Ерте жне жетілген буржуазиялы оамны саяси доктриналары
Саяси ой зіні дамуындаы нерлым сапалы жоары дегейге буржуазиялы оам дуірінде ктерілді.
Саяси идеяларды айтарлытай дамуы француз ойшылдарыны ебектерінде жзеге асты. Оны аса крнекті кілдері Ш.Л.Монтескье мен Ж.Ж.Руссо болып табылады. Шарль Луи Монтескье (1689-1755) – крнекті саяси ойшыл. зіні ебектерінде ол мемлекет, азаматты оам, саяси режимдер туралы, басару формалары мен мемлекеттік рылыс формалары жніндегі ілімдерді анытап дамытты. Монтескьені «Римдіктерді лылыы мен лдырауыны себептері туралы ойлар» (1734 ж.) жне «Задар рухы туралы» (1748 ж.) негізгі кітаптары оны саяси ойды беделді классиктеріні бірі етті.
Монтескьені бкіл саяси теориясыны басты таырыбы жне ондаы оралан негізгі ндылы – саяси бостанды. Осы бостандыты амтамасыз ететін ажетті жадайларды атарына ділетті задар мен тиісті мемлекеттілікті йымдастыру жатады.
Монтескье Гоббсты адамдар уелден-а агрессияшыл жне біріне-бірі билік етуге мар деп тауыны жаландыын арнайы атап крсетті. Керісінше, адам, Монтескьені пікірінше, бастапыда лсіз, те ора жне басалармен тедікте, бейбітшілікте болуа тырысады. Алайда адамдар оама біріккеннен кейін-а олар здеріні лсіздік сезімін жоалтады. Оларды арасында орныан тедік те жойылады, жекелеген адамдар арасында жне халытар арасында болатын соысты екі трі басталады. Соысты осы екі тріні пайда болуы адамдар арасында задар орнатуа итермелейді. оамда мір сретін адамдарды бріне орта задарды ажеттілігі, Монтескьені айтуынша, мемлекетті руа септігін тигізеді. Монтескьені пікірінше мемлекет – бл задары бар оам, жне оны басты масаты оам мшелеріні осы задарды орындауын кшпен іске асыру[13].
Монтескье басаруды республикалы, монархиялы жне деспотты деп аталатын ш формасын бліп крсетеді. Ол деспотияа теріс кзараспен арады. йткені бл жерде рей, зорлы-зомбылы басаруды озаушы принциптері болып табылды. Деспотияда задар болмайды, егер де олар абылданан болса онда ешбір маыздылыы болмайды. Монтескье конституциялы монархияны олдайды, Англияны конституциялы монархиясы оны болаша лгісі саналады. Дегенмен ол республикаа да рметпен арады, оны демократиялы жне аристократиялы деп блді. Монтескьені пікірінше, мемлекетті формасына оны аумаыны клемі ыпал етеді. Шаын мемлекеттер республика болуы тиіс, орта клемді мемлекеттер – монархия, ал лкен мемлекеттер – деспотия болуы тиіс. Республикалы басару формаларында федеративтік мемлекет те бола алады.
Билікті блу теориясы – Монтескьені лкен жетістігі. Бл идеяны бастапыда Аристотель мен Цицерон, кейін Аквинат пен Локк жасады. Кромвельді басаруы кезіндегі Англияны за актілерінде ол тыш рет іске асан болатын. Билікті блу механизмдері жасалан британды саяси жйені сараптай келе, Монтескье оны теориялы пайымдаудан ткізді. йткені адам табиатынан саяси билікті асыра сілтеп пайдаланады, ыты брінен жоары болуын билікті за шыарушы, атарушы жне сот биліктеріне блінуі ана амтамасыз ете алады, р трлі биліктер бірін-бірі тежей алатын болады.
Осылайша Монтескьені билікті блу туралы ілімі айтарлытай жаашылдыа ие болды, онда ол: біріншіден, бостандыты либеральды тсіндірмесін билікті блу механизміні конституциялы трыда бекітілуі идеясымен штастырды; екіншіден, шектеуге жататын билікті рамына сот органдарын осты жне судьяларды туелсіздігі принципін енгізді; шіншіден, республикалы басаруды федерализммен біріктіру туралы аиданы дамытып, орталы (федеративтік) жне жергілікті (муниципальды) билікті блу идеясын сынан еді.
Монтескьені пікіріне сйкес, саяси бостанды деген кім не істегісі келсе соны істеу емес. «Мемлекетте, яни задары бар оамда бостанды нені істеуге тиіс болса соны істеуге ммкіндікті болуынан жне істемеуге тиіс болса соны кштеп істемеуден трады. Бостанды деген задар рсат етілгенді істеу ыы. Егер де азамат осы задарда тиым салынандарды істейтін болса, онда оны бостандыы болмаан болар еді, йткені оны баса да азаматтарды істеуі ммкін ой»[14].
Монтескьені ілімі Францияда жне одан тысары жерлерде де саяси ойды дамуына лкен ыпал етті. Оны саяси мраларында сол уаытты саяси ойларыны аса маызды жетістіктері шоырланан.
Жан Жак Руссо (1712-1778) – крнекті философ рі саяси ойшыл. Руссоны саяси ілімі оны «оамды келісім» (1762 ж.) атты негізгі трактатында мейлінше толы баяндалан. Ол саяси ойды жаа баыты – буржуазиялы радикализмні негізін алады. оамны пайда болуы мен дамуын баылап, оны ішкі динамикасын тсіндіруге тырысып, Руссо жеке меншікті орау шін рылан мемлекетті мліктік тесіздікті тередеткені жнінде орытынды жасайды. Жеке меншікке ркімні ыы бар, біра ешкімні меншікті шексіз иемденуіне ыы болмауы тиіс деп санады ол.
Осылайша, Руссоны пікірінше, меншік леуметтік тесіздікті басты себебі болумен атар азаматты оамны, мемлекетті де тесіздігіні негізгі себебі болды. Мемлекетті шыу себептерін тсіндіру барысында Руссо оамды келісім теориясыны жатасы болып табылады. Мемлекетті негізінде, оны пікірі бойынша, саналы жоспар, адамдар арасындаы келісімдер жатыр. Кедейлерді кшімен здеріні жеке басыны масаттарына жету шін байлар кедейлерге азаматты ода руды, бейбітшілік пен ділеттілікті кепілі ызметін атаруа тиісті мемлекеттік билік руды сынды. Ода рылды, оам мемлекетті алыптастырды. оамды келісімні негізгі міндеті, – деп жазды Руссо, – орта кшпен тланы жне оамны рбір мшесіні меншігін орайтын жне сатайтын, сонымен атар ркім басалармен біріксе де оны бостандыын сатайтын ассоциацияны сондай формасын іздеп табуда жатыр. Осы трізді ассоциацияа кірген барлы адамдарды ыы оамды ттастыты пайдасына шешілуі тиіс. «Оны орнына рбір адам мнда азаматты бостанды пен меншік ыын иеленеді».
оамды келісім жніндегі ілімі оны демократия туралы іліміне негіздік трыда ызмет атарды. Келісімді мемлекетте жоары билік халыа тиесілі болуы керек.
Республикалы рылысты негізгі принципі ретіндегі халыты егемендігі идеясы Руссоны саяси бадарламасыны зегі болып табылады. Халыты егемендігі оларды за шыарушы билікті жзеге асыруынан крінеді. Кез келген саяси билікті кез келген уаытта кез келген за актілерінен бас тарта алатын жне жаасын абылдай алатын суверен ретіндегі халыты ерік-жігеріні арасында ана зады кші болады. Халы егемендігі блінбейтін, ажырамайтын егемендік.
Руссо билікті блу тжырымдамасына арсы шыып, мемлекеттік органдарды функцияларын наты шектеуді сынды. Ол кілеттілік жйені, партияларды («жеке бірлестіктерді») арсыласы болды; оны тжырымдамасы бойынша шаын мемлекеттер теориясына басымды беріледі.
Осылайша Руссо тедік салтанат ран, сонымен атар мір дегейі те жне халыты барлы леуметтік топтарыны бірлігі салтанат ран мемлекетті сынды.
Буржуазиялы оамны саяси идеяларын дамытуда неміс ойшылдары И.Кант, И.Фихте, Г.Гегель айтарлытай ебек сіірді.
Иммануилл Кантты (1724-1804) саяси теориясыны басты принципіне рбір адам абсолютті ндылыты иеленеді жне андай да бір масатты жзеге асыруды ралы бола алмайды деген аида алынан. Кант зіні «Мгілік бейбітшілікке» атты ізгілікті трактатында з дербестігін сатаан те мемлекеттерді брін амтитын федерация ру жолымен «мгілік бейбітшілік» орнату жобасын жасады.
леуметтік-саяси мселелерге И.Кант «Бкіл дниежзілік-азаматты трыдаы жалпы тарих идеясы» (1784 ж.), «Мгілік бейбітшілікке» (1795 ж.) атты ебектерін, сонымен атар «дет-рыптар метафизикасы» (1797 ж.) атты лкен трактатын арнады.
Кант ыты задарды негелікті зіндік бірінші сатысы (немесе минимум) ретінде сипаттайды. Кантты ілімі шін мемлекетті ы арылы анытау тн: «Мемлекет (civitas) – бл ыты задара баынан кптеген адамдарды бірлестігі». Кант мемлекетті формасын екі белгісіне байланысты: жоары билікті іске асыратын адамдарды санына жне басару формасына орай арастырады. Осы белгілер бойынша ол автократияны, аристократияны, демократияны: «тасырды, дворяндарды, халыты билігін» ерекше бліп крсетеді. Кант болашата лтаралы жне мемлекетаралы талас-тартыстар толыымен тотайтын болады, соыстар жойылып, жаппай бейбітшілік орнайтын болады деп есептеді. Кант бейбітшілікті траты орнатуды жолын бостандыы мен саяси дербестігін сатайтын бізді планетамызды барлы халытарын «федерация» руа объективті трде алып келетін «жария» жадайлар жасаудан крді. Бл халытарды одаы, біра ол халытарды мемлекеті болмауы тиіс.
Кант сондай-а бассыздыты шегін белгілеудегі ыты рліне кп кіл аударды. Кантты пікірінше, ыты мжбр етушілік кші бар, оны алып жруші – мемлекет.
Кант осылайша тланы бостандыын амтамасыз ететін ыты мемлекетті мір сру ажеттігі туралы ойа кеп тірейді.
Саяси режимді либерализациялауды ткір ажеттігі, сословиялы жеілдіктерді жою, ата задылыты орнату, бара халыты ызу олдау керектігі сенімі Иоган Фихтені (1762-1814) ешашан бейжай алдыран емес. міріні соы кніне шейін ол Аартуды гуманистік идеологиясына берілгендігін сатады, буржуазиялы-демократиялы згерістерді жатаушысы болып алды. Фихте мемлекетті абсолюттік полициялы билігіні з ол астындаылара бассыздыын тотатуа тырысты жне тланы саяси ыы мен бостандыын табии-ыты доктринаа ара сйеп бекітпекші де болды. Жеке адамны бостандыына кепілдік беру шін жне онымен барлы адамдарды бостандыын йлестіру шін адамдарды ыты ауымдастыы ажет. Мндай ыты ауымдастыты арауы негелік занан емес, керісінше саналы еркіндігі бар тіршілік иелеріні зара арым-атынастарынан туындайтын юристік за болуы тиіс. ы біріай тек адамны рекеттері мен істері саласын реттейтіндіктен моральдан туелсіз мір среді.
Немісті классикалы философиясыны крнекті кілі Георг Гегель (1770-1831) дниежзі тарихы дамуыны іргелі принциптерін жасады жне буржуазиялы оамны саяси ойын дамытты. Оны негізгі жмыстары: «Рух феноменологиясы» (1807 ж.), «ы философиясы» (1821 ж.). «Азаматты оам» жне «мемлекет» категорияларын жасау мен шектеу оны еншісіне тиесті нрсе. Ол саяси мемлекет пен азаматты оамды бір-бірінен ажырата отырып, соысын жеке тланы ерекшелікті дара масаттары мен мдделерін жзеге асыру саласы ретінде анытады. Азаматты оам отбасы мен мемлекет арасындаы аралы жадайда орналасан. Гегель азаматты оамды айшылыты мдделері шиеленіскен антагонистік оам ретінде, бріні бріне арсы соысы ретінде бейнеледі. Ол мемлекетті негіздеуші ретіндегі халы егемендігін жне одан туындайтын демократия идеясын жоа шыарды. Жоары билік, Гегельді пікірі бойынша, халыты мддесін білдіре алмайды, йткені халы «саналы ерікті» нені керексінетінін білмек тгілі, зіне не ажет екендігін де білмейді.
Азаматты оамны негізгі белгілеріне, Гегельді анытауынша, мтаждытар жйесі, діл сот, полиция жне корпорацияны атару жатады. Саяси мемлекетті ол за шыарушы билікке, кімет билігіне жне патша билігіне бледі. ы ымы дамуыны негізгі ш сатысы: абстрактылы ы, мораль жне негелік болып табылады.
Гегель іліміндегі конституциялы монархия абсолюттік ы идеясыны натылы аяталуы жне шынайы крінісі болып табылады.
ыты мемлекет туралы ілімні одан рі дамуы Гегельді «ыты философиясы» ебегінде жаласын тапты. Тланы бостандыы жне оны ыы, Гегельді пікірінше, е алдымен меншік арылы жзеге асады. Бостанды пен жеке меншік, Гегельді кзарасы бойынша, – ажырамас ымдар.
Буржуазиялы рылысты орнауы ебекші халыты материалды жадайын айтарлытай жеілдеткен жо. Мны сол кездегі алдыы атарлы ойшылдар крді жне ебекші адамдара здеріні теорияларымен алайда кмектесуге тырысты. Мндай жадай Еуропадаы капиталистік оамды атынастарды пайда болуы мен орныуын негіздеген саяси идеялармен атар ескі, феодалды жне жаа, буржуазиялы леуметтік-саяси рылысты толыымен жоа шыаран, аналушы халыты тменгі тобыны мдделерін ораан оамды-саяси ой баытыны дамуына да ммкіндік берді. Бл баыт утопиялы социализм деген атпен белгілі болды. Буржуазиялы оам дуіріндегі оны аса белгілі болан кілдері француз ойшылдары А.Сен-Симон, Ш.Фурье жне аылшын ойшылы Р.Оуэн болып табылады, блар болаша оамды адами ажеттіліктерді брін анааттандыруа абілетті жне тланы глденуін амтамасыз ете алатын молшылыы асып-тасыан оам ретінде бейнеледі.
мірде орын алан оамды рылысты атал сынай отырып, буржуазиялы революциялар детте анды лакестікпен байланысанын айтып, француз утопистері бкіл адамзатты аыл-парасат арылы бірден азат еткісі келді. Олар социализмді абсолюттік аиатты, аыл-парасатты жне ділеттілікті крінісі, осы шындыты ашса болды социализм бкіл дниежзінде орнайды деп есептеді.
Мысалы, Анри Сен-Симон (1760-1825) оамны масатына бір орталытандырылан жоспарлы шаруашылы жйесін румен ол жеткізіледі, жаа рылыста адамдарды брыны басару жйесіні орнына ндіріс заттары мен процестері басару жйесі келеді деп болжады.
Осымен байланысты Сен-Симонны адамзатты тарихи жолын сараптай келіп, саяси рылысты негізі оамны экономикалы жадайы, адамдарды материалды мдделері болатынына кзі жетті. Сен-Симон «шаруашылы» билікті яни, лтты мдде шін халы шаруашылыыны дамуына жетекшілік жасауды басты билік деп санады. кіметтік билік, оны пікірінше, минимума шейін ысаруы тиіс жне ол адамдар мен ассоциацияны материалды жне рухани абілеттеріні кедергісіз дамуына ыпал етуі ажет.
Буржуазиялы революцияны нтижелерін, капитализмні саяси жне ыты жйесін ткір сынаан Шарль Фурье (1772-1837) болды. Шешуші рлді аыл-парасата берген Сен-Симона араанда Фурье бірінші орына адамны мгі жне згермейтін табиаты идеясын сынды, оны леуметтік дамуы негізіне р трлі марлы жатты. Энтузиазм жоары марлы болып табылады, ол ебекте шыармашылыты, бсекелестікті туындатады, соны негізінде ебек німділігі артады, ассоциация мшелеріні ажеттіліктері жан-жаты анааттандырылады. Соысыны тіршілік рекетін оны мшелеріні здері реттейді, ережелер ерікті трде орындалады. Жалпы басшылыты бкіл халы сайлаан ареопаг жзеге асырады.
Фурье саяси кресті жоа шыарды, мемлекеттік рылыс формаларына немрайлы арады жне ділеттілік негізінде оамды згерту тек реформа жолымен іске асуы керек деп есептеді. Ал оларды жзеге асыратындар, зіні ілімін абылдаан, аылды мемлекеттік айраткерлер.
зіні саяси кзарастарында Роберт Оуэн (1771-1858) жаа рылысты алыптасуын – жалпы задар жинаы негізінде бірдей басару тртібі бар коммуналар руды амтамасыз ететін мемлекетке лкен сенім артты. Бл оамды меншікке жне коммуна мшелеріні орта ебектеріне, оларды ытары мен міндеттеріні тедігіне, гуманистік трбие жйесіне, жоары негелікке негізделген жымды оам болуы тиіс. Коммунаны оны мшелері здеріні абілеттеріне жне орта мдделеріне сйкес басарады. Мемлекеттік билік коммуналарды ру кезеінде ана ажет, оларды руа кмектесуі керек. Конституция негізінде рекет ететін ерікті жне автономды коммуналарды зін-зі басаратын федерациясы Оуэнні идеалы. Коммунадаы за шыарушы билік мшелері 21 жастан асан жалпы жиналыса (конституция бойынша) тиесілі, атарушы билік жалпы жиналыста сайланатын, оан есеп беретін кееске тиесілі.
Ол кооперативтік озалысты, ксіпода ызметіні еркіндігін, кедейлерге айырымдылы пен кмек крсетуді олдады. Оуэн оамды айта ру шін ызу гіт-насихатты ызметті йымдастырды жне оан зі белсене атысты. Ол з ойын іске асыру шін Америка президентінен, Пруссия королінен кмек срап тінді, Николай I жне аылшын ханшайымы Викториямен гіме жргізді. Алайда социалистік бастаулара негізделген оам руа ол кмек ала алмады. Тіптен ол уын-сргінге тсіп, айыршылыта дние салды, оны жне оны идеяларын ел мытты жне мойындамады.
Утопист социалистер болашаы бар біратар идеяларды: билікті саяси функцияларыны жойылуы туралы; саяси шеттетілуді жою туралы; ндірістегі прогреспен, ркениет пен мдениетті дамуымен байланысты мемлекетті жойылуы туралы идеяларды алыптастырды.
Сыншыл утопиялы социализмні барлы кілдері жаа оамды рылысты соыс атаулыны, халытар арасындаы скери атыыстарды тотататынына сенімді болды.
Утопиялы социализм буржуазиялы оамны жне капитализмдегі жалдамалы лдыты мнін тсіндіре алмады, оны даму задарын аша алмады, жаа оамды жасауа абілетті кшті таба алмады.
Жетілген буржуазиялы оамдаы алдыы атарлы саяси ойды глденуі тек Батыс Еуропаа ана тн емес. Прогрессивті саяси кзарастар Солтстік Американы Атлантика жаалауындаы XVIII-XIX асырда негізделген аылшын отарларында кеінен тарады. нерксіп пен капиталистік оамды атынастарды дамуымен бл отарларда метрополия мен оларды арасында арама-айшылы шиеленісті. Аылшын отаршылдары жергілікті халыты аяусыз анады. Кейбір жерлерде (Отстікте) лды ашы жргізілді. Англия отарларды з бетінше экономикалы дамуына кедергі келтірді.
1775-1783 жж. Америка халыны з туелсіздігі шін жргізген соысы ішкі айшылытарды жне метрополиямен болан айшылытарды кшеюіні салдары еді. Ол Америка халыны жеісімен аяталды. Бл жеіс «Америка рама Штаттарыны туелсіздік Декларациясында» саяси трде бекітілді. (1776 ж. 4 шілдеде бекітілді – бл кн АШ –ты лтты мерекесіне айналды).
Туелсіздік шін соысты жеісінен кейін АШ-таы саяси ойда екі баыт алыптасты. Прогрессивті саяси идеяларды Т.Джефферсон жне Т.Пейн жатады. Томас Джефферсон (1743-1826) – америка халыны азатты жолындаы кресіні крнекті айраткерлеріні бірі жне крнекті саяси ойшыл. Ол «АШ-ты туелсіздігі Декларациясыны» авторы, онда адамны тедігі, бостандыы ажырамас табии ыы жнінде жне оны халытан ешбір билік тартып ала алмайтындыы жнінде айтылан.
«Дниеде адамны табии ыынан басаны брі згереді», – деп жазды Джефферсон. Ол адама ыты мемлекет бермейді, олар адамны ажырамас, табии ыы ретінде мір среді деп негіздеді. Мемлекет соны амтамасыз ету шін мір среді.
Туелсіздік шін болан соыс жылдары радикальды саяси кзарастарымен ала шыандарды бірі – революцияшыл демократ Томас Пейн (1737-1809) болды. Саяси ой тарихында ол алашыларды бірі болып оам мен мемлекет арасындаы айырмашылытарды айындады. Жаппай сайлау ыына, ке жне те кілеттілікке негізделген демократиялы республика Пейнні саяси идеалы болып табылады.
Пейн соыса арсы баытталан идеяларды, бейбітшілік идеясын негіздейді. Соыстар, оны пікірінше, жеке басты амын ойлаан саясатты нтижесі болып табылады. Бейбітшілікті сатамаан кімет латылуы тиіс. Сонымен бірге Пейн ділетті соыстарды олдайды, оан ол туелсіздік шін жне сырты шапыншылытан елді орау шін болан соыстарды жатызды.
Бл кезеде АШ-ты саяси ойыны баса баытыны кілдері ірі сауда-нерксіп буржуазиясыны жне плантаторлар-лиеленушілерді мдделерін орады. Осыларды бірі Александр Гамильтон (1757-1804) болды. Ол АШ-та кшті орталы билік руды жатады, демократияны меншік ыын жоюды масат еткен «араларды стемдігі» ретінде бейнеледі. Гамильтон билікті йымдастыру адамдарды мліктік жадайына сйкес оларды ыын блуге негізделуі тиіс деп сендірді. Гамильтон: «Халыты дауысы – бл дайды дауысы деп айтады, біра бл наыл кптеген адамдарды сз дйегі болып, сенім ретінде абылданса да, шындыында ол дрыс емес. Халы тыран дет-рыптарды жне трасыздыты игерген, ол ойлауа жне дрыс шешуге анда-санда ана абілетті» деп жазды. Ол АШ-та конституциялы монархия ру шін кресті.
Осы демократиялы жне консервативтік екі баытты кресі АШ-ты одан кейінгі саяси мірінде жаласын тапты. алай дегенмен де бл елде демократияны дегейі бгінде дниежзілік лшеуішті е жоары белгісінде тр.
Сонымен, буржуазиялы оамда саяси ой жоары арынмен дамыды. Адамны мір, бостанды жне тедік іспетті табии ытарын теориялы негіздеу жне мемлекет міріні практикасына енгізу оны басты жетістігі болды.
Батыс Еуропада орнаан капиталистік рылыс зіні идеологиясын либерализмнен тапты. Либерализмні тжырымдамалы зегі екі негізгі тезисті алыптастырды. Біріншісі: жеке бостанды, рбір индивидті бостандыы жне жеке меншік е жоары леуметтік ндылытарды мні. Екіншісі: осы ндылытарды жзеге асыру барлы шыармашылы ммкіндікті жне оны сттілігін ашып ана оймай, бір мезгілде жалпы оам мен оны мемлекеттік йымдарыны глденуіне жеткізеді.
Еуропалы либерализмні отаны – Англия ХIХ асырда лемге оны кптеген беделді кілдерін келді. ХIХ асырдаы Еуропа либерализмні айраткерлеріні атарында И.Бентам (1748-1832), Д.С.Милль (1806-1873) ерекше кзге тседі.
Бентам саяси утилитаризм теориясыны авторы. Осы теорияа сйкес, адамдар з ызметінде практикалы пайда принципін басшылыа алады, оны азап шегу жне рахаттылы араатынаспен лшеуге болады: адам, оны азап шегуі минимальды болып, ал рахаты максимальды болан уаытта ана баытты. Сондытан Бентам, саясатты масаты оамны «барынша кп адамдарын мейлінше мол баыта» жеткізуден тратындыын атап крсетті. Сондай-а мемлекет тлаларды алуан трлі мдделерін анааттандыруы тиіс, адамдарды ауіпсіздігін жне азы-тлікпен амтылуын амтамасыз етуі керек, оларды жеке міріне ол спауы тиіс. Осы міндеттерді жзеге асыруда, Бентамны пікірінше, халы бір палаталы парламентке зіні кілдерін жаппай жне те сайлау ыы негізінде сайлайтын, сайлаушыларды сенімінен шыпаан депутаттар кері шаырылып, зады жауапкершілікке тартылатын; сонымен атар, оам тарапынан билік органдарына баылауды р трлі механизмдері рылатын жне т.б. болатын кілетті демократия формасы аса олайлы.
Француз буржуазиясыны ХIХ асырды бірінші жартысындаы антифедералды идеологиясын кптеген либералды саяси ойшылдар білдірді. Соларды арасынан Б.Констан (1767-1830) Еуропа рлыындаы либерализмні рухани атасы саналан жне демократияны крнекті теоретигі жне бір мезгілде табанды либералы болып есептелген А.Токвиль (1805-1859) – айтарлытай кзге тсті.
АШ-а жасаан саяхатынан кейін Токвиль 1832 жылы «Америкадаы демократия» атты ебегін жазды.
Осы елді саяси тжірибесін сараптай отырып, Токвиль біратар маызды орытындылар жасады. Біріншіден, леуметтік тедікті бекітуден жне аристократияны лауынан келіп демократияны таралуы дние жзілік тенденция болып табылады. Екіншіден, демократияны біратар артышылытары бар: «демократиялы басаруды мні кпшілікті жоары труын білдіреді»; тек демократия ана азаматтарды кп блігіні амандыына ыпал етеді, саяси бостандыты жне бара халыты басаруа кеінен атысуын амтамасыз етеді. Бкіл осы ндылытар, Токвильді пікірінше, Американы саяси жйесінен, оны мекемелері мен конституциясынан толы орын алан. шіншіден, осы ндылытармен атар, Токвиль демократияны кемшіліктерін, оны жетілмеген тстарын атап крсетті. Е алдымен демократияа индивидуализм ауіп тндіреді, эгоизм, азаматтарды саяси енжарлыы, оларда оамды мселелерге немрайдылыты артуы соны айын крінісі болып табылады.
ХIХ асырды бірінші жартысындаы неміс либерализмі кптеген есімдермен байланысты, біра жалпы еуропалы танымалдыа В.Гумбольдт (1767-1835) пен Л.Штейн (1815-1890) ие болды. Гумбольдтты мемлекетке кзарасындаы орта станым – гуманистік индивидуализм станымы. Оны мемлекетті зінен грі адамны мемлекетпен арым-атынасы толандырды. оам, мемлекет туралы біратар іргелі зерттеулер Л.Штейнні лесіне тиді. Оны либерализмі зіні леуметтік саяси доктринасыны негізгі мселесі етіп индивид туралы, оны ыы, оны меншігі жніндегі мселелерді оюынан байалды.
Жаа замандаы саяси ойда либерализм идеясына консерватизм арсы трды. Либерализм капиталистік ндіріс тсілдеріні жне буржуазиялы ндылытарды бекуін идеологиялы трыдан негіздеді. Консерватизм антибуржуазиялы, оамды революциялы згертулерге кедергі жасайтын феодальды-клерикальды идеология ретінде пайда болды. Консерватизм идеологиясын жасаушылар аылшын ойшылы рі саясаткері Э.Берк (1729-1797), француз оам айраткерлері Ж. де Местр (1734-1821) мен Л. де Бональд (1753-1840) болып есептеледі.
Консерватизм Аарту дуірі мен 1789 ж. Француз революциясы сынан бостанды, тедік, аыл-парасат жне прогресс идеалдарын жоа шыарды. оамдаы саяси институттар е алдымен отбасы мен мемлекет, консерваторларды пікірінше, оиаларды табии барысыны крінісі болып табылады. Демек, мірше жйе ретіндегі оамны ирауына жол бермеу шін, мірлік тжірибені жзеге асырылуына кедергі келтірмеу керек. Берк «Француз революциясы туралы пайымдаулар» атты жмысында табии ы пен оамды келісім идеяларын сынай келіп, мемлекетті табии эволюцияны нтижесі деп санады. Де Местр мен де Бональд революцияны шайтанны ісі деп есептейді, йткені ол жасампаз емес, тек иратушы ана. Де Местр абсолюттік монархияны басаруды идеалы ретінде арастырды.
Жалпы саяси теорияларды дамуындаы жне соны ішінде социалистік идеологияны ркендеуіндегі ірі адам Карл Маркс (1818-1855) пен Фридрих Энгельс (1820-1895) ілімі – марксизм болды. Біратар саясаттанушыларды пікірі бойынша, классикалы трдегі саясатты маркстік тжырымдамасы ткен классикалы тжырымдама мен азіргі оны тсіндірмесіні арасындаы сабатастыты амтамасыз етіп тран айсыбір «кпір» іспетті. Саясатты кптеген азіргі тжырымдамалары тікелей марксизмні ыпалымен немесе марксизммен кресте алыптасты. Маркс пен Энгельсті іліміндегі саяси сала тжырымдамасы мынандай алышарттара ара сйейді: біріншіден, саяси саланы экономикалы саламен байланысы. Саяси сала базистен жоары тран ондырма – ндірістік атынастар жиынтыы. «Материалды мірді ндірістік тсілі – деп жазды Маркс, – жалпы мірді леуметтік, саяси жне рухани процесіне себепші болады»[15]. Бл аида саяси натылыты зін ана арастырумен тсінуге болмайтындыын, ол шін оамдаы материалды атынастарды талдау ажеттігін білдіреді. Мндай тсіл асырлар бойы саяси ойды толандыран, е алдымен мемлекетті шыуы жне оны мні туралы мселеге жне т.б. кптеген мселелерге жааша арауа ммкіндік берді.
Маркс пен Энгельсті пікірі бойынша мемлекетті жердегі негізі адамдарды материалды мдделерінде жатыр. Мемлекет адамдарды ерікті еркінен туындамайды, ол ебек блінісіні жне сонымен байланысты алыптасан леуметтік таптарды рылуыны зады нтижесінде пайда болады.
Екіншіден, саясатты экономикаа жне оамды мірді баса да салаларына атынасы бойынша салыстырмалы трдегі дербестігі жне оны белсенділік рлі. Базис алашы, ондырма екінші боланына арамастан ондырма институттары леуметтік-экономикалы атынастарда белсенді рл атарады жне оларды алыптастыруды маызды ралдары ретінде де маызды рл атарады. алыптасан саяси сала зіні задылытары мен ішкі серпілістеріні негізінде дамиды.
шіншіден, саясат – бл тап кресіні нтижесі жне формасы.
Тапты-антагонистік оамда саясат р трлі, кбінесе арама-арсы тапты мдделері бар топтарды арасындаы арама-айшылыты шешумен байланысты. Бл тап кресіні р трлі формаларынан крінеді, соны ішінде, леуметтік революциялардан байалады. Саясатты маркстік талдауа негіз болан Маркс пен Энгельсті билікті жеіп алуа жне оны стап труа баытталан тап кресіні саяси трыдаы мні туралы сынан аидасы еді. «Жеке маынасындаы саяси билік сзі, – деп жазды олар, – бл бір тапты екінші тапты арсылыын басып-жаншу шін йымдасан зорлы-зомбылыы»[16].
Капиталистік оамны саяси билігі, Маркс пен Энгельсті пікірінше, – бл буржуазия диктатурасыны жйесі. Марксизмні мынандай аидалары да саяси салаа тапты тсініктеме берумен байланысты: «мемлекет – бл буржуазия істерін басару комитеті», «коммунистік партия – жмысшы табыны авангарды». Бдан шыатын орытынды таптар мен леуметтік жіктерді оамды жадайын талдау бара халыты, партияларды жне жекелеген кшбасшыларды саяси жріс-трысын тсіну шін бастапы нкте болып табылады.
Тртіншіден, оамны тапты блінісі мгілік нрсе емес. Адамзат тарихыны таптарды жоюа жне тапсыз оам орнатуа жылжу задылытары бар. Осыдан келіп мемлекетті жне кез келген саясатты ру задылытары туралы аида шыады. Коммунистік оамда жеке жне оамды мдделерді йлесімділігіне жету керек.
Маркстік саясат теориясы саяси процесті кейбір тередегі факторларын жне саяси мінез-лыты себептерін ашты, оны саяси теорияларды дамуына осан лесі осы. Алайда, саяси мірді экономикаа байланыстылыына баса кіл аударып, марксизм кбінесе саяси белсенділік пен ызметті кейбір аса нзік механизмдерін жете бааламады, тіптен жоа шыарды: леуметтік-психологиялы, социомдени, ыты, демографиялы жне биологиялы факторларды мойындамады.
Еуропа мен Ресейде Маркс пен Энгельс ілімдеріні ыпалы ралай байалды. Ресейде бл ілімні революциялы-идеологиялы жаы басымыра ыпал етті. Батыста марксизмні ыпал етуі кбіне-кп Маркс идеяларын тарату арылы крінді, оны жекелеген аидаларын азіргі ылыми методологияны бліміне айналдырудан байалды.
Бгінде маркстік ілімні ндылытары мен зек жардылыын айтадан баалау жріп жатыр. Маркс пен Энгельсті саясата, мемлекетке деген айсыбір кзарастарына амалдарды трліше згеруіне арамастан, оларды баалары р трлі болса да бір нрсе бізге аны: бл кзарастар дниежзілік ой тарихына енді, оны оматы блігін райды. Марксизмді тере пайымдамайынша дниежзіні, соны ішінде Ресейді ХІХ-ХХ асырлардаы саяси жне рухани міріні шын бейнесін елестету ммкін емес.
Осымен байланысты дниежзілік саяси ойды дамуына Ресей ойшылдарыны ірі лес осанын айтуымыз керек.