ХХ асырдаы саяси ылымны алыптасуы 1 страница

ХІХ-ХХ асырлар тоысында ертеректе жинаталан кптеген идеяларды, тжырымдамаларды, теорияларды саяси білімдер жйесіне, саяси ылыма бірігуі жрді. Бл рдіс зіні бкіл дамуымен маызды саяси басару сатысына ткен жне саяси ызметті барлы жатарын жйелі, ылыми пайымдауды жне болжамдауды ажетсінген оамны талабы еді.

ХХ асырды 20-30 жылдарында бірінші дниежзілік соысты жне революцияларды нтижесінде пайда болан оамды саясаттандыруды жаа толыныны ыпалымен саяси ылымны белсенділігі артып, дербестікке ие болды. Оны ытану, леуметтану, саяси тарихтан іргесі блінді. Саясаттану азіргі оамны проблемаларына, саяси процестерге кіл аудара бастады. Саясаттану теориялары мен тжырымдамалары пайда болды. Саяси ылыма Американы ыпалы кшейді.

ХХ асырды орта тсында саясаттану толыымен жеке ылым ретінде алыптасты. 1949 жылы саяси ылымдарды Халыаралы ассоциациясы рылды, ол ртрлі елдерді саясаттанушыларыны арасында жйелі байланыс орнатты. ХХ асырда саяси ой мен ылым алуан трлі кптеген тжырымдамалармен, доктриналармен жне т.б. кзге тсті.

ХХ асырдаы саяси ойды алыптасуы мен дамуы лы ойшылдар М.Вебер, Г.Моска, В.Паретто, Р.Михельс, Т.Парсонс, Д.Истон, Т.Алмонд, М.Дюверже жне т.б. есімдерімен байланысты. Бл жерде, е алдымен саяси былыстарды зіні даму логикасы жне соан сйкес зіндік тарихы бар ерекше натылы ретінде арастыран неміс леуметтанушысы рі саясаттанушысы Макс Веберді (1864-1920) бліп крсеткен жн. Оны негізгі жмыстары: «Протестантты этика жне капитализм рухы» (1904-1905 жж.); «Саясат бейімділік жне ксіп ретінде» (1919 ж.); «Шаруашылы жне оам» (1920 ж.).

Вебер аиатты теориялы моделдермен – «идеалды типтермен» талдауды сынды жне оамды рылысты, леуметтік рекетті, оамды дамуды, билікті, басаруды (бюрократияны) жне демократияны сараптау шін «идеалды типтер» жйесін жасады. Ол оамды дамуды маркстік тжырымдамасын жоа шыармады, біра адамдарды саяси жріс-трысын оларды ай тапа жатуы ана емес, діни, этникалы, ауматы жне баса да мдделері мен кіл-кйлері анытайды деп есептеді. Адамдар мен топтарды леуметтанулы танымы арылы оамды проблемаларды зерттеуді веберлік методологиясын кптеген алымдар пайдаланды жне дамытты.

Марксизм классиктері сияты Вебер саясатты билікке атысты оамды атынастарды немесе мемлекетаралы, мемлекет ішіндегі адамдар топтары арасындаы билікті блуге ыпал ету саласы деп есептеді. Алайда веберлік кзарас марксизмге араанда саяси дамуды социомдени факторларына (ндылытар, сенімдер, идеалдар жне т.б.) баса кіл аударуымен ерекшеленеді. Веберді ыпалымен саяси ылымда протестантты этикамен, индивидуализм рухымен, келісімге келу мдениетімен ажырамастай байланысан батысты ерекшелікті ндылыы ретінде демократия туралы траталан сенім алыптасты. Біра марксизмдегі леуметтік-экономикалы факторларды баалауа араанда социомдени факторларды баалау бір маыналы емес. Вебер бл факторлардан саяси дамуды барлы пиясын іздемейді. Ол тек оларды лкен маыздылыын баса да факторларды маыздылыын жоа шыармай атап крсетеді. Веберді саясат тжырымдамаларыны аса маызды идеясы адами ызметті ерекше трі болып табылатындыына саяды. Бір жаынан ол ксіпорын іспетті, зады стемдікті аппараты, ал екінші жаынан, ол бкіл оамды мірді амтитын ерекшелікті ксіби ызмет. Бкіл оам жне барлы адамдар осы ксіпорында здеріні орындарына орай ш категорияа бледі. Бірінші – жадайа орай саясаткерлер (атардаы сайлаушылар). Екінші – осымша жмыс атарушы саясаткерлер (партия белсенділері). шінші – ксіби саясаткерлер. Саясат, Веберді пікірінше, оамды мірді з алдына жеке саласы ретінде, «бкіл оамны саяси ксіпорындарыны штабы» ретінде мемлекеттік кімшілік аппаратты пайда болуымен, сонымен атар билікті баылау жне блумен байланысты басару ызметіні адамдарды ерекше мамандыына айналуымен алыптасады.

оам ХІХ-ХХ асырлар тоысында басаруды ажетсінген аса крделі йымдасан жйеге айналанын айта кеткен жн. Вебер міндеттерді ата блуге негізделген, ксібилік пен тртіпке негізделген тымды-бюрократияны мемлекеттік йымдарды е тиімді жйесі санады. Идеалды бюрократия типі шін: біріншіден, ережелер мен задар себепші болан ебек блінісі; екіншіден, тменгі лауазымды адамдарды жоарылара баынуы; шіншіден, ызметкерлерді сайлау арылы емес, ксіби біліктілігі негізінде таайындау; тртіншіден, ызметкерлерді ебек аысыны рангтеріне сйкес болуы; бесіншіден, ызметкерлер шін мемлекеттік мекемедегі жмыс негізгі ебек болып табылуы; алтыншыдан, ызметкерді жмыс істейтін ксіпорынны иесі болмауы; жетіншіден, ызметтен босату – жоары органны міндеті жзеге асыруы жне т.б. тн.

Бл ережелерді болуы мемлекеттік органдарды ызметіне біркелкілік келеді, мемлекеттегі рбір институтты жауапкершілігін наты белгілейді, бастыты оластындаылара атысты бассыздыын шектейді, ызметтік атынастан жеке жек крушілікке, ренішке, жасы крушілікке жол бермейді.

тымды бюрократия мемлекетті басару функциясын жзеге асыруа кмектесетін тек атарушы орган ана. Ол саяси шешімдер абылдамайды, оны міндеті – саяси элитаны шешімдерін орындау.

Саяси билікті сипатын сараптай келіп Вебер зады стемдікті, яни оам мойындаан ш типін бліп крсетеді: ыты немесе жария, мемлекет мнда тлалара емес, задара баынады; дстрлі – ежелден келе жатан тртіптер мен биліктерді асиеттілігіне сенуге негізделген; патриархалды – харизмаа (дай берген асиет) негізделген, бл деттегі дстр мен дет-рыпа сйенбейді, керісінше ажайыпа – харизматикті саяси кші мен моральды асиеттеріне ара сйейді.

Вебер ыты мемлекетті жатады, біра ХХ асырдаы ыты мемлекеттерді оамды міріні тез бюрократиялануына кіл аударды. Ал бл бюрократия мен демократияны арасындаы атыыса кеп сотырады. Ол бірінші болып демократияландыруды саяси оаштыын (парадокс): бара халыты леуметтік-саяси мірге тарту рдісін кеейтуді саяси йымдар санасыны артуына, бюрократия тираниясыны айтарлытай суіне келетінін атап крсетті. Бан жол бермеу шін Вебер плебисцитарлы демократия теориясын сынады, ол бойынша харизматикалы кшбасшы, плебисцит сайлаан (бкіл халыты тікелей дауыс беруімен) парламенттік демократияа кш осады. Тек харизматикалы кшбасшы ана, Веберді ойынша, ХХ асырдаы тла, оам, мемлекетті зара арым-атынас мселесін шеше алады.

Веберді леуметтік жне саяси кзарастары ХХ асырда леуметтану мен саясаттану ылымдарыны дамуына ыпал етті, 70-ші жылдары «веберлік айта рлеуге» ласан оны теорияларына деген ызыушылы айтарлытай арта тсті.

Геосаясат ХХ асырдаы саяси ойды баыттарыны бірі болды. Ол зіні мір сруі мен ызметі шін кеістігін кеейтуге тырысатын, ерекше организм ретінде мемлекетті сипаттауды географиялы факторларды ыпалымен тсіндіруге тырысатын саяси доктринаа айналды.

Бірінші дниежзілік соыс жылдарында «геосаясат» терминін ылыми айналыма швед алымы Рудольф Челлен (1864-1920) кіргізді, бан дейін де мемлекеттерді халыаралы саясатын географиялы факторлармен длелдеуге адамдар жасалан еді. Германияда геосаясатты длелдеумен антропогеография мен саяси географияны ірге тасын алаушыларды бірі Фридрих Ратцель (1844-1904) айналысты. Ол мемлекет кеістікті артуын ажетсінетін, ал «сіп-нуші халы зіні санын кбейту шін жаа жерлерді ажетсінетіндігін» атап крсеткен еді. Оны пікірінше, халы зіні географиялы жадайын жасартуа бейімділігі жоары. АШ-та геосаясатты тарихшы А.Мэхэн (1840-1914) негіздеді. Ол мемлекетті географиялы жадайымен оны теіздік уатыны жне «халыты мінез-лыны» арасында тікелей байланысты бар екендігін длелдеді.

Бдан кейін де геосаясат идеялары баса да біратар авторларды жмыстарында жаласын тапты. Англияда геосаясат идеясын географ Хэлфорд Маккиндер (1861-1947) негіздеді. Оны тжырымдамасына сйкес халытар мен мемлекеттерді тадырын анытаушы фактор оларды географиялы жадайы болып табылады. Герман фашизміні геосаясат мектебіні басшысы Карл Хаусхофер (1864-1945) «геосаясата тиісті тр беріп, шінші «рейхті» ресми доктринасыны бліміне айналдырды». Осы доктринаа сйеніп, герман фашизміні басшылары крші елдерді рту жне «герман лтына мірлік кеістікті» жасау масатында басыншылы жола тсті.

Бкіл Азияны жаулап алуды арастыран «зара глдену саласы» доктринасы Жапонияны геосаясатыны нсасы болып табылады. Американды геосаясат концепциясыны негіздерін екінші дниежзілік соыс кезінде леуметтанушы, тарихшы, географ Н.Спикмен (1893-1943) зіні «Дниежзілік саясаттаы Американы стратегиясы» жне «лемдік рылым географиясы» кітаптарында баяндады.

ХХ асырды бірінші жартысында оамны барлы мшелерін ынтыматастыын дріптеген саяси ынтыматасты (солидаризм) ілімі кеінен тарады. Ынтыматасты іліміні ірге тасын алаушыларды бірі Француз леуметтанушысы жне ы теоретигі Л.Дюги (1859-1928) болды. Ол оамда адамдарды біріктіретін байланыстар ынтыматастыты днекері болып табылады деп есептеді. «Ынтыматасты фактісін адамдар мойындайды» – деп, есептеді ол. оамдаы рбір тап, леуметтік жік, оны пікірінше, оамда ынтыматастыты амтамасыз етуде зіндік орнын алады жне зіндік рлін атарады, оларды ынтыматастыын дамыту капиталистік аиатты жаымсыз жатарын жоюа ммкіндік береді. Ынтыматастыты анытайтын жне дамытатын орган, – Дюгиді пікірінше, – мемлекет болып табылады.

ХХ асырды бірінші жартысында халы барасыны мемлекетті басаруа абілетсіздігі жніндегі ежелгі аристократиялы идея айтадан жандандырылды. Бл идея кез келген леуметтік рылымны ажетті рамдас блігі болып табылатын басару, ылым мен мдениетті дамыту функциясын іске асыратын жоары, жеілдігі бар жіктен немесе жіктерден жне аланы халы барасынан тратындыын негіздейтін элита теориясынан крініс тапты.

Италия саясаттанушылары В.Парето, Р.Михельс, Г.Моска элита теориясыны аса крнекті авторлары болып табылады.

«Элита» терминін саяси ылыма Вилфредо Парето (1848-1923) енгізді. зіні «Жалпы леуметтану жніндегі трактатында» ол саяси мір крес пен элитаны ауысуынан трады деп крсетті. Оны пікірінше, оамды рдайым элита басарады. Элитаны пайда болуына, адамдарды психологиялы асиеттері себепші болады деп йарды ол. Саяси процесте, Паретоны пікірінше, элитаны екі типі ерекше кзге тседі: «арыстандар» элитасы жне «тлкілер» элитасы. «Арыстандар» элитасыны стемдігі оамды мірді айтарлытай згеруін амтамасыз етеді. Алайда, бл элитаны алашы рпатары саяси аланан алай кететін болса, солай ол билеуші емес таптарды кілдерімен толыу жолымен «шайылады». «Арыстандар» элитасы саяси стемдікті «тлкілер» элитасына ткізетін ст туады. Бл элита, Паретоны пікірінше, шешуші шаралардан орады, ол алдауды, блтатауды кмегімен жне т.б. ыпалымен елді билейді. Бкіл элита Паретоны ойынша, белгілі кезеде трленіп, мемлекетті басару абілетінен айырылады. Элитаны алмасуы ткеріс, зорлы-зомбылы жолдарымен жзеге асады.

Сонымен атар Парето оамны саяси мірін зерттеу методологиясымен айналысанын, оамдаы ртрлі идеологияны мазмны мен ыпалына сараптама жасаумен шылдананын да айтуымыз керек.

Паретомен атар саяси элита таырыбын Гаэтано Москаны (1886-1941) зерттегені белгілі. Ол осы таырыпа «Саяси ылымдарды негіздері», «Билеуші тап» кітаптарын – зіні зерттеулерін арнады.

Моска барлы, азды-кпті ркениетті оамдарда «билеуші» жне «басарушы» екі тап пайда болады деп есептеді. Билеуші тап (элита) саяси билікке монополия орнатып, басарылушы тапты есебінен кн креді. Оны пікірінше, «азіргі кілетті мемлекетте» саяси билік сондай «йымдасан азшылыты» олына шоырланан. Бл стемдік етуші азшылы «жаа билеуші тап» болып табылады, бл тап зады (юридикалы) алыптаспаан. Ол зіні стемдігін нерксіптік байлыты техникалы жне ылыми мдениетпен штастыру есебінен жзеге асырады.

Парето мен Москаны идеялары Роберт Михельске (1876-1936) айтарлытай ыпал жасады. зіні «азіргі демократия жадайындаы саяси партия леуметтануы» деген ебегінде ол буржуазиялы демократиядаы «олигархиялы тенденцияларды темірдей заын» сынды. Бл заны мні, оны пікірінше, белсенді азшылыа ара сйейтін демократия ызметі йымыны мір сру ажеттілігінен ата шектелетіндігінде, йткені «бараа тікелей стемдік ету техникалы трыда ммкін емес» жне ол демократияны жойылуына келеді.

Элита теориясы ртрлі тсіндірулермен азіргі уаытта да насихатталып келеді.

Саясаттануда саясатты талдауда рылымды-функционалды діс ерекше орын алды. рылымды-функционализмні аса ірі кілі американды леуметтанушы Толкотт Парсонс (1902-1979). Оны негізгі ебектері: «леуметтік рекет рылымы» (1937 ж.); «леуметтік жйе» (1951 ж.); «рекет теориясы жне адами мір сру» (1978 ж.).

Парсонс – леуметтануда рекет теориясын жасаушы жне рылымды-функционалды мектепті рушы. Оны леуметтік рекет теориясында оамды жйені трт жйешеден тратындыы арастырылады, оларды райсысы з функцияларын атарады. Соларды бірі саяси жйеше, билікке ара сйеуіні негізінде, орта масата жету шін адамдарды жымды тиімді рекетін йымдастыруды амтамасыз ету абілетімен байланысан. Саясаттаы билік Парсонс шін, экономикадаы аша сияты айырбас ралы жне ынталандыруа жмылдырушы болып саналады. Саясат, Парсонсты пікірінше, бір жаынан, леуметтік механизмнен, ал екінші жаынан, институционалды рылымнан трады. Саясат леуметтік механизм ретінде ш элементтен трады: жымды масаттарды анытау; шешімдер абылдау; масаттара жету шін ажетті ресурстарды жмылдыру. Институционалды рылым ретінде де ол ш элементтен трады: кшбасшы институты; билік органдары; нормалар мен ережелерді белгілеу. леуметтік механизм жне институционалды рылым саяси рекеттерді бірттас жйесіне бірігеді. Осылайша Парсонс оамны жйешесі ретіндегі саяси мірді белгілі бір масаттардан, шешім абылдаудан жне оларды ресурстарды жмылдыру арылы жзеге асырудан тратын саяси ойындарды белгіленген ыты ережелері шеберінде билік органдары арылы адамдара кшбасшыларды ыпал жасауыны аса крделі жиынтыы ретінде крді.

Парсонсты идеялары Д.Истон жасаан саяси мірге жйелі талдауды жне саяси жйе теорияларыны негізін рады.

Дэвид Истон (1917) – канадалы жне американды саясаттанушыларды ішіндегі крнектілеріні бірі. Оны негізгі ебектері: «Саяси жйе» (1953 ж.), «Саяси мірді жйелік талдау» (1956 ж.), «Саяси рылымды талдау» (1990 ж.). Истонны саяси ылыма осан негізгі лесі саяси жйені мір сруін зерттеуге, сонымен атар саяси леуметтену мселесін зерделеуге жйелік талдауды принциптері мен дістерін бейімдеумен жне олданумен байланысты. Саясаттануды пніне, Истонны пікірінше, саяси жйелерді тіршілік рекетіні процестерін талдау жатады, соларды атысуымен ндылытарды беделмен блу, жйені тіршілігін олдап, амтамасыз етуге ммкіндік беретін жауап айтару тсілдері іске асады.

зіні ебектерінде Истон саяси жйе жй ана оны рылымдарыны зара рекеті емес, керісінше ол немі згеретін, мір сретін, динамикалы субстанция екендігіне баса кіл аударады. Ол саяси жйені зара рекет ретінде анытайды, соны атысуымен оамда ндылытарды блу жзеге асады жне соны негізінде оам мшелері арасында атыыстара жол берілмейді. мір сру трысынан кез келген саяси жйені арастыранда ол «кіру» жне «шыу» жйесіні мір сруіні крсеткіші ретінде кибернетикалы принцип лшемін олданады. «Кіру» – бл азаматтарды мдделері мен ажеттіліктері, ал «шыу» – билікті шешімдері мен рекеті.

Саяси тжырымдарды алыптасуы мен дамуына ірі лес осан француз леуметтанушысы рі саясаттанушысы Морис Дюверже (1917) болды. Оны негізгі ебектері: «Саяси партиялар» (1951 ж.), «Саясат идеялары. Билікті оамда олданылуы» (1966 ж.), «Саясат леуметтануы: саяси ылымдарды элементтері» (1973 ж.).

Дюверже саясат пен атыыс теорияларын жасауда айтарлытай лес осты. Ол саясатты «екі жзді Януспен» салыстырды. Оны пікірінше, бір жаынан, саясат – бл атыыс, билік олында билігі барды одан пайда табуына жне оамды басаруына ммкіндік береді. Екінші жаынан, саясат бл – оам міріне тртіп пен ділдік ережесін енгізуге талпыныс, онда билік орта мддеге жне жеке мдделерді ысымына арсы жалпы ізгілікті болуына кепілдік береді. Бірінші жадайда саясат азшылыты кпшіліктен алатын жеілдіктерін жоюа ызмет етеді; екінші жадайда ол барлы азаматтарды оама интеграциясын жзеге асыру ралы жне ділетті мемлекет ру ралы болып табылады.

Дюверже саяси кресті мынандай формаларын: саяси режим, ысым жасау топтары, тактика, стратегия жне т.б. трлерін сараптайды.

Ол саяси партиялар мен партиялар жйесі теориясына зор лес осты, бл оны лемге танымал етті. Ол партияны рылымды-йымды негіздерін, институтты ауым ретінде оларды алыптасуы мен дамуыны ерекшеліктерін арастырады, бірінші болып саясаттануда партия, парламент жне сайлау жйесіні зара байланысы туралы мселені ктереді. Дюверже сайлау жне партия жйелеріні зара байланысыны «ш леуметтанулы задарын» жасады. Оларды мазмны келесі аидалара саяды: біріншіден, пропорционалды сайлау жйесі ата ішкі рылымы бар автономды партияларды мір сруін сипаттайтын кп партиялы жйені пайда болуына септігін тигізеді; екіншіден, абсолютті мажоритарлы сайлау жйесі партия жйесін туындатады, онда партиялар икемді позиция стайды жне зара келісімге келуге тырысады; шіншіден, салыстырмалы мажоритарлы сайлау жйесі екіпартиялы жйені алыптастырады.

азіргі кезге дейін ткен жзжылдыты 50-60 жылдарында Батыс елдерінде кеінен тараан идеологиясыздандару теориясы айсыбір тсініктемелер алып, саталып отыр. Теориялы трыдан аланда бл тжырымдама зіні шыуын неміс леуметтанушысы Карл Мангеймні (1893-1947) леуметтанулы білімінен алады. Бл зерттеуші ешандай идеология аиат туралы наты білім бермеуімен байланысты, идеологияны «жалан білім» деп жариялады. 50-60 жылдары Батысты ірі философтары, леуметтанушылары Т.Парсонс, Э.Шилз, Д.Белл, С.Липсет, Р.Арон жне басалары идеологиясыздандыруа леуметтік-саяси тжырымдамалы сипат берді. Бл тжырымдама, бір жаынан, сол кездегі мір срген буржуазиялы идеологияны партиясыз «таза ылым» ретінде крсетуге баытталса, екінші жаынан, «кез келген идеологияны ылымсыздыы» туралы пайымдауды астарында оны зге идеологияа арсы ою жатыр еді.

Идеологиясыздандыру тжырымдамасын жасаушылар «идеология біткен» кн туды деп сендірді. Бл орытындыны олар трліше длелдеді. Оларды кейбіреуі ылыми-техникалы революция жадайында идеологияны орнына ылым келді дегенді, екіншілері, азіргі Батыс оамы алда тран міндеттерді идеологиялы догмалардан тыс шешуге абілетті дегенді жне т.б. айтты.

Алайда 70 жылдары Д.Белл, содан кейін идеологиясыздандару тжырымдамасыны баса да авторлары жаа реидеологиясыздандыру тжырымдамасын сынды. Бл тжырымдама, бір жаынан, идеологиясыздандыру тжырымдамасыны зіндік жаласы іспетті болса, екінші жаынан, оны жалан екенін білдірді. Бл тжырымдаманы авторлары жаа жадайды талаптарына жауап беретін жне бара халыа тсінікті жаа идеология жасау мселесін ойды. Олар мндай идеологияны дстрлі либерализмді радикальды фразелогиямен штастыру жолымен руа талпыныс жасады. Соны барысында оамды сананы баралы апарат ралдарыны кмегімен манипуляциялау техникасын жетілдіруге ерекше кіл аударылды.

Батыс леуметтануында институционализм айтарлытай рл атарады. Оны кілдері Сеймур Липсет (1922), Чарльз Милз (1916-1968) жне басалар оамды, соны ішінде саяси мірді траты йымдасуы жне реттелуі формаларын зерттейді. «Саяси институт» осы баытта олданылатын негізгі ым болып табылады, бл жерде ішкі рылымы бар жне ызметті бекітілген ережелері мен нормаларына баынатын, белгілі бір саяси масаттар мен функцияларды атару шін рылан мекеме ретінде тсіндіріледі. Адамдарды саяси жріс-трысын институтционалшылдар мірдегі леуметтік-нормативтік актілермен жне институттармен тыыз байланыста зерттейді, оларды пайда болу жне мір сру ажеттігі табии тарихи задылы ретінде мойындалады.