жерде, мен мемлекетті жне мемлекеттерге тек дайлар ана сыйа тарта алатын бкіл игіліктерді таруды дрыс кремін», – дейді[7].

Платонны ойынша, билеушілер емес, задар стемдік еткен мемлекет ана кемелділікке таяу мемлекет. Бірінші жадайда, яни билеушілер занан жоары тран жадайда, басару тиранды сипат алады. Тирания, басаруды е нашар формасы ретінде, ауыздыталмаан демократияны арасында алыптасып, халы билігінен тобырды билігіне айналады да замен бекітілген з жолындаы бкіл шектеулерді жояды. Шектен асан бостанды з кезегінде шектен асан лдыа айналады. Тиран, Платонны пікірінше, халыты мдделерін білдіруші жне ораушы трінде билікке ол жеткізеді. Мндай халы мддесін «ораушы», – деп жазды Платон зіні «Мемлекет» деген ебегінде, – алашы кезде «кіммен кездессе де клімсірейді жне брін шаына алады, зін тиранмын деп айтпайды, жеке жне баршаа кптеген уделер береді, халыа жне зіне жаындара жерді кптеп таратады жне бріне атысты айырымды жне момын болып ылымсиды». Бдан кейінгі уаытта ол тсін былтуды былай ысырып, зіні жеке билігіне, зорлы-зомбылыына негізделген диктаторлы басару орнатады.

Платон идеалды мемлекеттік рылыс идеясын сынып, негіздеді. Оны пікірінше, мндай мемлекетті дарынды, жасы дайындыы бар, жоары негелі адамдар басаруы тиіс. Платонны мемлекет туралы іліміні негізгі пафосы адамдара айсыбір дегейде зіні идеалды мемлекет моделіне сйкес келетін мемлекетті алыптастыру ажеттілігіне сендіру еді. Бл адамдарды кпшілігіні мдделеріне сай келді, жасы мір сру мен жан-жаты дамуы шін олара ажетті жадайларды амтамасыз етеді. Платон мндай мемлекетті жер бетіндегі е жасы мемлекет деп санады.

Платон осылармен атар мемлекетті кші оны задарыны кшінде деп есептеді. Ол сол оамны адамдарыны кпшілігіні мддесін білдіретін заа атардаы азаматтардан бастап билеушілерге дейін баынуыны тиістілігін атап крсеті.

Платонны тірегіне талантты шкірттер шоыры жиналды. Саяси ой тарихында Платона те келетін оны шкірті, ізін уушысы рі сынаушысы Аристотель (б.д.д. 384-322) болды. Саяси ойды зерттеушілер Аристотелді саяси ылымды пн ретінде негіздеуші деп санайды. Бан жеткілікті негіздер де бар.

Аристотельді саяси ілімдерін тсінуде оны «Саясат», «Афиналы полития», «Этика», «Риторика» атты ебектері аса ызыушылы тудырады. Кп жаынан стазыны жолын уанымен ол зіні саяси ілімін жасады. Платона араанда оны шкірті Аристотель интуицияа емес, баылауа ара сйеген антикалы баытты іргесін алаушы болып шыты.

Аристотельді пікірінше, адам туанынан саяси жндік, оамды тіршілік иесі болып табылады, ал мемлекет оамды мірді жоары жне брін амтитын формасы болып саналады. Мемлекетті зіні шыуыны табии себептері бар. Ол еркін азаматтарды одаы болып табылады жне ртрлі элементтерден тратын, алуан трлі функцияларды атаратын крделі тзілім. Мемлекетті басты масаты – азаматтарды негелі ізгілікке трбиелеу жне оларды баытты мірін амтамасыз ету. Аристотельді пікірі бойынша, сол мемлекетті басаруа, за шыаруа жне сот ызметтеріне атыса алатын жне скери ызмет атаратын, абызды функцияларды орындайтын адамдар ана азаматтар болады. лдар азаматтара жатпайды. Жас кезінде азаматтар скер функциясын, ал артайанда саяси функцияны орындауы тиіс. оамны е пайдалы жігіне ойшыл егіншілерді жатызды, йткені олар здеріні ебектеріні ерекшелігіне жне лкен аумаа орналасуына орай, мемлекетті басару ісіне атысуа онша уес емес.

Мемлекетті басарумен, Аристотельді пікірінше, орта жіктер айналысуы тиіс. Бл жіктер кедейлер мен байларды жіктелісін бейтараптандырады, оамды мірді тратылыын амтамасыз етеді. зіні басты саясаттанушылы – «Саясат» – деген ебегінде, ойшыл: «екі шектен шыудан халыты рамында орта жіктер басым болан жерде немесе оларды бірінен басым боланда ана мемлекеттік рылыс тратылыа жете алады», - дейді.

Аристотель саяси билікті мнін индивидтерді еркіндігі мен тедігі принциптерінен шыарып тсіндірді. Оны пікірінше, стемдік ету мен баынуды жзеге асуы саяси билікті негізгі белгісі болып табылады.

Аристотель мемлекеттік басару формаларын жйелеп, сипаттама берді. Ол басару формаларын дрыс жне брыс деп блді. Дрысына, оны пікірінше, нормалармен реттелген жне шектелген кез келген басару формасы жатады, ал брысына – реттелмегені жатады. Басаруды дрыс формасына ол бріні игілігі шін бір адамны басаруын – монархияны, бріні игілігі шін аз ана жасыларды – аристократияны басаруын, орта игілік шін кпшілік жасылар (кедейлер мен байларды жасы кілдерінен) басаратын –политияны жатызады, ал брысына – зіні мддесі шін шексіз басаруды тиранияны, з игілігі шін аз ана байларды басаруы – олигархияны, здеріні мдделері шін кедей кпшілікті шексіз басаруы – демократияны жатызады. Барлы басару формаларыны ішінде ойшыл тиранияны е нашары, политияны – е жасысы деп санаан[8], йткені соысы кедейлер мен байларды татулыына жне заны билеушілерден жоары болуына негізделген. Мемлекеттілік мселесін Аристотель іс жзінде саясат трысына дейін ктеріп ойды.

Аристотель жеке меншікті, сіресе ауыл шаруашылыындаы жеке меншікті табанды трдегі ораушысы болды. Ол географиялы факторды оамны саяси міріне ыпалы туралы ойды да айтан ойшыл.

Антикалы дниені саяси ойы Ежелгі Грекиямен шектеліп алмайды. Ежелгі Римні де саяси ойы айтарлытай жетістіктермен сипатталды. Саясатты бірегей идеялары дамыан Рим ойшылдары шыармаларыны арасында Тит Лукреций Карды (б.д.д 99-55) «Заттарды табиаты туралы» поэмасы ерекше кзге тседі. Ол лиеленушілік демократияны идеологы болды. Ежелгі Грекия ойшылы Демокритты кзарастарын жатай отырып, Кар мемлекетті пайда болуын тарихи процесс ретінде длелдеді, лдыты ткінші сипаты туралы да айтты.

Ежелгі Римні аса крнекті саяси ойшылы жне мемлекеттік айраткері Марк Тулий Цицерон (б.д.д 106-43) болды. Ол зіні артына лкен интеллектуалды мралар алдырды. Алайда оны саяси ойлары «Мемлекет туралы», «Задар туралы», «Республика туралы» жне баса да ебектерінде мейлінше толы жне жйеге келтірілген трде баяндалды.

Цицерон білімді адам боландытан Платонны, Аристотельді жне Ежелгі Грекияны баса да ойшылдарыны саяси ілімдерімен те жасы таныс болды. Оларды кптеген идеяларын абылдап, оларды Ежелгі Римні саяси болмысына бейімдеді.

Мемлекетті Цицерон орта іс, бкіл халыты жалпы жадайы ретінде тсінді. Платон мен Аристотель сияты Цицерон да мемлекетті адамдарды игілігі шін жасалады, жне адамдарды бірге мір сру ажеттілігінен пайда болады деп ынды.

Цицерон мемлекетті негізгі міндетін жекелеген адамдарды арасындаы, сондай-а оамны ртрлі жіктеріні арасындаы атынастарды йлестіруден крді. Мндай жадайда адамдарды ртрлі ажеттіліктері барынша толыыра анааттандырылатын болады деп білді.

Ол Платон мен Аристотель сияты мемлекетті басару формасын анытауда мемлекетті еркін мшелеріні орта мддесін крсетумен атар, оларды олданыстаы задар шеберінде зара рекеттерін йлестіруін мемлекетті міндетті белгісі санады.

Цицерон Ежелгі Грекия ойшылдары Платон мен Аристотель сияты, мемлекеттік басаруды «таза» формаларыны бір жатылыын атап крсетті. Ол шін тирания тріндегі, байлар мен танымал адамдарды немесе тобырды срия топтарыны тріндегі ел билеу де бірдей тиімсіз болды. Белгілі болан басару формаларыны аса жасы вариантына, ойшыл, сол формаларды жасы сапаларыны жиынтыынан тратын белгілі басару формаларыны аралас вариантын жатызады. Басаруды аралас формасы траты. Цицерон «Мемлекет туралы» деген ебегінде оны тратылыына магистрлерді билігі жеткілікті болу шін, кеесте алдыы атарлы адамдарды ыпалы жеткілікті болу шін жне халыты жеткілікті еркіндігі «ы пен зырларды те блуді» жзеге асыру шін кепілдік береді. азіргі тілмен айтанда Цицеронны теориялы ізденісінде де ыты мемлекетті маызды принциптеріні бірі – билікті блу теориясыны бейнесі берілген.

Осымен байланысты Цицеронны сіірген ебегі оны басарушылар мен басарылушыларды зара атым-атынасыны ыты принциптерін алаандыында еді: «заны ыпалына тек кейбір, тадаулы азаматтар ана емес, брі тсуі тиіс». Осылайша ол ыты мемлекет теориясы негіздерін алады.

Цицерон ділетті задар мселесін ктеріп, зінше шешеді, оны пікірінше ділеттілік кез келген за шыармашылыыны леуметтік-ізгіліктік негізі ретінде крінуі тиіс. Ол діл задарды леуметтік маыздылыын жан-жаты ашып, «кемістігін тзетуі» тиіс, сонымен атар «ерлікке сілтеп, соны оятуы» ажет. Сондай-а діл задардан, – деп атап крсетті Цицерон, – «мір ережелерін шыару керек». Бл бгінгі тада да зектілігін жоймаан пікір.

Ежелгі Рим ойшылыны айтарлытай сіірген ебегі халыаралы атынастарда келісімдер жасауды ажеттілігі мен оларды міндетті трде бзбай орындау принципін негіздеуінде еді. Ол халыаралы ы теориясыны негіздерін алады.

Цицерон з мемлекетіні жаулап алушылыына, дниежзіне стемдік етсем деген мтылысына арсы болмаса да, гуманист ретінде ттындар мен жеілгендерге адамша арауды олдады.

Цицеронны саяси ілімдері айта рлеу дуіріндегі жне одан кейінгі замандардаы ойшылдара лкен ыпал етті.

Ежелгі Римде юриспруденцияны жасалуы саяси жне ыты ойларды айтарлытай жетістігі боландыын крсетсе керек. Рим ойшылдары, загерлері (б.з.I-III .) саяси ілімдермен тыыз байланысан ыты жалпы теориясы саласында жне жекелеген ы салаларында за мселелеріні ауымды кешенін мият дайындады.

Сайып келгенде, ежелгі дниедегі саяси идеялар жалпы леуметтік-саяси ілімдерде маызды орындарды бірін иемденген. Крнекті ойшылдар адамзат ркениеті мір сруіні алашы кезінде-а мемлекетті мні мен мнісін ойлаан, оны оам дамуыны басты ралы ретінде крген. Ежелгі дниені алдыы атарлы аылдыларыны саяси кзарастары бгінгі кнге дейін нды. Олара бізді замандастарымыз саяси теорияларды жасаанда, азіргі саяси жадайа талдау жасаанда жгінеді.

Ежелгі дние ойшылдарыны теориялы идеялары одан кейінгі орта асыр мен айта рлеу дуіріні саяси ойларыны дамуына негіз болды.