Азастанны саяси ойлары

азастанны азіргі оамды-саяси ойларыны идеялы айнар кздері здеріні бастауын ткен ойшылдарды саяси кзарастарынан жне тжырымдамаларынан алады. Оларды кпшілігі адамзат оамын жааша, ділетті негізде айта ру туралы армандаан еді. Осы орайда адамзат ркениетіні азынасына нды лес болып осылан азастанны оамды-саяси ойыны лкен де даты тарихыны бар екендігін атап туіміз ажет.

азастан оамтанушыларыны соы жылдардаы зерттеулері азастандаы оамды-саяси ойды тарихи-саяси шындыты р трлі оамды кштерді мегерген ерекше формасы ретінде, тарихи дамыандыын жне аза халыны саяси санасыны алыптасуы мен дамуында зор роль атаратындыын сендіре крсетті. азастанны алдыы атарлы ойшылдары прогресс шін, тарихи алдыы оамды-саяси рылыс орнату шін кресті. Натылай сз етсек, олар ХІХ асырды соынан бастап баса халытарды, елдерді дамыан оамды-саяси ойларынан ешбір кем тспеді, кейбір мселеде тіптен басым боланын айтуымыз ажет.

рине, азастандаы барлы ойшылдарды саяси кзарастарын бір параграфта арастыру ммкін емес. Сондытан бл параграфта Орта асырды жне аарту-демократиялы кейбір ойшылдарды саяси ойларын ысаша арастырамын.

Орта асырдаы Шыысты, азастанны ойшылдарыны арасында орыт, л-Фараби, Ахмет Яассауи ерекше орын алады.

орыт – жай ана мифтік адам емес, ол – 8-9 асырда оыз-ыпша тайпалары арасында Сырдария бойында мір срген ойшыл, аын-сазгер, емші. Оны лкен ебегі – «орыт ата кітабы». Бл кітап он екі жырдан трады, оыз-ыпша тайпаларыны бріне бірдей тсінікті орта тілде жазылан.

«орыт ата кітабы» – тркі тілдес халытарды ежелгі тарихын, байыры трмысын, дет-рпын, аралас некені, отбасылы дстрді, тланы ыр-сырын, салт-санасын танытатын леуметтік, рі тарихи саяси мра. Оны кітабыны кейіпкерлері, соны ішінде ле туындыларындаы кейіпкерлері оыздар мен ыпшатар.

орыт бізге жеткен гімелер мен аыздарда лы кйші-обызшы ретінде, зіні музыкасымен жауыздыа, табиат кштеріне арсы трушы, халытарды зара тсіністігін ныайтушы ретінде т.с.с. болып крсетілген. Сонымен атар, орытты аза даласында деттегі, мейірімді басы боландыын атап туіміз керек. «орыт ата кітабыны» тере леуметтік-саяси маыздылыы бар[25]. Бл кітап зіні тарихи-саяси мазмны, кейіпкерлері жне жазылу стилі жаынан азаты эпосты дастандарына те жаын тр.

Тарихи деректер бойынша, орыт за жылдар бойы ел басаран ксем болан, ш хан тсында узірлік ызмет атаран. орыт адамдарды, халытарды бостандыын, еркіндігін, достыын, жасылыын, патриотизмі мен адамгершілікті, махаббатты, адалдыты, ептілікті, улыты, дептілікті, лкенді рметтеуді, кішіпейілдікті, т.б. толып жатан леуметтік-саяси мселелерді жырлаан. Сонымен бірге оыз-ыпша жртыны дстрлі леуметтік-саяси мірін, халытарды, адамдарды мінез-лын, арым-атынасын, т.б. кптеген леуметтік-саяси тсінік-ымын зерттеген. Оны жырындаы ел орау, кллі оыз-ыпша еліні топтасан бірлігі, достыы, беріктігі, ар-намыс шін кресу, ізгі ниетті болу, трбие, бейбіт мір мселелері жніндегі ой-пікірлері мгі асыл аида, леуметтік-саяси мра. Бл жырларында ол леуметтік-саяси жанжалдарды, атыыстар мен соыстарды, айшылытарды жне халытарды, бектерді, алыптарды алауыздыын, бірікпейтіндігін, райсысы жеке-дара рекет жасайтындыын, опасыздыты, залымдыты жасы крсеткен. Сонымен атар, оыз-ыпша жртыны кш-уаты, билігі, уанышы, матанышы, зге халытар алдында мртебесін, беделін леуметтік-саяси мнмен бейнелеген.

орыт жырлары азаматтарды соыс нерін игеруге, ар-намысты жоары стауа, ел басына кн туанда, оны ерлікпен орауа ндейді. Сонымен бірге ел орайтын жігіт пен ыздар аылды да айлалы, иын-ыстау шатарды жауын аыл-айламен алып шыатын болуы керек деген пікір, кзарасты уаыздайды.

Таы да айта кететін бір мселе, орытты леуметтік-саяси, трбиелік мн-маынасы ешашанда жоалмайтын сиет-наыл сздері кп болан.

Сайып келгенде айтарымыз: орыт дастатныны леуметтік-саяси сипаты идеялы баыт-бадарынан жне шыарманы мазмнынан аны крініп тр. Ол бкіл Шыысты, азастанны леуметтік-саяси ойларыны жинаталан лы тласы. орытты леуметтік-саяси дниетанымыны негізіне: адамзат шін рбір тіршілік стіні ндылыын крсетуі жне мір, отан, бостандыты сйгіштік кзарас, асиетпен кнделікті кйкі тірлікті аумаынан шыа білуге, айталанбас уаытты, леуметтік-саяси ндылы пен идеалды адірлеп, баалай білуге ндеуі жне сол арылы оамды мірді мгілік ету идеясы жатады. Сондытан да оны леуметтік-саяси идеялары тек Шыысты ана емес, Европа халытарыны да орта игілігі болып табылады. Сонымен бірге, орыт жырларыны леуметтік-саяси мн-маынасы болаша рпа шін де маызы зор.

Арыс пен Сырдария зендері тоысатын жерде орналасан Фараб (Отырар) аласында туан бу Нсір Мхаммед л-Фараби (870-950) прогрессивті леуметтік-саяси ойды жарын білдірушісі болды. Ол кптеген тілдерді жете білді жне алым-энциклопедист рі философ болды.

л-Фарабиді мрасы те кп жне алуан трлі боп келеді. Ол сол тста белгілі болан бкіл білім салаларын: философияны, этиканы, леуметтануды, саясатты, психологияны, жаратылыстануды, музыканы т.б. зерттеді, жне ол ебектері леуметтік-саяси ойды дамуына айтарлытай рл атарды. л-Фараби 100-ден астам ылыми ебектер жазды, оларды кейбіреулері ана біздерге белгілі болып отыр.

л-Фараби саяси ілімге де айтарлытай лес осты. Ол «Раымшыл ала трындарыны кзарастары», «Саясат туралы», «Мемлекет айраткерлеріні афоризмдері», «Азаматты саясат», «Баыта жету туралы» жне т.б. ебектерінде пайымдалан.

л-Фараби зіні саяси ілімдерімен тыыз байланысан философия мен этикадан кптеген шыармалар жазды. Белсенді сана жетелейтін адамны шыармашылы ызметі, л-Фарабиді пікірінше, этика мен саясат саласындаы прогресті алышарты болып табылады.

«Раымшыл ала трындарыны кзарастары», «Азаматты саясат» шыармаларында л-Фараби орта асырлы Шыыста бірінші болып философияны кмегімен леуметтік-саяси арама-айшылытармен ушыан феодалды оамны саяси жне моральды жадайын пайымдауа талпыныс жасады. Ол раымды істерді жне дрыс саясатты кмегімен адамдарды баыта жетуін тпкі масат деп есептеді.

л-Фараби саяси мні бойынша адамзат оамыны бір-бірінен ерекшелену ммкіндігін тсінді. Оларды арасында толыы да жне толы емесі де бар. Толы оамны лы, орта жне шаын делінетін ш трі белгілі. лы оам – «бл жер бетінде тратын барлы адамдар ауымдастыыны жиынтыы», орта оам – «бл бір ана халытан тратын оам», шаын оам – «бл айсыбір халы тратын, белгілі бір жерді бліміне орналасан айсыбір аланы трындарынан тратын оам».

Толы емес оам – бл ауылды трындарынан, кварталды мекендейтіндерден, айсыбір кшеде, бір йде мір сретіндерден ралан оам. Соылары, – деп жазды л-Фараби, – оамны тменгі сатысын райды, ал квартал мен ауыл екеуі бірігіп – алаа арайды, ауылды алаа арауы оны алаа ызмет етуімен байланысты, ал кварталды алаа арауы оны блімін райтындыына байланысты.

л-Фараби сол дуірде халытар міріні алуан трлілігіні себебі туралы мселеде абылданан ылыми емес тсініктеме беруден алыстатуа тырысты. Халыты халытан ерекшелейтін, – деп жазды ол «Азаматты саясатта», – екі табии нрсе: табии дет-рыптар жне табии асиеттер, сонымен атар шінші нрсе ... тіл. Табии дет-рыптар мен асиеттер, оны пікірі бойынша, халытарды айсыбір географиялы ортаны ыпалымен пайда болады. азастанды ойшылды бл пайымдаулары аншалыты аалдау боланына арамастан, адам жне адамзатты дет-рыптары жнінде, мір туралы сол тста стем еткен ылыми емес тсініктермен салыстыранда бір адам ала басанды еді.

оамды бірлестіктерді р трлі еркін, сонымен атар халытар арасындаы згешеліктерді зерттеп, л-Фараби оамны рамына да мейлінше толыыра тоталады. оам, оны пікірінше, раымшыл жне раымшыл емес болып блінетін р трлі алалардан трады. Е жасы ала болып раымшыл ала саналады. Ол зі мір срген оамны р трлі оамды жіктеріні мір салты мен мінез-лына толыыра талдау жасайды. Оны назары жетілген оамды рылыма олы жеткен феодалды мемлекеттік рылыса ауан, оны пікірінше, бл раымшыл ала болып табылады. Ол ішімдікке салынан, жмыс істемейтін жне лззата беріліп, жатып ішер мір салтын станан феодалды оам кілдері блігіні кемістіктерін ашады.

л-Фарабиді з кезегіндегі оам жадайын парасаттылыпен талдаанын жне мемлекетті іріп-шіруіні бкіл жауапкершілігін жоарыда тран билеушілерге, феодалдара жктейді, олар здеріні билігін дайды еркін орындау шін олданбай, керісінше здеріні згермейтін марлыын анааттандыруа жмсайды. Кемшіліктерді сынаанымен ол феодалды тртіпке арсы шыпайды. Керісінше л-Фараби феодалды саяси рылысты ныайтуды жолдарын іздестіреді.

л-Фараби зіні саяси теорияларында дуірді ткір мселелерін, е алдымен мемлекетті оама атынасы мселесін ктерді жне шешті. Бл теорияны бастапы категориясы етіп «жаппай игілік» ымын алады, адамдарды андай сословияа жататынынан туелсіз, оларды бріне бірдей те тарайтын станым – дайлы станым. Жаппай игілікті тарату мемлекеттік билік пен занаманы масаты болуы тиіс. Мемлекетті адамдарды ажеттіліктерін оамды анааттандыру шін рылан саяси йым ретінде анытай отырып, алым, бл йымны алыптасуын, оны даму сатыларын зерттеуді керектігімен атар адамдарды игілікке жетуіні оамды-саяси жолдарын да арастыруды ажет деп санайды. Адами игілікті тарату, л-Фарабиді пікіріне сйкес, е бастысы жасампазды бастаулара негізделген раымшыл мемлекетті болуына байланысты.

Кез келген жасылы, л-Фарабиді айтуынша, шындыында еркін тадау мен тілегі бойынша жзеге асады. здеріні мдделері мен тілегін біріктіре келіп, адамдар раымшыл мемлекет рады. ала, – деп жазды ол, – жмыста зара кмек крсетуді масат етіп, адамдарды біріктіретін, сонымен наыз баыта бленетін раымшыл ана болып табылады, жне де адамдар баыта жету масатында бір-біріне кмектесетін оам бл раымшыл оам болып есептеледі. Баыта жету масатында бір-біріне кмек крсететін халы, барлы ала раымшыл халы. Осылайша барлы жер, егерде халытар, оны мекендейтін, баыта жету шін бір-біріне кмектесетін болса, раымшыл жерге айналады[26].

Раымшал мемлекетте, л-Фарабиді пікіріне сйкес, ел басы – басшы болады, оны арамаында феодалды иерархиялы баспалдата тран р трлі мшелері болады. Бл мемлекетте адамдарды тесіздігі орнайды, олар оамда р трлі орынды иеленеді. л-Фараби оамдаы адамдарды арасындаы тек тесіздікті кріп ана ойан жо, сонымен атар оны сынады. Осымен байланысты оыан ел басы – басшыны кмегімен раымшыл мемлекеттегі барлы адамдар, здеріні оамдаы орындарынан туелсіз, з баытын табуа тиіс деп ойлады, бл мемлекетті шыармашылы ойлауа, таныма жне халыа аморлы жасауа абілеті бар адамдар басаруы ажет деп пайымдады. л-Фараби кемегер ел билеушіні жне дана адамдарды болмауын мемлекет шін аса атерлі апат деп есептеді, егерде мемлекет басына келіп оюа болатын дана табылмаса, мемлекет белгілі бір уаыттан кейін сзсіз жойылады.

л-Фараби раымшыл мемлекетті пайда болуы е алдымен оны басшысына байланысты деп, оан шынайы сенді, ол абілетті, саналы, ерік-жігерлі, ылымды сйетін болуы тиіс. Раымшыл мемлекетті басшысы, оны пікірінше, табиатынан зіні айтатындарын жасы тсініп, брін кре білетін болуы тиіс, айтушыны айтылан пікірі мен ісін жадайына сйкес пайымдауы керек; алай тсінгенін, нені кргенін, естігенін брін жадында жасы сатауы ажет, бларды ешайсысын мытпауы керек; айсыбір нрсені кішкентай белгілерін байап, ол белгілерді неге баыттайтынын тез аып алатындай ыраы жне креген аылы болуы ажет; оуа жне таныма сйіспеншілігі бар, оан жеіл жететін, оудан ешбір шаршамайтын, бл ебекпен азапталмайтын болуы тиіс; шындыты жне оны жатаушыларын сйетін, тірікті жне оан жгінетіндерді жек кретін болуы керек; табиатынан ділеттілікті жне оны жатаушыларын сйетін, ділетсіздік пен тиранияны жне олар кімнен шыса да жек кретін болуы тиіс; ...ділетті болуы керек, біра ыыр болмауы керек, ділеттілік алдында бірбеткейлік крсетпеуі жне асарыспауы ажет, біра кез келген ділетсіздік пен опасызды алдында млдем бас имейтіндей болуы тиіс; ол ажетті деп санаан нрсені жзеге асыруда табандылы крсетуі тиіс жне мндайда батыл болуы тиіс, оруды жне ажырсыздыты білмеуі керек.

Осымен байланысты, раымшыл мемлекет пен оыан, білімді билеуші туралы Фараби теориясыны ылыми емес негізде рыланын, біра оны ерте ортаасырлы дуірдегі леуметтік-саяси ойды тарихында бір адам ала басу боланын айтуымыз ажет. л-Фараби ораан аартушылы идеялар негізінен ылыми, философиялы жне леуметтік-саяси білімге баындырылан еді, соларды кмегімен, оны пікірінше, оам раымшыл жне ділетті болады.

Бл идеяларды жзеге асуына кедергі жасаандарды брін л-Фараби сына алды. Ол ылыми, философиялы жне леуметтік-саяси білімдерді бааламайтын, мдениетсіздік, байлыа ашкздік, сарады жне зорлы-зомбылы стем еткен мемлекет мейлінше аз дамиды деп айтты. Ойшыл адамдарды сарадыы мен жыртыштыына негізделген мемлекет рып, здеріні ашкздігімен жне тираниясымен оамны рухани, леуметтік-саяси кштерін ирататын феодалды билеушілерді деспотизміне арсы шыты. Мндай мемлекет, оны пікірінше, білімсіз, мдениетсіз, раымсыз адамдарды зорлы-зомбылыыны кмегімен басарылады. Олар тек байлыты, билікті жне лззатты ана баалайды. Мндай адамдар р трлі улы-смдыты кмегімен алан халыа здеріні стемдігін орнатуа тырысады. ділеттілік бзылатын, тирания орнайтын жне ылыми, философиялы жне леуметтік-саяси білім бседейтін рахымсыз мемлекетте обскурантизм сзсіз салтанат рады. Рахымсыз мемлекет туралы айта келіп, л-Фараби ортаасырлы дуірде бірінші болып Аббасид халифатыны леуметтік-саяси арама-айшылытарын крсетті[27] жне оларды теориялы дегейде тсіндіруге талпынды.

Осымен байланысты, л-Фарабиді тптеп келгенде, жауыздыты жойылатынына жне жер бетінде мейірбан, ділетті бастауларды салтанат ратынына сенгендігін айтуымыз керек.

Феодалды езгі кшейіп, соыс ршіген заманда л-Фараби зорлы-зомбылысыз жне анаусыз, жер бетіндегі барлы халытарды арасында бейбіт жне досты атынастар орнайтын жалпыадамзатты лгілі оам идеясын батыл сынды. Алайда, ол зіні прогрессивті леуметтік-саяси идеясына жетуді дрыс жолын таба алмады. Біра соан арамастан феодализм дуірі мен ислам реакциясы заманында ділетті леуметтік-саяси идеалды жариялауды зі аса батыл да прогрессивті іс болатын. Сондытан да оны прогрессивті идеялары тек ана Шыысты ана емес, Еуропаны халытарыны леуметтік-философиялы, саяси ойларыны дамуына лкен ыпал етті.

Ахмет Яссауи (шамамен 1093-1166) – тркі тілдес халытарды крнекті ойшылы, есімі ислам леміне белгілі, тркілік суфизмні негізін салушы. Ол Сайрам (Испиджаб) аласында туан. Оны негізгі ебегі «Диуани хикмет» («Даналы кітабы») – парасатты сздер, ледер жинаы – 12 асырдаы саталан деби, тарихи, леуметтік-саяси асыл мра болып табылады. Мнда 149 хикмет берілген, соны 109 Яссауидікі екені сзсіз. Бл кітап оыз-ыпша – ежелгі тркі тілінде жазылан.

«Диуани хикмет» бірнеше рет азанда (1887-1901), Стамбулда (1901), Ташкентте (1902-1911) жары крді. Ол аынны, ойшылды лкен дарынын крсетті. Автор игілікті рекетті, ділеттілікті, сйіспеншілікті, бостандыты, ерлікті жырлады жне тркі халын ынтымаа жне адамгершілік адалдыына шаырды.

Ахмет Яссауиді леуметтік-саяси іліміні е бастысы дай идеясы боланын айтуымыз керек. Ахмет Яссауи шін дайды тану – адамды тануды білдірді.

«Хикметте» суфистік идеологияны, саясат пен практиканы бкіл алуан трі крсетілді. Сондытан да Ахмет Яссауиді суфистік ілімі леуметтік-саяси трыдан аланда аса крделі аым болып саналады. Алайда «Даналы кітабында» Ахмет Яссауи леуметтік-саяси ойларыны тередігін сатаан, арапайым бл дние адамдарыны эмоционалды-психологиялы мітті жаындыын арастыран. Сондытан «хикметтер» рухани, леуметтік-саяси мірді барлы жатарын амтыан, сол кездегі діни ахуалды бейнелеген авторды дниетанымы[28], бірттас тжырымдамасы.

Осымен байланысты аын-ойшылды з ледерінде дайа жасампаз адам сияты араанын айтуымыз керек, сондытан арапайым ледерінде берілген оан деген лирикалы сйіспеншілік атынасын крсетуі орынды. Ахмет Яссауи леуметтік-саяси дниетанымды ойыны зегі етіп белсенді адамгершілікті бастауы ретіндегі адамды алады, жауыздыа арсы кресті, тек жасылыты, ділеттілікті, бейбітшілікті жне адамдара деген сйіспеншілікті жне т.б. пайымдайды.

даймен кездесу, оны круге деген ыыласы Ахмет Яссауиді басты масаты еді. Ол «кім дайды есінде стаса, сол онымен кездеседі» деп айтты. Ахмет Яссауи леуметтік-саяси идеяларын дін арылы тсіндіреді. Мндай жасылы пен жауызды, ділеттілік пен ділетсіздік, атыыс жне досты, жаымды жне теріс рекеттер сияты леуметтік, моральды-саяси сапалар адамны дайа деген сеніміне байланысты болады. Ахмет Яссауи «кім жауызды жасаса, ол кндан тазара алмайды, кім жасылы жасаса, ол дайды сйіктісіне айналады» – деп жазды.

Ол адамдарды зін-зі тазартуа, зін-зі жетілдіруге, жасылыа, зара тсіністікке, ынтыматастыа шаырды. йткені ділеттілік, гуманизм, саясат дайдан тарайды. Сонымен бірге Ахмет Яссауи халыты алдайтын ишандар мен молдаларды, сондай-а тірік сенімдегі адамдар мен халыты езуші ел билеушілерін сынады жне шкереледі. Ол леуметтік-саяси айшылытар мен тесіздіктерді де сынайды жне халытар мддесін орайды

Ахмет Яссауи ділетті саясат жргізуге жне халыа ызмет етуге шаырды. Оны леуметтік-саяси ойларын шкірттері дамытты. Ол зін ортаасырлы дуірді лы ойшылы ретінде крсетті, оны кзарастары аза халыны жне баса да тркі халытарыны леуметтік-саяси ойларыны дамуына ыпал етті. Ахмет Яссауиді леуметтік-саяси идеяларыны тарихи маыздылыы оларды аза халыны алыптасуыны, аза мемлекеттілігіні, дет-рыптарыны, салт-дстрлеріні жне т.б. пайда болуыны айнар кзі боландыында еді.

Сайып келгенде, Ахмет Яссауи тек дін насихатшысы деп арауа болмайды, сонымен бірге, ол адам, халы бойындаы жасы асиеттерді, бостандыты, ділдікті, мейірімділікті, сабырлыты, жомарттыты, достыты, бірлікті, махаббатты жне баса да оамды былыстарды ккке ктере мадатаушы, баса сзбен айтанда жаа леуметтік-саяси кзарасты алыптастырушы. Кллі тркі тілдес халытарды леуметтік-саяси ойымен тамсандыран Ахмет Яссауи азастан саяси ілімі тарихынан тиісті орнын алатыны сзсіз. Оны мрасын танып-білу, зерттеу, оны оам игілігіне пайдалану азастанды саясаттануды зекті мселесі.

Белгілі аартушы-демократтар Шоан Улиханов, Абай нанбаев, Ыбырай Алтынсарин азастанны ылыми жне саяси ойыны ірі кілдері болды. Оларды саяси ойлары прогрессивті орыс ойшылдарыны идеяларыны жне орыс халыны алдыы атарлы мдениетіні ыпалымен алыптасты.

Ш.Улиханов (1835-1865) – жан-жаты алым, прогрессивті рі бірегей ойшыл, крнекті саяхатшы. Оны саяси кзарастары «Сібір арамаындаы азатарды сот реформасы туралы записка», «Жоария очерктері», «Аблай», «№1 записка» ебектерінде жне орыс достарына жазан хаттарында баяндалан.

Ш.Улиханов Омбыдаы кадет корпусында білім алды, Омбы аласыны генерал-губернаторыны адъютанты ызметін атарды, Орта Азия мен азастанны аз зерттелген аудандарына шыарылан бірнеше экспедициялара атынасты. 1860 ж. ататы географ П.П.Семенов-Тянь- Шанскийді сынысымен ол Орыс географиялы оамыны толы мшесі болып сайланды.

Алдыы атарлы орысты саяси, леуметтік-философиялы идеяларымен Ш.Улиханов алаш рет Омбыда оыан жылдары танысты. Орысты крнекті оамды айраткерлерімен, жазушыларымен жне алымдарымен тікелей таныстыы, Белинскийді жне Чернышевскийді ебектерін оуы, Петербордаы мірі жне т.б. – осыны брі Ш.Улихановты алдыы атарлы леуметтік-саяси дниетанымыны алыптасуына о ыпал етті.

Ш.Улихановты аза халыны орыс жне Ресейді баса да халытарымен достыты шын жатаушысы болды жне дінаралы жаулаушылыты олдамады.

Ш.Улихановты бкіл ызметі «арапайым халыты» мдделерін орауа арналды жне ол феодалды билеушілерді зорлы-зомбылыын тотатуды талап етті. Осымен байланысты Ш.Улиханов халыты материалды жадайын жне трмысын жасартуа келетін экономикалы жне леуметтік-саяси реформалар жргізуді жатады. сіресе саяси реформаларды ол экономикалы жне леуметтік айта руларды барынша тере жргізуді ралы ретінде арастырды. «Бізді заманымызда, – деп жазды Ш.Улиханов, – халыты м-мтаждарына тікелей атынасы бар экономикалы жне леуметтік реформалар халы шін е маызды ... адамны трмыс жадайын жасартуа себеп болатын реформалар ана пайдалы да, ал осы масата жетуге, бір себеппен, кедергі болатын реформалар зиянды болма»[29].

Ш.Улиханов слтандарды, билерді жне баса да асйектерді халыа арсы ызметін, сонымен атар патша кімшілігі жасаан бюрократиялы хаосты, халыты тонаан управительдерді азастанны ебекші жртыны жадайын жасарту жолында тран негізгі кедергілер деп санады[30].

оамды-саяси айта рулар, Ш.Улихановты пікірінше, егерде олар халыты мтажын анааттандыратын болса, сол уаытта з масатына жетеді.

Жергілікті феодал шонжарларды «астыы мен арам ниетіне», злымдыына арсы, «арапайым халыты» здеріні жеке мдделерін орау ісіндегі немрайдылы пен енжарлыты кінішпен атап крсетті. Алайда халы барасыны «немрайдылы пен енжарлыыны» себептерін ол ылыми тсіндіре алмады, оларды оу-аартуды жеткіліксіздігімен, білімсіздік жне таылыпен тсіндірді.

Ш.Улихановты зорлы-зомбылы пен засыздыты дшпаны ретінде, патша самодержавиесіні жауы боландыын жне оны отарлау саясатын сынаанын атап айтуымыз ажет. Сонымен атар ол халыа арсы баытталан озалыстарды, дінні кемшіліктерін мінеді жне славянофильдікті де, либералды «батыстыты да» арсыласы болды.

оамды формалар, саяси жне зады институттар, Ш.Улихановты пікірінше, «материалды мтаждыа» жне «лтты мінез-лыа» байланысты. Ол адамдарды кзарастары, «пікірлері» мен оларды оамдаы орныны арасында тікелей байланысты барлыын атап крсетті. Адамны кзарасы оны трбиесіні жадайына, айда скендігі мен трбиесіне туелді болады, йткені адами бкіл талаптар мен уждар физикалы жне леуметтік-саяси жадайларды жиынтыыны ыпалынан туындайды.

Ш.Улиханов халы барасыны здеріне ажетті мемлекеттік басаруды саяси-зады формасын тадау еркіндігін беру туралы жне з билеушілерін тадауа ы беру жніндегі идеяны насихаттады. Ру аралы ырысуларды йымдастырушы – слтандар мен хандарды ата сына ала отырып, монархиялы билік формасын бкіл халыты мддесіне пайдалану ммкіндігіне міт артты. Феодалды билеушілерді «за тртібін бзушылыы мен зорлы-зомбылыын» тотатуа шаырып, ол патша кіметіні зіне керегі есерсо слтандар емес, керегі халы екендігін тсінуі тиіс деп есептеді.

Ш.Улиханов округты ірі чиновнигі – аа слтан болып, отандастарына кмек крсете алатынына, оларды баса да чиновниктерді зорлы-зомбылыынан жне ру асйектеріні стемдігінен орай алатынына міттенді, зіні жеке басыны мысалымен жерлестеріне «білімді слтан – билеушіні» аншалыты пайдалы болатындыын крсеткісі де келді. Патша чиновниктері оны аа слтан ызметіне бекітпей тастады.

Ш.Улиханов орталы Ресейді сот мекемелеріні халыа арсы жне реакциялы сипатын тсінді, сот шендеріні бюрократизмі мен сатылыштыын, оларды деттен шыпаушылыын жне формализмін, сотты «объектіні» орауын жне т.б. айыптады.

Ш.Улиханов оамдаы шешуші рлді рухани фактора жатызды, тек ана ылым мен оу-аартуды кмегімен мірде орын алан саяси рылысты згертуге болады, оамды-саяси прогреске жетуге болады деп ате ойлады. Ол халыты, оамны міріндегі географиялы ортаны рлін асыра баалады, адамдарды мінез-лын, кзарастарын, дет-рпын сырты орта, леуметтік жне табии жадайлар анытайды деп есептеді, адами талаптар мен уждар е алдымен осы ортаны, климатты жне топыраты жадайларымен аныталады деп санады.

Осылайша, сол тстаы орыс патшалыыны саясаты жне азастанны леуметтік-экономикалы артта алуы себебінен Ш.Улихановты саяси кзарастарында, дниетанымында орын алан арама-айшылытара арамастан, жалпы ол прогрессивті болды. Оны саяси кзарастарыны прогрессивті жатары аза жне баса да халытарды оамды-саяси ойларыны жне мдениетіні одан рі дамуына жаымды ыпал етті.

ХІХ асырды екінші жартысында Ш.Улихановты прогрессивті саяси ойларын азаты оамды-саяси ойында есімдері кеінен танымал болан Ыбырай Алтынсарин мен Абай нанбаев одан рі жаластырды.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) – тамаша педагог-аартушы, ірі алым жне ойшыл. Ол крнекті педагог, аза даласында халы аарту ісін дарынды йымдастырушы жне белгілі алым болумен атар, ол ірі жазушы жне прогрессивті оамды-саяси айраткер де болды. Оны леуметтік-саяси шыармалары: «Халыа білім беру туралы», «Жауыз шонжара», «ырыздарды баытсыздыы», «Таза бла», «ділдік», «Шариат жне ислам», жне т.б. з кезегінде Ресейді инттелигенциясы арасында танымал болды жне азірге дейін здеріні маыздылыын жоймаан туындылар.

Ы.Алтынсарин азіргі останай облысыны Затобол ауданыны аумаында орналасан Жабыршы ауылында дниеге келген. ш жасында ата-анасынан айырылды, олар Жабыршы ауылына жасалан шапыншылы кезінде аза тапан еді. Ы.Алтынсаринді би рі старшина болан атасы Баложа Жабыршы трбиесіне алады.

зіні саяси сенімі бойынша Ыбырай демократ болды, халыты зін-зі басаруын олдады, социализм идеясынан бас тартты. Ол орыс-аза достыыны ызу жатаушысы болды жне азастанда прогрессивті леуметтік-саяси ойды жне алдыы атарлы мдениетті насихаттаушысы болды.

Ы.Алтынсарин Орынбордаы орыс мектебін бітірген. Мектептегі оуын тмамдааннан со старшинаны кесе хатшысы, Орынбор басармасыны тілмашы, мектеп малімі, Торайдаы аза мектептеріні инспекторы болып ызмет істеді. Жмысты алашы жылында-а Ы.Алтынсаринны оамды, ылыми, педагогты жне саяси ызметі басталды.

Ы.Алтынсарин кедейлерді арсыз тонаан жне мліктерін тартып алан байлара, ру билеушілерін жне кез келген алаятара, ан сорыш деп атанан феодалды шонжарлара сын айтты, ойшыл бара халыты асырлар бойы лдытан, араылытан жне мдениетсіздіктен таруа кмектесуге тырысты. Ол азатарды оамды байлыын жеген жне оларды болашаын блдіретін жауыздыа арсы труды зіні борышы санады. «ділдік крмеген шін треге айтылан сз» деген леінде, халыты анаушыа баыттап, Ы.Алынсарин кімді сен езіп жаншыса, оларды да саан ры салатын кні туатынын мытпа[31] – деп жазады.

Ы.Алтынсарин зайырлы оу-аарту, мдениет, мектепті шіркеуден блу шін кресті. Ол исламны феодалды-клерикалды идеологиясымен крес жргізді, ислами білім беруді схоластикалы жйесін, сонымен атар патшалы Ресейді лтты-отаршылды саясатын шкереледі.

Ы.Алтынсарин азатарды алдыы атарлы ркениетті халытарды атарынан кргісі келді. Ол шін, оны пікірінше, азатарды патриархалды рулы трмысын згерту ажет. рбір халы, – деп жазды ол, – прогрессивті дами отырып, тпті тбінде кшпелі трмыстан отырышы трмыса алайда туі ажет, йткені онымен оу-аарту тыыз байланысты.

Сонымен бірге Ы.Алтынсарин сауда мен ндірісті дамытуа шаырды. Осымен байланысты ол ндіріс пен сауданы р трлі салалары бойынша мамандар дайындау міндетін ктерді, адамдарды тері илеуге, сабын, шыра, жннен мата жне т.б. жасайтын олнерге йрететін оу орындарын ашуды талап етті. Оан сондай бір олнер училищесін ашуды сті де тседі.

Крнекі орыс педагогі К.Д.Ушинскийді жолын уан Ы.Алтынсаринні леуметтік-саяси дниетанымында трбиеге деген кзарасы маызды орын алады. Ол алан білімді практикалы ызметте олдануа абілеті бар адамдарды «ылымны рухына жне нрсеге дрыс кзарас» алыптастыруа зірлеуді жне з халыны экономикалы, рухани жне леуметтік-саяси дамуына ыпал етуге дайындауды трбиені негізгі міндеті деп санайды.

Далалы мектептерге, – деп жазды ол, – азіргі кезде тек орыс тілі мен сауаттылыа оытатын оу орындары ретінде арамау керек, оларда оушылар сонымен атар отырышылдыты деттерін, тазалы пен зата дрыс кзараспен арауа йренуі ажет: бір сзбен айтанда, оушыларды трбиелік жаына кп кіл аудару ажет, масата жету шін бл оушылар, белгілі бір тиянаты жне белгілі баыттара толыанды білім алып, здеріні жаа жне дрыс ойларымен оршаан халыа ыпал жасай алатындай болуы тиіс.

Білімсіздік пен мдениетсіздікті араылыынан з халын алып шыуа кмектесуге тырысан Ы.Алтынсарин, азатар шін ана тілінде оытан шын мніндегі зайырлы мектеп рды. Ол кптеген ледер, ызыты гімелер, оулытар мен кпшілікке арналан кітаптар жазды, оларда білімді насихаттады, оырмандарды ылымны жетістіктерімен таныстырды. Ол білімді, оу-аартуды оамды, саяси прогресті басты серпіні, леуметтік-саяси рылысты згертуді негізгі алы шарты деп есептеді. Сондытан Ы.Алтынсарин алы халы арасында білімді тарату шін кресті. Ол тек білім, аарту ана халы барасын байлар билігіні ол суларынан таруа абілетті, оларды шынайы дниеге кздерін ашуа, оларды иллюциясын сейілтуге жне шын прогреске жетуге ыпал етуге абілетті деп ойлады.

Ы.Алтынсарин лт мселесін, азатарды ата сйгіштігін, оларды дет-рыптары мен салт-дстрлерін, отбасы мен неке атынастарын зерттеуге айтарлытай лес осты. Ы.Алтынсаринны саяси кзарастарына тере бойлаан гуманизм, демократизм, з халыны мддесін жне оны еркіндігін орауа тырысушылы тн.

Осылайша Ы.Алтынсаринны саяси кзарастары жне оны прогрессивті идеялары з халыны артта алушылыына арсы, оны білімсіздігіне, ораладыына, лтты жне леуметтік-саяси езгісіне арсы кескілескен кресіні негізіне жатты. Оны аартушылы идеялары жне педагогты, оамды, саяси ызметі аза халыны леуметтік-саяси іліміні жне прогрессивті мдениетіні дамуына лкен рл атарды.

Абай нанбаев азастандаы саяси ойды дамуында маызды роль атарды.

Абай (1845-1904) – лы аын, крнекті гуманист жне ойшыл. Оны шыармашылы мралары аза халыны оамды-саяси міріні е ткір проблемаларын амтыан ледерден, дастандардан, прозадан, аудармалардан жне н-уендерінен трады. Оны шыармашылыы демократиялы идеялара толы.

Абай Семей облысыны Шыыс болысында туан. Бастауыш білімді ол орыс приход мектебінен алады, оан з бетінше атысады жне бір мезетте мсылман рухани училищесі саналатын медреседе оиды. Абай он ш жаса толанда, кесі оны ауылына айтарып алады да, бір-бірімен арсыласан аза руларыны арасындаы иын сот-ыты талас-тартыса тартады. Егесті жатарды дауларын шешуде ол зіні кесіне най оймаан ділеттілік принципін ата басшылыа алды. Алайда халыа деген сйіспеншілігі, ру аралы талас-тартыса атысысыны келмеуі, даланы асйектеріні зорлы-зомбылыына зыырданыны айнауы оны кесінен блініп кетуіне келіп соады. Абай орыс тілі мен дебиетін тере оуа барынша беріледі жне шыармашылы жмыса біржола мойнын брады.

Жер аударылан орыс революционерлері мен халы аын-жазушылары оны жаын достарына айналды. зіні аудармаларымен аза халын А.Пушкинні, М.Лермонтовты, И.Крыловты шыармаларымен, Шыыс пен Батыс халытарыны мдениетімен таныстырды.

Абайды демократизмі, оны оамды-саяси ызметі феодалдар мен байларды жне патша кімшілігіні жек крушілігін тудыранын айтуымыз керек. Семей губернаторыны бйрыы бойынша Абайды сыртынан жансыз полиция баылауы орнатылан еді. Сонымен атар Абайа Омбы генерал-губернаторыны олдауымен аза асйектері йымдастыран сотты уын-сргіні он жыла созылды.

Абай байларды байлыын жне надан молдаларды жырлаан азаты кейбір аындары мен идеологтарыны реакциялы ниетін сынады. Ол зайырлы білімді жатады.

Абай халы барасын бірігіп езген азаты феодал асйектері мен патша кімшіліктеріні мдделері мен саясатыны ортатыын тсіну дегейіне дейін жетті. Ол «билікті» кпірме жне сатындыын шкереледі. «Баытсыздытан тармаан со халыты билікке сенімі алмады» (82б. шы.жин. 1 томды).

Оны ледері жергілікті билікті «сайлау» комедиясын суреттеген ыза мен ткір мысыла толы болды, кнбегендерді ойды мйізінше иіп, ал аландарына жасы ішіп-жегізуді, жеілдіктерді жне т.б. уде берумен «сендірді». Абай «дала жыртыштары» – феодалдар здеріні шайалан позициясын сатап алуа тырысып лтаралы шпендікті, лтшылды пен шовинизмді ршітіп отыранын тсінді. Сондытан ол ру асйектері мен молдаларды алдыы атарлы орыс мдениетіне, леуметтік-саяси ойа сенімсіздік таратуыны ауіптілігін крсетті жне аза халыны орыс халымен барынша тыыз бірігуіні ажеттігі туралы ойын табанды трде жеткізді. Сонымен бірге, Абай Ресейді барлы халытарын тедік пен ділеттілік принциптері негізінде біріктіре алатын алышарттар туралы да армандады.

Абай азатара орыс халынан шаршап-шалдыпай йренуге, орыс лгісіндегі нерксіп пен сауданы алуа, орыс тілі мен мдениетін жне т.б. пайдалануа кеес береді.

Абай бкіл мірін патша самодержавиесіні жне оны олдаан орыс империясыны шеткі айматарында патша кіметіні олдауын пайдаланан айсыбір леуметтік-саяси кштерді еркі бойынша лімшіні аянышты кнін крген аза кедейлеріні, халы барасыны мддесі шін кресте ткізгенін айтуымыз керек. Ол зіні кптеген ледерінде анаушыларды аза кедейлерін адам тзгісіз ауыртпалытара салып отыранына атты айырып жанашырлыпен сипаттады.

Сонымен бірге Абай Азия деспоттарын жне оларды жатаушыларын жан кйдіретіндей жек крді. «Ескендір» дастанында басыншы Александр Македонскийге Аристотельді аыл-парасатын арсы оя отырып, оны ашкздігін сынайды.

Абай халы барасын баса халытармен бейбітшілік пен достыа шаырды, аза халыны хл-ауатын ктеруді міндетті алышарттары деп есептеді. Ол алдыы атарлы орыс мдениетіне жне баса халытарды мдениетіне араласу, отырышылыа кшу, жер шаруашылыын, олнерді жне сауданы дамыту, алаларды суі, крші халытармен достыты ныайту – осыны брі, сайып келгенде феодалдар мен байларды билігін тежейді, зара тартысты тотатады жне реакциялы ислам идеологиясыны ыпалын жояды деп сенді. Бл жерде Абайды феодалдар мен байларды зорлы-зомбылыыны жне зара тартысты наыз тп-тамырын жне оамдаы леуметтік-саяси атыыстарды айнар кздерін кре алмаандыын айтуымыз керек. «Мндай леуметтік айшылыты шешімі саяси кресте, халы з бостандыы шін кресуі ажет, біра, – .Есімов атап крсеткендей, – аын ондай мселелерді ктермеген»[32].

мірдегі саяси рылысты сынаанмен, ол оны немен алмастыру керектігін білмеді. Кейбір жекелеген жадайда Абай аза оамын оны бастапы даму сатысына айтару ажеттігі туралы реакциялы кзараста болды, алашы ауымды патриархалды-рулы рылысты дріптеді.

Десекте Абайды азаты ебекші барасыны кіл-кйін, феодалдар мен байларды зорлы-зомбылыын бейнелеген, оларды жек кріп, жасы болашаа жету шін орыс жне баса халытармен з кшін біріктіруге тырысуын сипаттаан жалпы саяси кзарастары з дуірі шін прогрессивті .

Абай шыармаларында мораль проблемасы негізгі леуметтік-саяси таырыптарды бірі болды. Абай ерікті, аылды жне сезімні («жрек») бірлігін білімні жне моральды ылытарды негізі санады. Аыл, оны пікірінше, адамны затты мнін тсіну абілеті, адама былысты керекті жатарын тадап алу, пайдалыдан зиянды айыра білу абілеті. Ерік – бл адамны масата жетуге тырысу рекетін басаратын, таныма, тадауа жетелейтін кш деп жазды ол. Абай сезімді адамны ішкі мазасыздыыны басты айнар кзі, оны ызметке талпынысыны себебі, адамдар арасындаы моралды атынастар мен рухани тазалыты негізі деп санады.

Осымен байланысты Абай білімге, аартуа, ылыма марлыты адамны жаымды негелік сапаларыны негізі деп есептегенін айтуымыз ажет. Тек білімді адам ана кнделікті керек нрселерін адал ебегімен табуа, ділеттілікке жне басалара жауызды жасамауа, кемістікке арсы тра алатын зінде адамгершілік сапаларды алыптастыруа тырысады. Бл діни екіжзділікке, алдап-арбауа жне ждігй жауыздыа жол бермейтін білімді адамны жан дниесіне дайа (иман) деген адал да шын сезім жарыыны ялауына байланысты болады. Абай крнекті гуманист болды, оны мірі мен шыармашылыы адамгершілік-саяси тере мазмна толы болумен атар тере трбиелік мнге де ие болды.

Абайды трбие теориясы адамды ортаны жемісі, трбие «з заманыны сбиі» аидасынан шыанын атап айтуымыз керек. «исы жандар», иянатшыл жне тірік ылытар адамда оны оршаан сырты жадайларды зиянды ыпалыны нтижесінде пайда болады. Дырдулы мір мен жмыссызды адамды сзсіз азынды жола итермелейді. Біра Абай сырты орта мен трбиені олайлы жадайлары жасы деттерге бейімді адам жасауа болатынына ешбір шб келтірмеді. «Мен егер закон уаты олымда бар кісі болсам, – деп жазды ол, – адам мінезін тзеп болмайды деген кісіні тілін кесер едім»[33].

Осылайша асырлы артта алушылы пен бараны аяусыз анауа арсы кресті азабынан туындаан Абайды прогресшіл саясаты осы бараны лем ркениеті элементтерін абылдауа идеялы-саяси жол салды. Абай болаша рпаа зіні шыармашылы мраларын алдырып ана ойан жо, сонымен атар зіні крнекті шкірттері мен ізбасарларын алдырды. Абайды леуметтік-саяси дниетанымы жне шыармашылыы, оларды арама-айшылытыы мен табансыздыына арамастан, аза халыны саяси ойы мен мдениетіні дамуында лкен рл атарды.

азастан саяси ойыны одан рі дамуы азаты белгілі ойшылдары мен саяси айраткерлеріні – Ш.дайбердиевті, А.Байтрсыновты, .Бкейхановты, М.Дулатовты, С.Торайыровты, М.Шоаевты, Ж.Аймауытовты, Т.Рысловты, С.ожановты жне т.б. шыармашылыынан орын алды. кінішке орай, бізді жмысымызды клемі оларды саяси кзарастарын жеке-жеке арастыруа ммкіндік бермеді. Оларды бай мралары з алдына арнайы арауды, зерттеуді ажетсінеді.

орытындылай келіп, азастанны саяси ойыны за эволюциялы даму жолынан ткенін айтуымыз керек. азастан ойшылдарыны ауымы мол леуметтік-саяси идеялары дниежзілік саяси ойды алтын орына еніп отыр. азастанны саяси ойы лемдік гуманитарлы ойды ажырамас блігі болып табылады, йткені ол саясатты арастыруда, зерттеуде біратар бірегей амалдарды берді жне Шыысты да, Батысты да саяси ойын толытырып отыр.