Орта асырлар мен айта рлеу дуіріндегі саяси ойлар

Орта асырлар (б.д. IV-XV .) адамзат тарихында ежелгі дниемен салыстыранда оамды ойды, сіресе прогрессивті ойды тоырауымен сипатталады. Бл саяси ілімдерге атысты да айтылан.

Орта асырлар шін діни-этикалы формада аны крініс тапан, саяси мселелерге теологиялы трыдан келу негізгі белгісі болып табылатын саяси ойларды ерекшелікті типі тн.

Саяси ойлауды орта асырлы типі феодализмні пайда болып дамуыны барлы кезеінде стемдік етті.

Саяси ойларды айтарлытай дамуы ортаасырлы Шыыс ойшылдарыны ебектерінде крініс тапты. Оны аса крнекті кілдері болып л-Кинди, Бируни, л-Фараби, Ибн-Сина, Омар Хайям, Ганджеви Низами, лішер Науаи жне басалары саналды. Енді осыларды кейбіреулеріні ана саяси кзарастарын арастырамыз.

Кіндік Азияда, Шыыста, Еуропада ылымны, философиялы жне леуметтік-саяси ойды дамуында лкен рл атаран Сырдариядаы (азастан) Фараб аласында туан лы алым бунасыр Мхаммед л-Фараби (870-950) болды. Оны саяси кзарастарына «азастандаы саяси ойлар» деген параграфында жеке тоталамыз.

зірбайжанды прогрессивті оамды-саяси жне философиялы ойды крнекті кілі ойшыл Ганджеви Низами (1141-1203) болды, ол феодалды асйектерді зорлы-зомбылыына арсы шыып, езілген халы барасына жанашырлыын танытты. Оны негізгі шыармасы – «Хмс» («Бес азына») бес поэмадан трады. Олар: «пиялар азынасы», «Хорстар жне Шырын», «Лйлі мен Мжнн», «Жеті слу» жне «Ескендір-наме».

Низами шыармашылыы зіні тп тамырымен зірбайжан халыны оамды-саяси міріні тереіне кетеді, халы даналыынан, ертегілерінен, фольклорынан нр алып, ебекші бараны мддесін білдірді. Низами грек, араб жне нді философиясыны білгірі болды. Плиния мен Птолемейді туындыларын келтіруі, сонымен атар Авестамен таныс болуы оны оымыстылыын длелдейді. Ол «Ескендір-наме» поэмасын дайындауда христиан, еврей жне пехлевия деректерін олданандыын айтты.

Низамиды жоары кркем поэмалары тере леуметтік-саяси мазмна толы. Кркем шыармашылыты ндылыын ол тптеп келгенде оны мазмныны маыздылыынан, адамзат прогресіне ызмет етуінен, бишаралы халге тскендерді баыт шін кресінен жне т.б. сол сиятылардан крді. Оны сенімі бойынша, поэзия адамдарды дние мен мірге дрыс кзараса йретуі тиіс, жоары сезімді трбиелеп, ерлікке дем беруі керек, жарын болашаа, баытты мірге жол крсетуі ажет.

зіні оамды-саяси кзарастары мен идеалдарын Низами шахтара тікелей «сиет» формасында білдірді, елдегі етек алан зорлы-зомбылыты, бассыздыты жне анауды шкерлеу трінде, идеалды оам-утопияны бейнелеу арылы да крсетті.

Низами шындыты танудаы адами аыл-парасатты рлін жоары баалады. Адамны аылы оны оршаан былыстарды тануа абілетті деп санады. зіні мінез-лында адам – адамды жануарлардан ерекшелендіретін аылды басшылыа алуы керек– деп атап айтты Низами. Теорияда жне практикада аылды жарындыы сенімді жол крсеткіш ызметін атарады. Аыл-неге – адамгершілік негізі. Ол адамны табиата стемдігін орнатызатын оамды-шындыты тануды кзі ана емес, сонымен атар аыл оамды-саяси мірді барлы салаларында стемдік етуі тиіс жне адамдарды шын жола баыттауы керек. «Тек дние істеріне аылмен арайтын адам ана дниеде басын жоары оя алады» («Ескендір-наме»). Осыдан шыа отырып, ылым адамдарыны, даналарды оамда крнекті орын алуын, ел билеушілеріні кеесшілері болуын жне мемлекетті, оамды басаруа атынасуын талап етті.

Низами ділеттілік идеясын оамны е мыты негізі деп санады. Оны пікірінше, адамдарды арасындаы атынастарда ділеттілік орнаан оамды жне мемлекеттік рылыс ана берік жне заа барады.

зіні шыармашылыыны ерте кезеінде Низами халыты «білімді» жне «діл» билеуші басарса баыта жеткізеді десе, кейін ол кез келген монархты халыты езетіндігі жніндегі ойа келді. зіні соы поэмасы «Ескендір-намеде» ойшыл еркіндік пен ділеттілік салтанат ран, барлы адамдар мліктік жне саяси атынастарда те, ебекшілдігімен жне дет-рыптарыны тазалыымен ерекшеленетін, тірікті, ызаншатыты, штесуді, астыты білмейтін, соыс жргізбейтін, ан тккізбейтін алыстаы Солтстікте алыптасан идеалды оам жнінде армандады.

Феодалды билеушілерді деспотизміне жне сословиялы тесіздікке арсы шыып Низами шахтарды халыты «азаптаушысы» деп атады. Ойшыл халыты з ын орауа шаырады, «лайысыздара берілмеуге», анау мен зорлы-зомбылыа арсы кресуге ндейді. «Бл шатырда аяыа кісен салып неге жрсі сен? – деп жазды ол. зіні алымыды осы араннан босат» («Хорслар мен Шырын»).

Низами діл сотты елде ділеттілікті стем болуыны маызды алы шарты деп санады. Ол падишаха, патшалар мен билеушілерге елді жасы басару шін жне діл, шыншыл, бра тартпайтын сот шін патшалы ру тапсырыланын адап айтты. кімдер ешкімні жоары жадайына, байланысы мен байлыына арамай жасалуы керек.

Сол кездегі стемдік еткен идеялара рметпен арай отырып, Низами кейде тадыра бой сыну жнінде де айтты: брі де дайды ырымен болатындытан, адам тадырына тскенні бріне кнгіштікпен шыдау керек. Алайда ол халы барасына сол рылыса баынуды сендіруді жне оны анау мен езуге кнуге йретуді масат еткен стемдік етуші мсылман діні йреткен фатализмді жее бастады. Низами халыты з ын ерлікпен орап алуа, тирандармен, анаушылармен жне жбірлеушілермен крес жргізуге, отанын сюге шаырды.

Отаны мен халына ысты ыласпен берілуді Низами бкіл халытарды бейбіт ынтыматастыы идеясымен штастырады. р халы шін еркіндік пен туелсіздікті талап етіп, ол «Ескендір-наме» поэмасында бтен елді басан жаулаушыны аяы бл елде за тра алмайтын жыртыш аны аяы – деп жазды.

Низами барлы адамдарды лысына жне дініне арамастан те деп есептеді. «Ескендір-намені» («Игбал-намені») екінші блімінде негрді ара терісіне кіл аудармау керектігі, оны терісі ара боландыымен жрегіні таза екендігі айтылады. Низами шыармаларында жаымды кейіпкерлер болып р трлі лыстарды адамдары: зірбайжан ызы Ншаба, парсы Бахрам, грек Александр Македонский, славянды патша ызы Насринуш, египет ызы Мария жне т.б. бейнеленеді.

Низамиды шыармалары з дуіріні энциклопедиясы іспетті болды. Онда леуметтік-саяси материалмен атар философия мен жаратылыстанудан, психология мен педагогикадан, тарих пен филологиядан, этика мен эстетикадан, экономика мен діннен ауымды материалдар берілді. Оны шыармашылыы одан кейін де Шыыс пен Батысты алдыы атарлы леуметтік-саяси ойыны дамуына лкен ыпал жасады.

Орта Азия мен Шыыстаы оамды-саяси ойды дамуында збекті крнекті аыны рі ойшылы лішер Науаиды (1441-1501) шыармашылыы зор прогрессивтік рл атарады. Науаи тарихпен, философиямен, кескіндемемен, сулетпен, музыкамен айналысты, мдениет айраткерлеріне аморлы жасады.

Науаиды шыармашылыы Мауереннахр мен Алдыы Шыысты кп асырлы мдениеті мен оамды-саяси идеяларын сіірді. Ол «Шардиван» (Трт лирикалы жина), «Хмс» (Бес поэма), «Махбуб л кулуб» (ашы жректер), «Мухакамат л лугатайн» (Екі тілді салмаы) жне баса да ызыты шыармалар жазды, олар орта азиялы жне дниежзілік мдениет, сонымен атар оамды-саяси ой азынасына осылан нды лес болды.

Науаиды дниетанымыны негізінде пантеизм жатты. Ол табиатты ндылытар азынасы ретінде арастырып, оны зерттеу адамды баытты етеді деп тсінді.

Дниеде адамнан ымбат еш нрсе жо, оан брі ызмет етуі тиіс, – Науаиды леуметтік-саяси тезисіні бастауы осындай. Ол жердегі мірді жасы руа шаырды, табиатты аялауа йретті. Науаи табиата деген сйіспеншілік дайа деген сйіспеншілікті тудырады деп атап крсетті. Сонымен бірге пантеизмге рмет крсете отырып, ол дай табиаттан крінеді деп сендірді.

Науаи жатып ішерлерді, арам таматарды, халыты анаан мсылман дін басыларыны надан кілдерін масаралады. Ойшыл елді блшектеуге, зара тартыстара тбегейлі арсы болды; ол басында «діл патшасы» бар біріккен ірі мемлекет руды олдады.

зіні шыармаларында, атап айтанда, «Фархад пен Шырын» поэмасында, ойшыл ділеттілікті, аылдылыты жне адамгершілікті жырлады. Ол ділетсіздік пен тиранияны, тірік пен екі жзділікті сынады. «Кімде кім длдікті білмесе – деп йретті ол, – ятты да білмейді». «Тілі шындыты айта алатын болса, оны алдауды кірімен былама». XV асыр жадайында Науаи реакция кштеріне арсы крес жргізді, зайырлы білім, аартушылы шін кресіп баты.

зіні леуметтік-саяси кзарастары бойынша Науаи «аартушы» монархия идеясынан асып кете алмады жне «е жасы ел билеушілерін» халыты игілігіне аморлы жасауа шаырды.

Науаи халытар арасындаы достыты жатаушы болды. Оны шыармаларыны кейіпкерлері тек збек ана емес, сонымен бірге тжік, ытай, нді, парсы жне баса да халытарды бетке стар кілдері болды.

збек ойшылы ебекке деген сйіспеншілікті, отана деген патриотты махабатты, адама деген сйіспеншілікті лкен жігермен жырлады. «Егер адам халыа аморлы жасамаса, – деп жазды ол, – ондай адамды адам деуге болмайды». «Адамдар арасында е жасы адам – халына кп пайда келтірген адам» – деп сендірді Науаи. Оны пікірінше, адамны адамгершілігі халына сйіспеншілік дегейімен аныталуы тиіс. Науаи осы принцип рухында адамдарды трбиелеу жолымен жасы оам руа болады деп есептеді.

Науаиды леуметтік-саяси кзарастары тарихи шектеулілігіне арамастан, оны феодалды рылысты аса реакциялы жатарына арсы шыуы, ізгілікпен еркін ойлауды жатауы оны орта асырлы Шыысты крнекті ойшылы жне мдениет айраткері ретінде сипаттайды. Реакциялы феодалды асйектер Науаиды алдыы атарлы идеяларына арсы йымдасан крес жргізді, ойшылды удалады, оны міріне астанды жасауды йымдастырды.

Орта асырлы Шыыстаы саяси ойды тарихи дамуы тек Шыысты ана емес, Еуропаны, жалпы бкіл адамзатты леуметтік-саяси іліміне осылан лкен лес болды.

Еуропаны орта асырлы саяси ойыны зіндік ерекшелігіне, е алдымен, батысты саяси ойына негізінен христиан діні мен Рим шіркеуіні кшті ыпалы себепші болды. Сол тстаы саяси ойды орталы мселелеріні бірі андай билік басым болуы керек – рухани-діни (шіркеу) немесе зайырлы па (мемлекет), деген мселе болды. Шіркеуді саяси талаптарын негіздей келіп, оны идеологтары билеушілерді куаттылыы шіркеуден шыады, ал шіркеу зіне беделді тікелей Христадан алады деп сендірді. Осыдан христианды ел билеушілеріні сзсіз міндеті – христиан шіркеу басына баынатындыы болып шыады.

Христианды саяси теорияны жасаушыларды бірі епископ Иппонийский Аврелий (Блаженный) Августин (354-430) болды, оны ілімі католицизмні негізін алады. Оны саяси кзарастары «дайды мемлекеті туралы», немесе «дайшыл оам туралы», «Еркін ерік туралы» атты ебектерінде жне баса да шыармаларында баяндалан.

Августинні пікірінше, дай дниені жаратып ана ойан жо, біра оны траты трде жасайды. Дниедегі барды бріні шыуы дайдан басталады, сондытан оны сол алпында абылдау керек. Оны пікірінше, лды пен кедейшілік ажетті былыстар. лдар мен кедейлер осы ажеттілікті дрыс тсіну керек жне оан шыдау ажет. Августин бойынша бостанды – бл жасылы пен жаманшылы арасындаы тадау ммкіндігі емес, керісінше ол кнда мір сруге душар болушылы.

Католик шіркеуіні мддесіне адал жне берілгендікпен ызмет істегені шін Августин «Масайраан» деген ата ие болды жне асиетті жзділерді атарына осылды.

Мемлекетті Августин дай жасаан мбебап тртіпті блігі ретінде арастырады. Сондытан бкіл билеушілер патша, хан, король здеріні билігімен дайа да, адама да ызмет етуі тиіс. Мемлекет – бл оамды байланыстармен біріккен кптеген адамдар. Мемлекет, тек жердегі игіліктерді анааттандыруды зіні масаты етіп ойан, шындытан айырылан ерікті стемдігі. Мемлекет зіне шайтанны еркін осып аланнан бері ол оамды тирана айналды. Тек дайшыл мемлекет ана аны шындыты мегереді жне де онда жаппай бірлікке жне мгілік дниеге деген лшыныс жзеге асады.

Августин басару формаларын жоары билікке жктелген міндеттерге байланысты ажыратады. Соларды арасында е негізгісі деп ол моральдік жне діни, сіресе дайды рметтеу жне адамды сыйлау міндеттерін санайды. Егер де мемлекетте дінге деген ділеттілік пен рмет саталатын болса, онда басаруды барлы формасы, билікті беделі мен кілеттілігі сияты те, олара баынатындай лайыты болады.

Осымен байланысты Августиндік билікті тжырымдамасы мемлекетте діни жне зайырлы екі билікті бар екендігін крсетеді, онда иерархиялы тртіппен зайырлыты діниге, жердегіні аспандаыа, мемлекетті шіркеуге баынуы уаыздалады.

Августинні кзарасына сйкес мемлекет тек шіркеуге баынандытан дай аласыны бір блігі болуа тиіс. Августин мемлекетті «дайды аруы» ретінде, ал билеушілерді «дайды ралы» «дайды ызметшісі» ретінде арастырады жне олара шіркеуді мддесі шін зорлы-зомбылы жасау дісін олдану ын бекітті. Сондытан да Августинні ебектерінде здеріні позицияларын орауда билікті діни жне зайырлы деп блушілер де, мемлекеттік бкіл институттардан шіркеуді басымдыын бекітетін клерикализмді жатаушылар да длелдер тапты жне тауып та келеді. Орта асырда Августинні тжырымдамаларын теократиялы, клерикалистік трыда тсіндіру басым болды. Бкіл сол дуір бойы Августинні тжырымы мемлекетті зіне баындырысы келген шіркеуді саясатын идеологиялы атау ызметін атарады.

Августинні мемлекетті орны мен рлі туралы идеялары келесі бір ірі христиан ойшылы – доминикан монахы Фома Аквинскийді (1225-1274) ебектерінде натыланып, одан рі дамытылды. Ол томизмді негіздеуші жне оны дниетанымындаы бастапы тезисі: «Философия – дін іліміні ызметшісі». Оны е маызды ебектері: «Билеушілерді басаруы туралы», «Теология жиынтыы», «Пта табынушылара арсы жиынты».

Августин мен Аквинскийді мемлекетті теократиялы концепциялары жаындастырады. Фома Аквинский зайырлы билікке адамдарды жаны емес, тек оларды денесі ана баындырылан деп есептеді. Адамдарды рухани мірін басаратын жоарыны тегіс амтитын билік шіркеуге тиесілі. Ол дай адамнан аншалыты биік болса, діни билік жердегі мемлекеттік патшалы биліктен соншалыты биік екенін тжырымдады.

Алайда Августин мен Аквинский идеяларыны арасында айырмашылытар да бар, йткені олар ртрлі оамды-тарихи жадайларда (оларды жеті асыр бліп тр) ебек етті жне ртрлі методологияа ара сйеді. Августин платонизмні ізін уушы болса, Аквинский Аристотельге ара сйеп, христианды дниетанымды негіздеуге тырысты. Ол Аристотельді адам – бл «саяси жануар», соан сйкес, зіні табиатынан оамды тіршілік иесі, ал мемлекет оны алыптастыратын азаматтардан брын пайда болан табии тзілім сияты ережесін абылдады. Аристотельді осы ойына Аквинский зінше мазмн берді. Оны пікірінше, мемлекет болмыс ретінде логикалы трыда зіні бастауын лдеайда ертерек дайдан алады. Яни, мемлекет Аквинскийді тсінігінде, дайшылыпен жасауды нтижесі.

Сонымен бірге, мемлекетті дай жасаанын жй ана айтып оймай, мемлекетті пайда болу ажеттігін тымды длелдермен негіздейді. Ол былайша ой толайды: леуметтік ауымдаы мір адам шін табии нрсе, яни, адамдарды кез келген ауымдастыа бірігу ыыласы да табии. Алайда кез келген ауымдасты белгілі бір масаттарды жзеге асырады, оларды іске асыруда ауымдасты стемдікті ораытып туге кмектеседі. Сондытан кімде болса осы ауымдастыа басшылы жасау жне оны тте жолмен масата жеткізу ажеттігі туындайды. Мемлекет сондай жетекші болып табылады. Аквинский мемлекетті рульмен, ал адамзат ауымдастыын кемемен салыстыра келіп: «Егерде рульдегіні ттас еркімен баытталмаан болса, онда р трлі жел уан кеме сияты алуан трлі баытта жзген болар еді де ешашан ажетті порта жетпеген болар еді» – деп жазды. Мемлекетті басты міндеті – Аквинскийді пікірінше, – бл дай белгілеген масаттара адамдар ауымдастыын жеткізу, оларды жанын таруа ыпал ету. Осы трыдан аланда мемлекет «дайды аруы» сияты жне Аквинский баса да христиан теоритиктері іспетті улие Павелды «Кез келген билік дайдан» – деген сзін айталайды.

Алайда Аквинскийді тсында зайырлы жне діни билікті арама арсы труы мен атыыстары айын байалады. Феодалдарды бір блігі бны евангелия ережесіндегі таза абсолюттік рухпен тсіндірді, мемлекеттік басару таза зайырлы билікті олында болуы тиіс дегенді айтты. Шіркеуді мддесі шін мндай тенденцияа арсы шыу керек болды, шіркеу билігіні зайырлы билікті артышылыын длелдеуі ажет болды жне шіркеуді мемлекетті саяси істерге араласуын, сонымен бірге билеушілерді татан латуыны дрыстыын длелдеу керек болды. Ол шін халыты тирана арсы бас ктеруіне ыны барлыын длелдеу ажет болды. Бл міндетті Фома Аквинский билікті мні мен оны формасы арасына згешеліктерді енгізу арылы шешті. Мні бойынша кез келген билік дайдан болады, яни тртіпті амтамасыз ететін жне адамдар ауымдастыын белгілі бір масата жетелейтін андай да бір йым болуы тиіс. Баса сзбен айтанда, билікті мні деп онсыз оам мір сре алмайтын мемлекет институты тсіндіріледі. Форма деп басару тсілдері, билік рылымы тсіндіріледі. Бл жерде Фома Аквинский басару формасы дайдан ана емес, баса жолмен де шыуы ммкін деген ой тастайды. Билеуші, кез келген адам сияты туелсіз еркіндігі бар, сондытан жауызды жасауа абілетті, яни дайды еркіне арсы тртіптер орнатуа абілетті. Мысалы, бл билеуші билікке діл емес ралдар кмегімен келгенде орын алады. Билікті монархия, олигархия, демократия жне тирания іспетті формалары арасындаы згешеліктерді келтіре отырып, Аквинский бларды билікті ділетсіз формалары санайды жне демократияны оны жымды трі деп есептейді, йткені халы, оны сзіне араанда, жымды тиран ретінде крінеді. Аквинский мемлекеттік билікке арсы ктеріліске шыу ын екі жадаймен байланыстырады: егер билік дай задарына арсы шыса жне арапайым адамгершілік принциптеріне арсы болса немесе зіні білгірлігін билікпен арттыру жадайында, мысалы, салытарды асыра тлету, засыз ауыр салытар салу жне т.б.

Билеушілерге билікті формасыны шыу задылыы жне оны олданылуы туралы шешуші пікір айту шіркеуге тиесілі. Осылайша, Фома Аквинскийді саяси ілімінде мемлекеттік билік дайды тікелей емес, шіркеу арылы жанама орнатан билігі болып шыады. Сонымен бірге Аквинскийді кез келген дін бзарлыты трін олдамайтындыы крінеді. Ол одан сенімні тазалыын сатау ралын кріп, шіркеу инквизициясыны ажеттігін теориялы трыдан длелдеді. Католик шіркеуіні мдделерін жзеге асыру жніндегі зіні ебектері шін, Фома Аквинский асиетті жзділерді атарына жатызылып, оны ілімі орта асырлы шіркеуді ресми идеологиясына айналды. Оны «томизм» ілімі 1879 жылы католицизмні «бірден-бір шын» философиясы деп жарияланды. Оны бгінгі кнге дейін Еуропаны кптеген елдеріне ыпалы те кшті.

Неміс ойшылы, августин монахы Мартин Лютер (1483-1546) орта асырдаы протестантизмні ірі идеологы болды. Ол діндар алым, Германиядаы Реформацияны крнекті айраткері, Германия, Балты жаалауы, Скандинавия елдеріне кеінен тараан лютеран (протестант) діни сенімін негіздеуші. Оны «Неміс лтыны христиан дворяндарына», «Шіркеуді вавилонды ттындалуы туралы», «Христианинні еркіндігі туралы», «айырымды істер туралы сермон» жне т.б. ебектері бар.

Католик шіркеуіне арсы баытталан, Лютерді кптеген саяси идеялары, тезистері оны идеялы із ашарлары – белгілі аылшын реформаторы Д.Уилклиф, Чехиядаы Реформацияны крнекті айраткері Ян Гус жне Виттенберг Университетіні профессоры Везелмен бірге зірленген болатын.

Лютерді кпшілік алдында зіні саяси-діни ілімін орауына Германиядаы папа индульгенциясыны сатылуы себеп болды. 1517 жылы 31 азанда ол Веттенбергтегі оранды шіркеуді есігіне индульгенцияны сатуа арсы жне католиктік дін басыларыны баса да иянат етулеріне арсы 95 тезисті іліп ойды. Ф.Энгельсті сзіне араанда, Лютерді тезистері «о-дрі бшкесіне тскен жасын соысындай болан сияты»[9].

Лютерді тезистерін барлы оппозициялы кштер рим-католик шіркеуіне арсы, Германияны лты жне діни туелсіздігі шін креске шаыран белгі іспетті абылдады. Реформацияа бастау болан оны тезистері, христиандыты жааша тсінуді жне жаа діни ілімді – протестантизмді баяндауды негізі болды.

Лютер рим-католик шіркеуіне арама-арсы адамны жне оны зайырлы міріні кн ретінде аралмауы тиіс екендігін длелдеуге тырысты. Ол шіркеу мен дін басыларыны адам мен дай арасындаы делдалды рлін, католик шіркеуіні адамдарды «кндан босату» жне «жанын тару» сияты талаптарын жоа шыарды. Лютер адамны зін зі «тару» немесе «атауын» шіркеу жне дет-рып арылы емес, керісінше тікелей дай берген «сенімні» кмегімен болады деген ереже сынды. Осылайша ол дін басыларыны лемдегі стемдік ету талаптарын жоа шыарып ана оймай, алалыты шіркеуді саяси жне идеологиялы анауынан босатуа тырысуын, діни емес адамдар мекемелері мен зайырлы мемлекетке діни беделді кшін беруді крсетті.

Оны екі дние туралы тезисі саяси ілімні негізін алаушы боланын айтуымыз керек. Лютерді пікірінше, христиан бір мезгілде рі діни, рі бл дниелік мір среді. Діни лем тек Христаа сенушілерді ана амтиды. Ал бл дниелік лемге барлы адамдар тиесілі. Діни лемде дай стемдік етеді, бл дниеде билік стемдік етеді жне жер леміндегі ауымда рекет етеді, бан Лютер саналылы пен табии ыты жатызан болатын. Адамдар екі дние билігінде болады, йткені олар здеріні мні жаынан атал жне кнар. Бл дниеде стемдік етуші билікті міндеті – адамдарды арам ниеттеріне арсы кш олдану арылы жзеге асыртпауа кедергі жасаудаы кнлара жол бермеуден трады. Егер де адамдар ізгілікті болса, онда билік пен мемлекетті мір сру ажеттілігі болмас еді деп орытады Лютер.

Лютерді мемлекет туралы ілімін, жалпы оны саяси кзарастарын баалауда оларды объективтік ыпалын есепке алу шешуші фактор болып табылады. Лютерді билікке баыну туралы сиеті феодалдарды, кейін буржуазияны билігін задастыруа жне ныайтуа айтарлытай ыпал еткенін атап айтуымыз керек.

Осымен байланысты Лютерді ызметінде, оны саяси кзарастарында прогрессивтік жне консервативтік, тіптен реакционерлік екі аспектіні боланын атап ткен жн. за уаыт бойы Германиядаы мемлекет теориясыны дамуы Лютерді іліміне дрыс немесе теріс тсініктеме беруді ыпалында болып келді. Бл, сіресе ол астындаыларды заа баыну тртібіні талаптарын жасауа атысты нрсе еді.

Орта асырдаы саясат пен мемлекетті кейбір діни тжырымдамалары саяси ылымда дамытыланына арамастан аны апологеттік сипатта боланын айтуымыз керек. Ол шін діни баыттаы саяси постулаттарды тбегейлі айта арау ажет болды, бны айта рлеу дуіріні ойшылдары бастады.

айта рлеу дуірінде саяси ойда саясатты, мемлекетті жне ыты діни, теократиялы тсіндіруді орнына шіркеуден мемлекетті туелсіздігін, бірттас жне орталытанан мемлекеттік билікті талап еткен зайырлы тжырымдамалар пайда болды. Саяси идеяларды жасау процесінде айта рлеу дуіріні ойшылдары антикалы рухани мралара жиі назар салып, оларды барынша олданды.

айта рлеу дуіріні жарын саяси ойшылдарыны бірі итальянды Николло Макиавелли (1469-1527) болды. Ол – антикалы дебиетті лкен білгірі, дипломат жне саясаткер. Н.Макиавелли зіні жйеге келтірілген саяси идеяларын «Мемлекет», «Тит Ливиді бірінші тосан туралы пікірлері», «Флоренция тарихы», «Князь», «Соыс нері» атты ебектерінде баяндады.

Н.Макиавелли з дуірінде алыптасан кптеген саяси мселелерді шешуде аса маызды, бірегей идеяларды айта білді. Оны пайымдаулары белгілі бір тжырымды райды, онда мемлекетті табиатына, оны мніне, мемлекеттік рылысты формаларына, сонымен атар мелекеттік билікті жзеге асыру тсілдеріне жне баса да саяси мселелерге тсініктеме берілген. Бл оларды айта рлеу дуіріндегі алашы аны, жйелі жне салыстырмалы тере тсіндіру еді. Сондытан Н.Макиавеллиді Жаа заманны саяси ылымын негіздеуші деп атайды.

Ол сынан саяси шыншылды принципі Маквиавеллиді саяси кзарастарындаы е бастысы болып табылады. Онда ойша схемалар жасаудан бас тартып, саясатта наыз аиат жадайларды, саяси рекеттерді практикалы мдделерге баындырылуын есепке алу крсетілген.

Макиавеллиді пікірінше, саясат – бл оамда билікті жзеге асыру жніндегі ртрлі леуметтік кштерді (оам жіктері, адамдар тобы, жекелеген тлалар), зара арым-атынасы. Сайып келгенде, саясат адамдар арасындаы оамды атынастар ретінде баяндалады. Сйтіп, саясатты тек адамны табии жаратылысыны крінісі ретінде тсіндіруге арамастан оны леуметтік табиатын ашып крсетеді. Макиавелли азіргі уаытта хрестоматиялыа айналан ережені, атап айтанда, саясатты негізгі мселесі билік туралы мселе тжырымдамасын аны алыптастырды. Бл жерде гіме негізінен мемлекеттік билік туралы екені тсінікті.

Алайда, е алдымен мемлекет деген не, оны табиаты андай деген мселелерді анытап алу ажет болды. Макиавелли мемлекетті шыуын адамны табиатынан шыарып тсіндіреді, оны табии табиатымен ана емес, сонымен бірге оамды табиатымен де тсіндіреді. йткені адамдарды кптеген жаымды жне жаымсыз сапалары оны оамдаы мірі мен ызметі рдісінде алыптасады.

Макиавелли «Адамдар жалпы табиатынан атамар, кдікті жне ешашан да зіні лесіне анаатанбайды» – деп есептейді. Оны пікірінше, олар бірін-бірі орыныштан немесе ызаныштан кре алмайды, екіжзділік пен алдауа жаын, билікмар жне пайдакнемдікке бейім трады. Бл сапалар рдайым адамдар арасында шпенділік туызады.

Адамдарды осындай жаымсыз сапаларын ауыздытауды ажеттілігі, Макиавеллиді пікірінше, ерекше аппарат немесе оамда тртіп пен бейбітшілік орнататын механизм ретінде мемлекетті шыуына себепші болды. Сол шін мемлекет жекелеген тлалара немесе адам топтарына атысты кш олдана алады.

Мемлекетті шыуы мен мнін тсіндіруді леуметтік уждерін Макиавелли аны крсетеді. Саяси ой дамуы тарихында алаш рет мемлекет оамдаы стемдік етуші кштерді (монарх, асйектер жігі немесе бкіл халы) мемлекетті кмегімен оам міріні кптеген мселелерін шешетін, белгілі бір тртіпті олдап тратын жне сырты жаулара жауап соы беретін айсыбір орган ретінде тсіндірілді.

Макиавелли мемлекеттік рылысты ш негізгі формасын жне соан сйкес «кіметті ш трін»: «монархия, аристократия жне халы басаруын»[10] бліп крсетеді. Монархия мен аристократияда бір адам немесе бір топ адам халыа билік жргізеді. Халыты басаруда билікті халыты зі жзеге асырады. Алайда Макиавелли халыты басаруды жатаушысы болмады.

Мемлекеттерді р трлі формаларын салыстыра келіп, Макиавелли тиранды форманы ерекше бліп крсетті. Ол тирандарды алдаыштар деп атаан. Ол республиканы жоары ояды. Республика Макиавеллиді пікірінше, монархияа араанда лдеайда траты. Ол халытар арасында патриотизмді тудырып мемлекетті бірлігі мен уаттылыын жасы амтамасыз етеді.

Осымен байланысты, Макиавеллиді мемлекекеттік рылысты республикалы формасына зор маыз беруі бекер еместігін атап айтан жн. Оны республика жніндегі ілімі Рим республикасыны жне Афина республикасыны мір сру тжірибесін пайымдауа толыымен негізделген болатын. Макиавелли басаруды республикалы формасыны артышылыын крсетеді. Сйтсе де ол «з алдына жеке республикалар» жне «республикалар федерациясы» туралы да айтан еді. зіні федерация теориясында Макиавелли мемлекеттерді біріктіретін зара арым-атынас принциптері мен механизмдерін арастырады. гіме оларды саяси, экономикалы жне мдени зара арым-атынастары жнінде еді. Макиавелли федеративтік мемлекеттер «Кеесші жиналыспен» басарыла алады жне онда федерация рамына енген мемлекеттерді зара арым-атынасы мселелері шешілетін болады деп есептеді.

Бл мселелерді анытау Италия аумаындаы са мемлекеттерді, соны ішінде кейбір ала-республикаларды біріктіруді проблемасын іс-жзінде шешу шін ажет болды. Макиавелли феодалды бытыраылыты жойып, бірттас жне мыты мемлекет ру тек кшті билікті ана олынан келеді деп санады. Монархия мндай билікті крінісі бола алады. Сондай-а, оны билігі диктаторлы сипатта болуы ммкін жне сонымен бір мезгілде, егер ажет болса, біріккен жне кшті мемлекет руа арсыласатын р трлі жергілікті билеушілерді мдделеріне арсы рекет етсе, халы шін пайдалы болуы ммкін.

Осымен байланысты Макиавеллиді наты оамны саяси міріне талдау жасай келіп, онда арама-арсы тран леуметтік топтарды: арапайым халы жне элитаны, ауаттылар мен кедейлер кресіні лкен ыпал ететінін атап крсеткенін айтуымыз керек.

оамдаы кресуші кштерді арасалмаынан ол мемлекетті наты: дрыс (монархия, аристократия, демократия) жне брыс (тирания, олигархия, «бейбасты») формаларын шыарады. Идеал ретінде Макиавелли монархия, аристократия жне демократияны белгілері йлесетін, кшті билікті, адамгершілікті жне еркіндікті бейнелейтін мемлекетті аралас формасын сынады.

Мемлекетті басару теориясын жасай келіп, Макиавелли билеушіні саяси масаттара жетуі шін алдау, екіжзділік, залымды, рескел кш крсету, сатындыпен ана тоталмай, билікте алу шін саясат саласында барлы ралды олдану жасы дегенді айтады. «Князь» трактатында Макиавеллиді саясатты моральдан «тазалауы» саясаттаы биморализмді уаыздауа айналады. Содан бері «масат ралды атайды» – принципі бойынша рылан биморальды саясат «макиавеллизм» деген ата ие болды.

Сайып келгенде, Макиавеллиді шыармашылы мралары зіні рухани мазмны жаынан айшылыты. Сондытан да ататы Италия ойшылыны саяси идеялары лі кнге дейін оны жатастары мен арсыластарыны, жасылы тілеушілері мен радикалды сыншыларыны арасында ызу пікір таластар туызып келеді. Макиавеллиді ебектеріне жрт алай араса да олар саясатты адамзат ызметіні з алдына жеке саласы ретінде алыптасуыны аяталанын білдіріп, Жаа заманны саяси ой дамуындаы біратар іргелі саяси проблемаларды ою арылы Еуропа саяси дстріні бастауын алады.

айта рлеу дуіріндегі саяси ойды крнекті кілдеріні бірі, француз ойшылы Жан Боден (1530-1596). Ол бірнеше ебек жазды, соны ішінде е бастысы – «Республика туралы алты кітап». Онда Ж.Боден мемлекетті шыуы, оны функциялары, мемлекеттік басаруды формалары, сонымен атар сол замандаы оамны саяси міріні баса да проблемаларына зіні кзарастарын жан-жаты баяндады.

Ж.Боденні саяси теорияны дамытудаы негізгі лесі оны мемлекеттік егемендік мселесін ктеріп шешуінде. Ол «егемендік» ымын саяси ылым айналымына енгізді жне азірге дейін саяси пікір-сайыс тудырып, саяси практикада олданыста жрген егемендік теориясын жан-жаты жасап шыты.

Егемендік деп Боден мемлекеттік билікті белгілі бір асиетін – оны жоарылы сипатын тсінді. «Егемендік – бл Республиканы абсолюттік жне мгі билігі» – деп жазды Ж.Боден. Осылайша ол Республиканы мемлекетті формасы ретінде сипаттады. Боденні пікірінше, егемендік жоары билік – бл ол астындаы азаматтара жргізілетін траты, туелсіз, бір ана, блінбес, шектеусіз билік. Бдан жоары ешандай баса билік жо. Бл билік блінбеуі керек, оны задарын барлыы орындауа міндетті.

Егемендік немесе задарды жасау жне мірге енгізу ы, Боденні анытауы бойынша, мемлекетке тиесілі. Мемлекет – з еліні ішінде жне шетел державаларымен атынастарда жоары саяси билікті иеленуші. Егемендік билікті жоары алып жрушісі тек ана дай жне табиат задары. Егемендік задарды ділдігіне немесе ділеттілігіне туелді емес, ол задарды жасалу кшіне туелді болады.

Мемлекеттік егемендік, Боденні пікірінше, мемлекетті ытары мен зырларына сйкес крінеді. Олара Боден: за шыару ын, соыс жариялау мен бітім жасау ын, лауазымды ызметке таайындау, соы шешімді абылдау ын, кешірім жасау ын, ол астындаыларды баынушылы жне сенімділік ын, монета шыару ын, салма жне лшеу млшерлерін анытау ын, салытар салу ын жатызады.

Боден задар мен билік те кп, десе де, біра орта ісі кйзелетін демократиялы мемлекетке теріс арады жне талас-тартыстарды аылсыз кпшілік басаратын аристократияны да олдамады.

Мемлекеттік рылысты барлы формаларынан Боден мрагерлік абсолюттік монархияны жн санады жне абсолютизмні теоретигі ретінде крінді. Ол монархтарды билігі дайдан беріледі деген сенімге арсы шыты. Боден халы билігі задара негізделген монархты емес, тиранды лтіруге ылы деп есептеді. Монархиялы биліктен ол оамда бейбітшілікті жне зады тртіпті амтамасыз етуге абілетті бір ана кшті крді.

Боден монарх – «ы пен заны айнар кзі», монархты билігі бкіл оама тарайды, ол здіксіз жне абсолютті, оны бкіл мірінде болатын нрсе деп жазды. «Монархты абсолютті егемендігін» ол адамны табии табиатына сілтеумен длелдеді, йткені ол оамда тек мемлекеттік басаруды монархиялы формасын алыптастыруды талап етеді деп тсіндірді.

Монархияны міндеттері, Боденні пікірінше, теократияа, феодалды орталысыздануа жне сословиялы жікке блінушілікке арсы труы тиіс.

Боденні ыты табиилыыны теоретиктеріне осылып саяси идеяларды заыны табиаты мен мазмнына сараптау жасауды байланысы туралы айтан ойлары белгілі бір тарихи ызыушылы тудырады. ыты зерттеп-білу адами задарды мбебап принциптерге негізделуімен байланысты. Задарды шексіз згеруі ділеттілікті тымды принциптерін іздестіруде жатыр. Сонымен атар Боден ыты жйе бсекелестігін райтын мбебап принциптерді тікелей олдану идеясын жоа шыарды.

Тарих адамдарды мір салтымен ана згешеленбей, оларды оршаан жадаймен ерекшеленетін алуан трлі жадайларды естен шыармауа йретеді. Осы аспектіде Боденні теориясы тек ана Монтьеске мен Беркті із ашары болып ана оймай, XIX асырды тарихи ы мектебіні негізін алаушысы болды. Боден Монтьескені р трлі халытардаы мемлекеттік рылыса климат ыпалы туралы кптеген идеяларын басып озды.

оыржай белдеу шін, оны пікірінше, аыл-ой мемлекеті лайыты, йткені мнда тратын халытарды ділеттілік сезімі, ебекке деген сйіспеншілігі бар. Отстіктегі халытар ебекке алай болса солай арайды, сондытан діни билікті ажетсінеді. Солтстікті халытары атал жадайда мір сретіндіктен, тек кшті ана мойындайды жне оларды кшті мемлекет басаруы керек деп санайды.

Боденні жне оны із ашары Макиавеллиді саяси кзарастарын кптеген ойшылдар абылдады, Еуропа мен Америка елдерінде саяси ой дамуына белгілі бір дрежеде ыпал етті.

айта рлеу дуірінде саяси ойды дамуы – бл Т.Мор, Т.Кампанелла жне баса да кілдерден тратын утопиялы социализмні пайда болу уаыты еді. Аылшынны крнекті ойшылы, саяси айраткері Томас Мор (1478-1535) англияны лорд-канцлері болан. Ол 1516 жылы «Мемлекеттік жасы рылыс туралы жне жаа Утопия аралы туралы, соншалыты пайдалы да ызыты Алтын кітап» деген ебекті жарыа шыарды. Кейін бл кітап ысаша «Утопия» деген ата ие болды. Ол зіні авторын есімі шпестей етті жне оамды-саяси ойды бір баытына – утопиялы социализм деген атау берді.

Мор зіні «Утопия» атты кітабында Отанында – Англияда – мір сріп тран оамды жне саяси рылысты сына алады.

«Утопия» кітабында халы барасыны ауыртпалыын жйелеп баяндады, тарихта бірінші болып осы ауыртпалыты себебін ол млікті аз ана адамдарды олына шоырландырып, алан бкіл жртты кедейленуі мен айыршылануына кеп сотыран жеке меншіктен крді. Адамдарды ауыртпалыын жоюды ол «жеке меншікті толыымен жоюдан» крді. Мор: «...Мен брін ділетті жне те блу, сонымен атар адами істерді баытты басару меншікті жоймайынша ммкін емес деп толы сенемін» деп жазды.

Мор «Утопия» атты кітабында белгісіз «Утопия» аралында орналасан мемлекетті среттейді, онда жеке меншік жо, барлы адамдар здеріні жадайына арай те. Мемлекетті лауазымды адамдарын бкіл халы сайлайды жне олар з ызметі шін халы алдында есеп береді. Маызды істі аралды бкіл трындары талылайды. Мемлекет басында халы сайлайтын князь трады. Аралда оамды ксіпорындарда жне оамды жерлерде жаппай ебек ету міндеттелген. зіні кзарастары шін Томас Морды король лім жазасына кесті.

Морды саяси идеялары Италия философы, доминикан монахы, ортаасырлы схоластика мен инквизицияа арсы батыл крескер Томмазо Кампанелланы (1568-1639) ебектерінде дамытылды. Испанияны отарлауына байланысты з Отаныны еркіндігі шін креске атысты. Сол шін Кампанелла 27 жыл трмеде отырды.

зіні саяси идеяларын Кампанелла «Кн аласы» кітабында барынша толы баяндады. Осы шыармасында ол Кн мемлекетіндегі идеалды оамды рылысты бейнеледі. зіні «Кн аласы» ебегінде адамдарды жаппай тедігіне негізделген мемлекетті суреттейді. Мемлекеттік билік демократиялы принциптермен йымдастырылан. Мемлекет басшысыны ызметін Кн аласыны те аылды рі білімді азаматы атарады.

Кампанелланы пікірінше, барлы адамдар ерте ме кеш пе, біра сзсіз солярилерді оамды мірін коммунистік принциптермен йымдастыруа келеді. Бл міндетті трде болады деп йарды ол, йткені адам зіні табиатынан оамды тіршілік иесі, онда дарашылдытан грі жымды бастау кшті.

Мор мен Кампанелланы саяси кзарастары, оларды утопиялылыына жне тарихи шектеулілігіне арамастан, сол жадайларда аса маызды болды. Олар халыты тменгі топтарыны жарын болаша туралы армандарын білдірді.

Аылшын ойшылдары Т.Гоббс пен Дж.Локк та айта рлеу дуіріндегі саяси ілімні дамуына айтарлытай лес осты.

Томас Гоббс (1588-1679) зіні саяси ілімін «Азаматты туралы» жне «Левиафан, немесе Материя, шіркеулік жне азаматты мемлекетті формасы мен билігі» ебектерінде баяндады. Макиавелли мен Гроциден кейін Гоббс мемлекетті дай жаратпаандыын, оны адамдар тіршілік рекетіні нтижесі екендігін крсетуге талпыныс жасады. Оны пікірінше, мемлекетке дейінгі кезеде адамдар «барлыына арсы бріні соысы» жадайында мір срді. Бл оларды рып кетуіне ауіп тндірді. Бан жол бермеу шін адамдар мемлекет рды, ол жаппай бейбітшілік пен ауіпсіздікті амтамасыз етуге шаырды. Мемлекетке біріккеннен кейін адамдар бріні еркін білдіретін, абылданан шешімдерді ркімні орындауына, бейбіт мір сруіне мжбр ететін, мемлекеттік органдар мен ел басына з ытарын з еркімен берді.

Ойшылды йаруынша жоары мемлекеттік билік бір адамны, «адамдар жиналысыны» олында болуы ммкін, біра ол абсолютті, бірттас, шексіз болуы тиіс. Оны пікірінше, тек осындай билік ана оамны тратылыын амтамасыз етеді, сонымен атар темірдей атал задары бар кшті мемлекет тланы дамуы шін жадай жасауды да амтамасыз етеді. Мндай мемлекет болмаан жерде адамдар здеріні эгоистік масаттарын уып, здерін барлыына арсы ойып бірін-бірі соыста ырып-жоюы ммкін. Заны масатын Гоббс «жекелеген адамдарды еркін шектеуден, соны негізінде бір-біріне олар кесірін тигізбеуден, керісінше бір-біріне кмектесуден жне орта жауа арсы бірігуден»[11] крді. Оны йаруынша оамды бейбітшілікпен амтамасыз ету шін елбасы мен мемлекеттік органдарды билігіне «азаматтарды баынбау ысы бар деген ойа жетелейтін ешандай кзарастар немесе ілімдерді насихатталмауы» те маызды, тек солар ана «андай кзарастарды жне ілімдерді бейбітшілік мддесіне арсы жне оларды таратуа тиым салуа «бола ма жо па баалауа»[12] ылы. Оны пікірінше, мемлекетті заы халыты л-ауатына аморлы жасауы тиіс.

Аылшын аартушыларыны арасында Джон Локкты (1632-1704) алашы лы тла екенін айтуымыз керек. Оны саяси кзарастары «Мемлекеттік басару туралы екі трактат» ебегінде мейлінше толыыра баяндалан. Адам ыны бірлігі мен зара туелділігін длелдеу Локкты саяси тжырымдамасыны мнін рады. Гоббс сияты Локк та мемлекет оамды келісім нтижесінде пайда болады деп йарды. Алайда, келісімге отырарда адамдар табии ыын жоалтпайды, олар здеріні ажырамас ытарын, соны ішінде негізгі саналатын: мір сру ын, еркіндік ын, жеке меншік ын сатайды. Осылайша Локк меншік р адамны ебегіні нтижесі болып табылатынына тере сенімде болды.

Локкты пікірінше, саяси бостандыпен толытырыланда ана адамны экономикалы еркіндігіне толы кепілдік беріледі. Ол саяси бостандыты амтамасыз ету шін, мемлекеттік органдар тарапынан адам еркіндігіне ол суа жол бермеу шін мемлекетті р трлі рылымдары арасындаы биліктік зырларды блу ажет – деп есептеді. Мемлекеттегі за шыарушы билік атарушы (сотты осып айтанда) жне сырты атынастара басшылы ететін феодалды биліктерден блінуі тиіс. За шыару билігі кілетті жиналыса, атарушы билік – корольге жне министрлер зырына тиесілі болуы керек. Мемлекеттік билікті оны рылымдарыны арасында блу оларды зара шектейді де теестіреді. Локк за брінен жоары тратын, зіні табии ы мазмнына сйкес келетін жне адамны табии ажырамас ы мен бостандыын мойындайтын осындай мемлекетті жатады. Билікті басып алан жадайда, Локкты пікірінше, халыты ктеріліске шыуына жне билеушіні немесе билеушілерді латуа ысы бар.

Мемлекеттік билікті барлы формасы, Локкты пікірінше, оамды келісімнен келіп шыады, сондытан да ол мір сруге ылы. Локк осыны длелдей отырып, конституциялы монархияа басымды берді.

айта рлеу дуірінде де, жалпы феодализм кезіндегі сияты адамзатты тарихи дамуды жаа кезеіне – капитализмге туін білдірген прогрессивті саяси кзарастар туындаанын айтуымыз керек.