Ресейді саяси ойлары

Ресейді кп асырлы тарихында бірегей саяси идеялар, ілімдер болды. Ресейдегі саяси ойды дамуы Ресей мемлекетіні дамуымен атар жрді. Ресей саяси ойыны Батыс Еуропаны саяси ойымен жне Солтстік Американы оамды-саяси дстрімен салыстыранда зіндік ерекшелігі бар. Ол Ресей мемлекетіні табиатын жне оны ерекшелігін тсінуге мтылудан, оны мдени-тарихи болмысын жне лтты ерекшелігін сатау мен ныайту талабына тырысудан пайда болды. Ресей саяси ойшылдарыны негізгі кші мемлекетті мнін анытауа жне Ресей шін саяси рылысты олайлы формасын іздестіруге жмылдырылды. Ресейді саяси ойы батыс еуропалы саяси ойды белгілі бір ыпалымен дамыды, біра оны дамуыны басты айнар кздері мемлекеттілікті дамуыны наты проблемаларынан, идеялы жне рухани дстрлер ерекшеліктерінен, отанды саяси тарихты иректерінен (блталатарынан) бастау алды.

Ресей саяси ойыны дамуыны негізгі кезедері орыс мемлекеттілігіні алыптасуы мен дамуыны негізгі кезедеріне сйкес келеді. Ресей саяси ойыны дамуыны келесі кезедерін бліп крсетуге болады: Ежелгі Русь кезеі, бір орталыа баынан Ресей мемлекетіні пайда болуы мен ныаю кезеі; абсолютизмні пайда болуы мен ныаю кезеі; феодализмні ыдырауы мен капиталистік укладты алыптасуыны басталуы (XVIIІ асырды екінші жартысы) кезеі; XIX асырдаы Ресейдегі саяси ой; XX асырдаы саяси ой.

Орыс саяси ойыны пайда болуы X-XI асырларда орыс жерлерін біріктіру, орыс мемлекеттілігін алыптастыру жне ныайту міндеттерін шешумен байланысты іске асты. Бл процеске 988 жылы христиан дінін абылдау шешуші ыпал етті. Византиядан Ежелгі Руське христианды іліммен атар жаа саяси ымдар ене бастады, соларды кмегімен оамды мірді зек жарды мселелері пайымдаудан тті.

Мемлекетті шыуы, билеуші улетті стемдігіні задылыы, князьдік билікті ныайтуды жолдары, зайырлы жне діни билікті арасындаы атынас жне т.б. сияты проблемалар саяси пайымдауды таырыбы болды. Бл мселелер ежелгі орыс дебиетіні мралары саналатын Киев метрополиті Илларионны «Береке заы туралы сз» (1094 ж.), «Уаытша жылдар повесі» (1123 ж) атты жылнамалар жинаында, «Владимир Мономахты негелері» (1125 ж), «Игорь полкі туралы сз» (XII асырды соы), «Данил Заточникті жалбарынуы» (1229 ж.) жне т.б. зіндік крініс тапты.

ХІV- ХVІ асырларда Русьте орталытанан мемлекет алыптасады. Осы кезеде самодержавияны ныайту проблемасы жне орыс мемлекетіні дние жзілік державалар арасындаы рлі туралы мселе маызды болды. Сол тста Псков монахы Филофейді Москваны шінші Рим ретінде кру жніндегі теориясы негізделді, онда Ресей Византияны рухани мрагері ретінде бкіл православия халытарын лемдік туыстыа біріктіру тарихи миссиясын атаруа тиісті деген идея жарияланды. Осылайша Филофей дниежзілік тарихтаы Ресейді мір сруіні мні туралы мселені бірінші болып ойды, ол белгілі бір дрежеде шешімін тапты да, кейін бл идеяны кптеген орыс ойшылдары дамытты.

ХVІІ асырды екінші жартысында бкіл орыс жерлеріні бірігуі болды жне сословиялы кілетті монархияны абсолюттік монархияа ауысуы бірге жзеге асты. Бл Ресей саяси ойынан крінісін тапты. Саяси трактаттарда жетекші орынды патша билігіні жоарылыыны негізделуі алды. Сол уаыттаы крнекті саяси ойшылдар Феофан Прокопович (1681-1736), В.Н.Татищев (1686-1750), И.Г.Посошков (1652-1726) болды. Прокопович патшаны шексіз билігін, бір жаынан оны дайлы шыу тегімен, екінші жаынан – орта игілікке жетуді кздеп баынушыларды билеушіге абсолютті билікті беріп, з ытары мен бостандытарынан саналы бас тартуымен негіздейді. Прокопович басаруды жасы формасы деп абсолютті монархияны мойындаан. Ол мрагерлікке алдырылады немесе сайлау арылы болуы ммкін. Оны пікірінше мрагерлік форма аса тиімді, йткені билеуші монарх зіні мрагеріне глденген мемлекет алдыруа тырысады.

Кшті атарушы билікті жатаушысы Татищев Прокоповичке араанда басару формасына тадау немесе жаа монархты сайлау табии заа сйкес келуі тиіс жне «барлы ол астындаыларды келісімімен» жзеге асуы керек деп есептеді. Татищев мемлекет ру процесіне тарихи бастау беруге тырысты, оны пікірінше, бкіл белгілі адамзат ауымдастыы тарихи трыда пайда болан. Осымен байланысты Татищев басару формасын ауматы клемімен жне халыты даму дегейімен байланыстыранын айтуымыз керек. Демократия, оны пікірінше, бкіл «й иелері» жинала алатын тек шаын елде ана іске асады. Ке ауматы алып жатан елдерде жне білімі тмен халы бар елдерде патшалы басару болуы тиіс. Сондытан лы мемлекет ретіндегі Ресей шін, Татищевті кзарасы бойынша, «білімді монархия» басаруды аса олайлы формасы болып табылады.

Посошков «Байлы пен тапшылы туралы кітапта» халыты кедейшілігіні себептерін жне мемлекетте алыптасан засыздыты себептерін анытауа тырысан. Посошков оамды байлыты арттыру масатында оамды мірді мемлекетті жаппай реттеуін олдады. Парасатты басаруа сенім артан ол патша жарысымен ндірісті йымдастыру тртібін анытауды, сауда істерін жргізу, тауар баалары мен жерді з нын анытау тртібін енгізуді сынды. Сонымен атар ол барлы сословияа олайлы болу шін сот реформасын жргізуді сынды.

ХVІІІ асырды екінші жартысынан бастап феодалды басыбайлылы жйені ауымында капиталистік шаруашылы уклады дами бастады. Сол мезгілде саяси ойда алыптасан рылыса арсы оппозициялы аарту идеологиясы алыптаса бастайды. Басыбайлылы ыты жою, оны экономикадаы, леуметтік жне саяси саладаы барлы кріністерін жою, аартуды, зін-зі басаруды, бостандыты жне жалпы еуропалы мір формаларын белсенді орау талаптары оны мнді белгілері болып табылады. Ресейдегі саяси ойды осы баыттаы крнекті кілі А.Н.Радищев (1749-1802) болды. Оны «Петербургтен Москваа саяхат» атты басты шыармасында басыбайлылы ыты экономикалы, леуметтік, моральды ауіптілігі, сонымен атар самодержавияны блдірушілік рлі крсетілді. Ол ос «быжы» бірге мір среді жне бірін-бірі олдап отырады деп есептеді. Кітаптаы басыбайлылы пен самодержавияа арсы шаруалар ктерілісіне шаыру орыс революциялы радикализм идеологиясыны алыптасуыны бастауы болды.

Радищевті леуметтік идеалы – еркін жне те ыты меншік иелеріні оамы. Ресейді болаша мемлекеттік рылысын ол астанасы Тменгі Новгородта орналасан вече жиналыстары бар еркін жне ерікті алалар федерациясы формасында, ал сотты – республика азаматтары сайлайтын земстволы соттар жйесі трінде крді.

ХІХ асырда Ресейде капиталистік атынастарды дамуы жаласты. Наполеонмен соыс кезеінде Батыс Еуропаны оамды-саяси рылысымен жне идеяларымен аса жаын танысу жрді. Бл оамда либералды кіл-кйді, сіресе оны дворяндар арасында тарауына ыпал етті. Осы кезеде Ресейде оамды атынастар мен мемлекеттік билікті ру саласында либералды реформаны біратар жобалары жасалды. ХІХ асырдаы Ресейдегі саяси ой – бл негізінен М.М.Сперанскийді, Н.А.Карамзинні либералды-дворянды идеологиясынан, дворян революционерлер-декабристер М.П.Бестужев-Рюминні, П.И.Пестелді, Н.М.Муравьевты, ойшыл П.Я.Чаадаевты жне басаларыны кзарастарынан трандыын айтуымыз керек.

М.М.Сперанский (1772-1839) басыбайлылы ыты біртіндеп, жоарыдан жою идеясын сынды. Сперанский Ресейдегі ыты мемлекетті бірінші теоретигі. Билікті жзеге асыруды зады формасын Сперанский билікті блу ажеттілігімен байланыстырады. Сперанский оан бірегей тсініктеме береді. За шыарушы, атарушы жне сот билігін ол бірттас «державалы ерік-жігерді» крінісі ретінде арастырады. Осыан орай император – «жоары за шыарушы», «атарушылыты жоарыа бастау кші» жне «сотты жоары ораушысы». За шыарушы орган, Сперанскийді жобасы бойынша, сословиялы ценза бойынша емес, мліктік негізде жоарыдан тменге дейін сайланатын (орталытан губернияа, уезге жне болыса шейін) Мемлекеттік Дума болуы тиіс. Атарушы орган император таайындайтын Министрлер Кеесі. Сот билігі де жоарыдан тменге дейін сайланады. Сот билігіні басында Сот сенаты трады, оны губерния думасы сынан адамдардан император таайындайды. «Жалпы бкіл мемлекеттік кштерді біріктіруді» рамын император таайындауа тиісті болан мемлекеттік Кеес жзеге асырады. Осылайша Ресей империясы, Сперанскийді ойы бойынша, конституциялы монархияа айналуа тиісті болды. Алайда бл жоба, мемлекеттік органдарды айта руды баса да жобалары сияты крепостнойлы дворяндарды арсы болуымен жзеге асыруа абылданбады.

зіні саяси тжырымдамаларын Н.А.Карамзин (1766-1826) «Ресей мемлекетіні тарихында», «Ежелгі жне жаа Ресейді саяси жне азаматты атынастары туралы жазбасында» алыптастырды.

IV Иванны басаруын сараптау негізінде Карамзин тиранияны длелді сына алды, оны табии, жаымды жне негелік задарды бзатын басаруды бейнесі ретінде сипаттады. Карамзин билікті блуге арсы шыты. Бкіл леуметтік-саяси жйені ол «Дворяндар, Дін басылары, Сенат жне Синод задарды сатаушысы сияты, бріні стінен зі за шыаратын, билікті бір ана кзі болатын патша трады» деген формуламен бейнеледі. зіні ызметінде задара ара сйейтін жне з елі халыны негелік трбиесі мен саяси аартушылыына шаралар олданатын кшті монарх (мрагерлік болуы міндетті емес) Карамзинні идеалы болды.

Жоары билікті асыра сілтеуіне тосауылды ол монархты ар-яты мен мемлекетті басаруда орныан дстрлерден крді.

П.И.Пестель (1793-1826) зіні саяси кзарастарын «Конституция. Мемлекеттік сиет» жне «Орыс шындыы» ебектерінде баяндады. Мемлекетті ол азаматты оаммен састырды.

Пестель орысты саяси ой тарихына табанды республикашыл ретінде кірді. Ол конституциялы монархияны Ресейді болаша мемлекеттік рылысы ретінде мойындамады, ол демократиялы республиканы жатады. Тергеу кезіндегі зіні жауап беруінде ол «Ресей шін республикалы басарудан баса ешбір лкен шаттыты кре алмадым» дегенді айтты. «Орыс шындыы» деген ебегінде халы кіметті игілігі шін емес, жеке зіні игілігі шін мір сретінін атап крсетті. Осымен байланысты Ресей халы айсыбір адамны немесе отбасыны меншігі немесе иелігі бола алмайды. Ресейде монархия скери ткеріс жолымен жойылуы тиіс. Сонымен атар ол басыбайлылы ыа арсы шыты.

Ол билікті блу теориясын олдаушы болды. Оны теориясы бойынша Ресейге маызды саяси ытар мен бостандытар енгізу, тланы дербес ытылыына ыты кепілдік беру, сотты жаа органдарын ру, ыса мерзімді ызметті скер ру арастырылды.

Монархияны демократияландыру туралы ойды Н.М.Муравьев (1795-1843) дамытты. Ресейді мемлекеттік рылысы федеративтік болуы тиіс (13 держава жне 2 облыс). Жоары кілетті жне за шыарушы орган – екі палаталы Халы жиналысы (Вече), ол халы кілдері Палатасынан жне ауматы атынан сйлейтін орган ретіндегі Жоары Думадан турады. Муравьев ктеріліс жеіске жеткен со Конституция абылдау шін рылтай жиналысын шаыруды сынды.

ХІХ асырды бірінші жартысында Ресейде саяси ойды дамуындаы айтулы оиаларды бірі П.Я.Чаадаевты (1794-1853) «Философиялы хаттарыны» жарыа шыуы еді. Бл «Хаттарда» Ресей оамыны тарихына жне оны сол тстаы жадайына атты сыни баа берілді рі Ресейді бкіл дниежзілік тарихтаы орны мен ролі аныталды. Ресей, Чаадаевты пікірінше «Батыса да, Шыыса да жатпайды, онда оларды дстрлері жо. Ол туралы айтанда біз баса халытарды арасында ерекшеміз. Біз оларды адамзатты рамды бліміне кірмейтін, лемге тек лы саба беру шін мір сретіндерді атарына жатамыз. рине, біз беруге тиісті сабатарды із алдырмай кетуі ммкін емес, біра біз зімізді адамзат арасында табатын жне біз тадырымызды тлкек еткен апатты лшейтін кнні туарын кім біледі?».

Батыс елдерімен салыстыранда Ресейді артта алуыны басты себептеріні бірі ретінде Чаадаев византиялы (православиялы) формада христиандыты абылдауды санайды. Бл Ресейді католицизм стемдік еткен Еуропа елдерінен ошаулауа кеп соты.

Кейін Чаадаев Ресейді болашаына атысты мейлінше оптимистік кзарасын да білдірді. Ол арт Филофейді орыс халыны дниежзілік-тарихи миссиясы туралы дстрін жаластырды. «Мені ойымша, бізді басалардан жасы жасау шін, оларды ателіктеріне рынбас шін, оларды адасулары мен нанымдарына тспеу шін басалардан кейін келдік. Сонымен бірге мені тере сенімім: біз леуметтік саладаы проблеманы лкен блігін шешуге ескі оамдарда пайда болан идеяларды лкен блігін аятауа, адамзатты ойландыран маызды мселерге жауап айтаруа тиістіміз»[17].

Чаадаевты идеялары ресейлік интеллигенцияны Ресейді даму жолы туралы, оны абілеттілігі мен тарихи тадыры жніндегі: Ресей батысты оамды мір ндылытары мен формаларын абылдауы керек пе, немесе ол зіндік дербес жолымен жруі керек пе деген ертеден келе жатан талас-айтысын шиеленістіріп жіберді. ХІХ асырды 30-60 жылдары осы проблеманы шешу кезінде Ресейді оамды-саяси ойында батыстытар жне славянофилдер деп аталатын екі аым алыптасты.

Батыстытар (П.В.Анненков, Т.М.Грановский, И.В.Вернадский, Н.В. Станкович, Б.Н.Чичерин) адамзат ркениетіні бірттастыына сенді жне оны басында Батыс Еуропа келеді, ол бкіл адамзата дрыс жол крсетеді деп есептеді, ал Ресей болса Батыстан йреніп, соны даму жолына туі тиіс деді. Славянофилдер (К.С.Аксаков, Н.Я.Данилевский, К.Н.Леонтьев, Ю.Ф.Самарин, А.С. Хомяков), керісінше бірыай жалпы адамзатты ркениет болмайды, демек брі шін бірыай даму жолы да болмайды жне орысты оамды жне саяси мірі зіні жеке жолымен дамыан жне дами береді деген ойды бекітті.

В.С.Соловьевты (1853-1900) «бкілттасты философиясына» негізделген оны оамды-саяси теориясы батыстытар мен славянофилдерді арасындаы даму жолы туралы талас-айтысты зіндік бітістірушісі болып табылады. Соловьев христиандыты жне иудаизмні барлы конфессияларын біріктіру негізінде аламды теократиялы мемлекет руды сынады, онда басты рлді Ресей атаруы тиісті болды. Соловьев осы утопиялы жобасымен атар ыты мемлекет тжырымдамасын жасады, онда ол еуропалы ойды алашыларыны бірі болып «лайыты мір сруге р адамны ыы» идеясын алыптастырды. Соловьевты «ділетті» мемлекет тжырымдамасы негелік, тла бостандыы, тедік, ділеттік, ы, билік, мемлекет категорияларыны зара байланысына рылан. Саясат, оны пікірінше негеліксіз ммкін емес, «негелік пен саясатты арасын блу бізді асырымыздаы адасуларды жне жауыздыты бірі». ы, Соловьев шін, негеліксіз болмайды (ы – негелікті тменгі шегі, жасылыты белгілі бір минимумын жзеге асыруды кштеп талап ету). Сонымен атар ол бостандыты, тедікті жне ділеттілікті жзеге асыруды болжайды. («ы деген тедікке себепші болан бостанды», ал ділеттілік ркім жне брі шін негелікті – тиістіні орындалуы тедік). Жасылы ымына сйкес келмейтін задар ытыа жатпайды жне олар жойылуы ажет.

Мемлекет, Соловьевты ойынша, ыты жзеге асырушы болуы тиіс. Ол рухани оамды жоа шыаратын «Цезарепапизм», «азыналы православия», «Экономикалы социализм» сияты ысыз жне негесіз билікті кез келген формасын сынайды. Билік «задылыа абілетті» болуы тиіс. Соловьевты пікірінше, билікті ш тармаа блінуі «ділетті» мемлекетті шарты болып табылады. Мндайда жоары билік за шыарушы функцияны атарады, ал сот билігі – кімшілік –атарушы билікті баылайды жне соыдан ол жоары болады.

Ресейдегі революциялы-демократиялы саяси ойды В.Г.Белинский (1811-1848), А.И.Герцен (1812-1870), Н.Г.Чернышевский (1828-1889), Н.А.Добролюбов (1836-1861) дамытты. Оларды пікірінше оамны басты озаушы кшін бара халы райды, ал тарихи рдісті зі аналушы таптарды з анаушыларымен кресінен трады. Ресей капиталистік даму жолына сопай, шаруалар ауымдары арылы болаша оамны лгісі социализмге те алады.

Болаша саяси оам – бл бостанды пен тедікті шынайы демократиялы принциптері жзеге асатын «леуметтік республика». Барлы адамдар те жерде ана адамды жан-жаты жне дрыс трбиелеуге ммкіндік болады. Басыбайлылы ы жойыланнан кейін ана жне баса да кіметтік реформалардан кейін Ресей конституциялы згерістер жолына тседі, йткені, тла екендігі – лы іс, тек сонда ана халыты еркі сіп жетіледі, – деді Герцен. Ресейді болашаын ол «патриархальды-жымды трмыса», ауыма негізделген «орысты шаруа социализмінен» крді.

Чернышевскийді ілімі бойынша мемлекетті мнін экономикалы фактор анытайды жне «мемлекеттік билікті рбір рекеті, андай салаа атысты болса да... міндетті трде экономикалы атынастардаы згерістерге келіп соады». Чернышевский абсолюттік монархияны теріске шыарды, ал республиканы басаруды алдыы атарлы формасына балады.

Халышылды ХІХ асырды екінші жартысындаы Ресейдегі саяси ойды елеулі баыттырыны бірі болып табылды, оны крнекті кілдері П.Л.Лавров, П.Н. Ткачев, Н.К.Михайловский жне т.б. болды.

Халышылдар тарихты басты озаушы кші сыни ойлайтын тлалар деп есептеді. Оларды брі Ресейді социализмге тетін ерекшелікті жолы туралы сенімде болды. Оларды пікірінше Ресей социализмге шаруа революциясы жолымен те алады.

Философ, леуметтанушы, публицист П.Л.Лавров (1832-1900) халышыл-насихатшылара басшылы етті. «Тарихи хаттар» ебегінде ол табиат былыстарын зады, айталанатын былыстар дей келіп, оамды мірдегі былыстарды згеретін, айталанбас былыстар деп есептеді. Оны пікірінше тарихты мні дстрлі, тоырауа бейім оамды форманы «сынап ойлайтын тлаларды» ркениетіне згертуден трады. Тек осы тлалар ана адамзатты тедік пен ділеттілікке жеткізе алады деп пайымдады. здеріні масаттарын жзеге асыру шін сыни ойлайтын тлалар креске «баыт пен бірлік» беретін партияа бірігуі ажет.

Лавровты пікірінше, социализмге жеткізетін, шаруа революциясы, мият зірленуі тиіс. Бан халыпен бірге оны жетекшілері – саналы революционерлер де дайын болуы керек.

П.Н. Ткачев (1844-1886) халышыл астанды жасаушыларды басарды. Оны саяси кзарасы К.Марксты идеясыны аны ыпалымен жасалан «экономикалы материализм» тжырымдамасында крініс тапты. «Мен бкіл саяси, негелік жне интеллектуалды лемні былыстары соы сараптауда экономикалы дниені былыстарына жне «оамны экономикалы ралымына» саяды деп топшылаймын»[18], – деп жазды ол. Оны пікірінше, оамды прогресті оамды таптарды экономикалы мддесі шін креспен, адамдарды жеке мдделерін, оларды жеке баыта жетуге тырысу шін болан кресімен амтамасыз етуге болады.

Н.К.Михайловский (1842-1904) либералды халышылдарды теоретигі болды. Ол оамны задылыпен дамитынына кмнданбады. «оам зіні дамуында белгілі задара баынады, бл шбсіз, – деп жазды Н.К.Михайловский, – біра адамны санасына ызметті тадау бостандыыны тн екені одан да шбсіз»[19]. Тла, индивидуальды, тланы жан-жаты дамуы идеясы оны леуметтік-саяси кзарастарыны алдыы атарында тр. Тла, Михайловскийді пікірінше, оамдаы бкіл былыстарды жоары ндылы лшемі. Ол («кейіпкер») тарихты басты жасаушысы. Тла зіне те кооперацияларда жан-жаты («ртекті») дами алады. Ол тланы мндай даму проблемасын «ауымды бастауды атысуымен жеке адамны бастауыны салтанат руын крсететін тек социализм ана аматамасыз ете алады деп есептеді. Мндай дамуды адамзат дамуыны ткен кезедері амтамасыз ете алмады, йткені тарих «ртекті» баыт бойынша, яни оамны жіктелуі, ебек блінісі негізінде жрді.

азіргі оамны мір жадайы, – деп атап крсетті Михайловский, – халыты айыршылы жадайында тіршілік етуге мжбр етуде. Осындай мірді нтижесінде халы «тобыра» айналады. Ол халыты езгідегі жадайына шын кіл білдірді, сіресе шаруаларды есіркеді. Алайда, кптеген баса да халышылдара араанда Михайловский халы ктерілісіні оамды рылысты згертетініне сенбеді.

ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басындаы Ресейді саяси ойында саяси билікті жоа шыаратын, мемлекетті жоюды зіні масаты етіп жариялаан аым – анархизм елеулі былыс болып табылды. Идеялы аым ретінде анархизм Батыс Еуропа елдерінде пайда болды. Ресейде М.А.Бакунин, П.А.Кропоткин анархизмні крнекті теоретиктері болып табылады.

М.А.Бакунин (1814-1876) жымшыл анархизмні теоретигі болды. Адамзат тарихын ол эволюциялы процесс ретінде, адамзатты «жануарлар патшалыынан» «бостанды патшалыына» кшу рдісі ретінде кре білді. Оны пікірінше, дін мен мемлекет дамуды тменгі дегейіні рміздері. Бакунинні леуметтік-саяси анархизм тжырымдамасы адамны, оамны жне аламны бірлігін философиялы дниетанымды, органикалы, мірді ттас кйінде абылдау принципіне негізделген. Бл йлесімділікті леуметтік-саяси салада бзылуы, оны пікірінше, билік аппаратыны орталытануына, мемлекетті алыптасуына кеп соады.

Мемлекет, оны ойынша, барлы леуметтік баытсыздыты, бара халыты езуді негізгі айнар кзі, сондытан мемлекет жойылуы тиіс. Оны пікірінше, мемлекетті жойылуы революциялы жолмен жзеге асуы керек. Мемлекетті жоюды нтижесінде бостандыы ештеемен шектелмеген, адамдары саяси биліктен туелсіз оам рылуы керек. Мндай оамды Бакунин шаруалар мен жмысшы жымдарыны «ерікті федерациясы» ретінде крді.

Бакунинні идеялары коммунистік анархизмні кілі болан П.А.Крапоткинні (1842-1921) шыармашылыында одан рі дамытылды. Крапоткин оамды мірді барлы былыстарын «биолеуметтік зара кмек заына» баындырды. Бл за адамадарды оамды мірге біріктіреді деп есептеді ол. Осы заа сйкес, оны ойынша, адамдар бір-бірімен креспей, ынтыматастыа мтылады. Сондытан адамдарды ерікті коммуналар федерациясына туі зады деп тжырымдады Крапоткин. Мндай федерацияа ту, оны пікірінше, тек революциялы жолмен болады. Революция ана адамдарды ынтыматастыына, ерікті ндірістік ауымдар (коммуналар) федерацияларын руа кедергі келтіретін факторларды жоя алады. Осындай факторларды атарына жеке меншікті, мемлекеттік билікті жатызды.

Оны тжырымдамасыны ысаша трдегі мні мынаан саяды: «ндірушіні капиталды езгісінен босату. Коммуналды ндіріс пен орта ебекті бкіл німін еркін ттыну. Оны кіметті бауынан босату. Индивидтерді топтарда жне топтарды федерацияларда еркін дамуы. Діни моральдан босау. ысымсыз жне жазалаусыз еркін мораль – дет-рыпты тпелі кйі»[20].

Ресей саяси ылымында Н.А.Бердяев (1874-1948) крнекті рл атарды. Бердяев зіні элитарлы «сапалы демократия» тжырымдамасында мемлекеттік рылысты белгілі бір принциптерін алыптастырды. Бл тжырымдама иерархизм принципінде рылан жне самодержавиені де абылдамайды, формальді абсолюттік халыты билігі бар буржуазиялы демократияны да мойындамайды. Ол шін демократия «кпшілік дауыс немесе сан механикасы» ретінде жасыларды патшалыын орнаттырмай, жамандарды билігіне, басарылмайтын жне жауапкершіліксіз «тобырды, бараны» билігіне кеп сотырады. Шынайы демократия, оны пікірінше, бл е алдымен тланы зіне билігі, «зіндік тртібі мен зіндік трбиесі». Ол алашыларды бірі болып саясаттануда демократия мен тоталитаризмні ытимал байланысын крді жне тоталитаризмні жалпы негізделуі мен белгілерін анытады: 1) жекені жне блікті (жеке идеяны, лтты, тапты, топтарды, тлаларды) жалпыа талабы; 2) брін жтыш биліктік рылым; 3) жйені баралыы; 4) тланы рухын ирататын машина.

Бердяевті шыармашылыындаы басты нрсе саяси рылысты наты моделін жасау емес жне тоталитаризмді шкерелеу де емес, керісінше, оамды мірді барлы саласында адамны бостанды принципін орнату. Бердяев бостандыты адам сипатыны мні деп санады. Адами бостандыты, тла еркіндігін жзеге асыру немесе оан кедергі келтіру барлы саяси жйені критерийі болып табылады. Алайда, Бердяевті пікірінше, мірді йымдастыруды леуметтік-саяси формалары айсыбір дегейде адам бостандыына тосауыл ояды. Сондытан ол «саясатты жыртышын лтіруге» жне адами атынастарды саяси емес формаларына кшуге шаырады. «Саясатты мір орталыы деп мойындау засыз, адами тнді ештеемен рухтандыра алмайды, оан болмысты бкіл байлыын баындырады. мір орталыынан, оны маынасынан ол зген саяси партияларды крес жолы засыз. Саясатты е минимум дегейіне шейін, саясатты аяталуына, оны мдениет пен дінге сііп кетуіне дейін жеткізу бізді реттеушіміз болуы керек, бізге керегі де осы, шынайы азат болу да осы. Саясаттан саяси азат болу. Жаа мемлекеттілікпен саясатты жыртышын лтіруге, ескі мемлекетті бір «зын-сонар» саясатыны жамандыын жоюа болмайды. Мемлекеттілік керек, билікті зорлы-зомбылыына, зын-сонар саясата зге бастауды, мемлекеттен тыс, згені, зорлысыз оамдастыты, жаа саяси шешуді емес, баса жолмен бостандыты арсы ою керек»[21].

ХІХ асырды соы ХХ асырдаы Ресейді саяси ойында Г.В.Плеханов, В.И.Ленин, П.Б.Струве, С.Н.Булгаков жне т.б. кілі болан маркстік баыт ерекше орын алды.

Г.В.Плеханов (1856-1919) орыс марксизміні атасы. Ол лкен интелектуалды мра алдырды, соны ішінде «Социализм жне саяси крес», «Бізді таластарымыз», «Тариха монистік кзарасты дамуы туралы мселе» жне баса да кптеген ебектерін атауа болады. зіні шыармашылыында Плеханов саяси мірді кптеген проблемаларына кіл аударады. Ол тарихи процестегі бара халы пен тланы рлі туралы маркстік ілімді жаластырып дамытты, экономика мен саясатты зара байланысын ашты. «Экономика, – деп жазды ол, – ешашанда зінен зі салтанат рмайды..., рдайым тек белгілі саяси мекемелерді тікелей атысуы арылы ана ...»[22] салтанат рады. Плеханов саяси идеологияны алыптасуы мен дамуына тере талдау жасады, идеология мен саясатты зара байланысын ашты.

Плеханов астандышылдыа, якобинды революцияа, ткерісшіл социалистік партияны билікті тез басып алуына арсы болды, азан революциясын принциптік пікірімен абылдамады жне В.И.Ленинмен, большевиктермен ара жігін ашты.

1917 жылдан кейін Ресей оамыны рухани міріндегі жетекші орын В.И.Ленинге жне оны ілімі – ленинизмге тиесілі болды.

Ленинизмді оны жатастары «империализм дуіріндегі марксизм» деп атайды. Классикалы марксизм дстрлі капитализм дуірінде алыптасты. Капитализмні зіні жаа даму фазасы – империализм сатысына туі марксизмні біратар маызды аидаларын ой елегінен ткізу ажеттігіне себепші болды. Марксизмні классиктері сияты, Ленин дниежзілік революцияны сзсіз болатынына, соны негізінде капитализмнен социализмге жне коммунизмге туді іске асатынына сенді. Алайда марксизм классиктері революция аса дамыан капиталистік елдерде бір мезгілде болуа тиіс деп есептесе, Ленин классикалы марксизмні осы аса маызды аидасынан бас тартып, «империализм бауындаы лсіз буын» туралы идеяны сынады. Экономикалы жне саяси дамуды тесіздігі капитализмні сзсіз заы. Осыдан келіп, социализм алашыда бірнеше немесе жекелеген бір елде жеуі ммкін[23]. Осы идеяа сйкес социалистік революция бастапыда «лсіз буында», леуметтік-экономикалы жне саяси арама-айшылытарды тйінінде – Ресейде болуы тиіс.

Ленинні идеясы мірде жзеге асты. Социалистік революция алашыда Ресейде болды, одан кейін біратар экономикалы жаынан дамымаан елдер социализм ру жолына тсті. Алайда дамыан капиталистік елдер олара ару-жарапен жасатануды тады. Бл елдер траты трде арулы атыыстара тартылды. Соны нтижесінде бл елдерді экономикасы милитаристік сипат алды. Сырты ауіптен орануды ажеттігі тоталитарлы режимдерді орнауына ыпал етті. Экономикалы жарыс, тптеп келгенде жеіліс тапты. Бл жадай жалпы социалистік жйені жне Кеес Одаыны кйреуіні басты себептеріні бірі болды.

Сайып келгенде, осы аса маызды мселе бойынша классикалы марксизмні лениндік ревизиясы Ресейді тадырында да, жалпы социалистік идеологияны тадырында да те крделі салдарлара сотыран ателік болды деген орытынды жасауа болады.

Марксизмні баса да саяси идеяларын тсіндіруде Ленин шектен тыс ортодоксальды позиция стады, бл тапты трыдан арауды абсолюттендіруден крінді. Социал-демократиядаы ртрлі баыттаы кресте ол «марксизмні тазалыы шін» крескер. Атап айтанда, зіні «Мемлекет жне революция» атты ебегіні басты масатын Марксті мемлекет туралы шынайы ілімін алпына келтіру деп жариялады. Марксизмні саяси тжырымдамаларына Ленинні осан лесі, е алдымен оан ерекше кіл оюында жатыр. «Мемлекет жне революцияны» 1-ші тарауында ол мемлекетті тарихи рлі мен маызы жніндегі марксизмні негізгі идеясы – бл мемлекет бітіспес тапты арама-айшылытарды жемісі жне крінісі екендігін крсетуде – деп длелдейді. Осы жмыста Ленин тапты кресті пролетариат диктатурасына дейін мойындап таратан ана марксист болатынын атап крсетті. Осы жне баса жмыстарында Ленин капитализмнен коммунизмге туді бір ана ммкін формасы ретінде пролетариат диктатурасы мемлекетін руды ажеттілігіне кп кіл аударылады. Капитализмнен коммунизмге ту аса лкен байлы жне саяси формаларды алуан трін бермеуі ммкін емес, біра оларды мні біреу: пролетариат диктатурасы[24].

Ленин пролетариат диктатурасы мемлекетін «жаа типті мемлекет» деп атайды. Ол пролетариат диктатурасы мемлекетіні мір сру механизмдері мен принциптерін капиталистік мемлекетті антиподы ретінде жасады. Осындай кзарасты салдарынан буржуазиялы демократия мен либералды саяси ойды жетістіктері: оамды келісім идеясы, билікті блу принциптері, саясатты мірді баса салаларынан блу, азаматты оам алыптастыру жне т.б. жоа шыарылды.

Ленинні саясаттанулы мрасында саяси партиялар туралы ілім де елеулі орын алады. Алайда бл ілімде тапты трыдан келу принципі басым. Ленин зіні ебектерінде пролетариатты тапты йымны жоары формасы ретіндегі, оны алдыы атарлы отряды ретіндегі жаа типті партия туралы ілімді жасауа негізінен кп кіл аударады, партияны йымды рылымыны принциптерін алыптастырады, соларды ішінде демократиялы центризмді жетекші деп санайды (мнда демократиядан грі централизмге акцент жасайды).

Ленин, сз жо, ірі саяси ойшыл, дарынды саяси практик болды. Оны теориялы жне практикалы ызметі Ресейді жне лемні баса да елдеріні дамуына зор ыпал етті. Алайда оны ызметін бір жаты ара тске немесе а тске баалауа болмайды. Ленинні ызметіне жне оны ылыми жмыстарына біз объективтік баа беруге тиіспіз.

Тптеп келгенде, Ресей ойшылдары Ресей мемлекеттілігіне, мдениетке, идеологияа, саясата жне жалпы саяси мірге тере сараптама жасады, билік, бостанды, ы, тла мен мемлекетті зара арым-атынастары, оамны революциялы жне эволюциялы даму жолдары жне т.б. туралы байыпты ой-пікірлер алдырды. Ресейдегі саяси ой батыс еуропалы ылым дегейіне барынша жаын трды. Сонымен атар ол азастандаы саяси ойларды алыптасуы мен дамуына ыпал етті.