ХХ асырдаы саяси ылымны алыптасуы 2 страница

ХХ асырды 20-30 жылдарында саяси ойдаы ерекшелікті аым технократты тжырымдамаларды алыптастырды. Бл тжырымдамаларды мні оамда техника мамандарыны саяси билігін орнату ажеттілігін длелдеуден крінді.

Саяси ойда технократты баытты пайда болуын кптеген зертеушілер америка алымы Т.Вебленні (1857-1929) есімімен байланыстырады, 20-шы жылдары шыан «Инженерлер жне баа жйесі» кітабында ол саяси билікті техника мамандарына беруді сынды.

ХХ асырды 40-50 жылдары, жоарыда гіме болан тжырымдамалар пайда болып, нерксібі дамыан елдерде технократияны саяси натылыа айналдыру туралы кзарастар алыптасты. Бл тжырымдамаларды авторлары технократтар басшылы ызметті тек ксіпорындар мен оларды бірлестіктерінде алып ана оймай, здеріні олдарына саяси билікті шоырландыруы тиіс деп санады. 60-70 жылдары технократиялы идеялар америка леуметтанушылары мен саясаттанушылары Г.Саймонны («ылыми басарылатын оам»), Д.Беллды («постиндустриалды оам»), З.Бжезинскийді («технотронды оам») жне басаларыны тжырымдамаларынан крініс тапты.

Аталмыш тжырымдамалармен атар, ХХ асырда «постиндустриалды оам», «мемлекеттік шаруашылы теориясы», «леуметтік нарыты шаруашылы», «брін жарылайтын мемлекет» тжырымдары, «саяси плюрализм теориясы» жне т.б. мейлінше кеінен тараан еді.

«Постиндустриалды оам» тжырымдамасы авторларыны бірі американды леуметтанушы Алвин Тоффлер (1928) «Болашапен сотыысу», «шінші толын» жне баса да ебектерінде адамзат жаа технологиялы революцияны басынан кешіріп жатыр, соны барысында компьютерлік дуір орнайды жне апаратты оама ту жзеге асады деп сендірді.

Тоффлер апаратты оамны негізгі тенденцияларына сараптама жасайды. Тоффлер теориялы назарын оам міріні барлы саласында: экономика, білім, денсаулы сатау, аржы мен бизнес, баралы апарат, дем алу жне т.б. сіп келе жатан білім, апарат рыногіне аударады.

Білімні алдыы атарлы экономиканы маызды ресурсына айналанын айтуымыз керек, йткені ол шикізата ажеттілікті, жмысшы кшіне, уаыт пен капитала мтаждыты ысартады. ХХІ асырда лемдік дегейде экономикалы стемдік шін жріп жатан кресте «білімге негізделген стратегиялы ару» рекеті алдыы атара шыты. Байлы пен ару-жараа араанда білім кбіне-кп те блінбеген, сондытан білімді, интеллектуалды ресурстарды айта блу азіргі ркенниетті маызды міндеті болып табылады.

«Брін жарылайтын мемлекет» теориясы авторларыны пікірінше, аралас экономиканы ныайту, экономикалы мірді мемлекетті реттеуі, леуметтік ызмет крсетуді дамыту жне т.б. Батыс елдерінде «брін жарылайтын мемлекетті» орнатуа жеткізген. Ресми жаттарда (мысалы, Франция, Испания жне т.б. елдерді конституцияларында) мндай мемлекетті сипаттауда «леуметтік мемлекет» термині олданылады. Атап айтар болса, 1974 жылы Швеция Конституциясында жеке адамны амандыы мемлекет ызметіні негізгі масаты болып табылатындыы жазылан; Швейцария Конституциясында мемлекет азаматтарды л-ауатын арттыруа ыпал ететін шараларды абылдайтындыы айтылан.

Саяси дебиетте «леуметтік мемлекет» терминін ГФР конституциясын жасаушылар енгізді. зіні мні жаынан бл терминні ылыми еместігі дау тудырмайды. Ол мемлекетті леуметтік институт екендігін (кез-келген мемлекет сондай болып саналады) білдірмейді, керісінше ол леуметтік мемлекет халыты мір дегейін арттыруа, оны материалды л-ауатын амтамасыз етуге, балаларды, жастарды, арттарды леуметтік оралуына жне т.б. леуметтік ділеттілік орнатуа баытталан саясат жргізуі тиіс.

леуметтік мемлекет ндіріс ралдарына меншікті кп трлілігін, оамды ндірісті реттеуді нарыты жне жоспарлы механизмдеріні штастырылуын, адамны леуметтік-экономикалы, саяси жне жеке ыы мен бостандыына, халыты барлы жіктері шін білім алуа, денсаулыын сатауа кепілдік беруді амтамасыз етуі тиіс, ылмыспен, нашаорлыпен тиімді крес йымдастыруа, барлы ебекке жарайтындарды жмыспен амтамасыз етуге, трмысы тмен азаматтарды орауа жне т.б. баытталан бадарлама дайындаумен амтамасыз етуі тиіс.

Шетелдік кейбір белгілі авторларды айтуынша «леуметтік мемлекет» тжырымдамасы ХХ асырды екінші жартысыны бас кезінде шындыа айналан объективтік процестерге: КСРО-да леуметтік мселелерді шешуді тжірибесіне, Батысты біратар елдеріні постиндустриалды технологияа кшуіне, біратар елдердегі революциялы рдістерге, ондаы халыты айтарлытай блігіні з ытарын тсінуіне жне т.б. жауап ретінде пайда болан. «Барлы адамдар, – деп жазды немісті белгілі алымы К.Ясперс, – ділеттілікті талап етеді жне азір оянан сананы арасында здеріні талаптарын тсінуге, білдіруге жне орауа абілетті. Осы ділеттілікті талап ету ебек жадайына, ебек нтижесінде алынан німдерді блуге баытталан»[34].

азіргі уаытта саяси плюрализм теориясы саясаттануда маызды орын алан. Саяси плюрализм теориясын Э.Дюркгейм, М.Дюверже, Р.Даль, Р.Дарендорф жасады. Оларды кзарастарыны негізін азіргі оамда таптар жойылды, оларды орнында ртрлі зара рекет ететін леуметтік жіктер мір среді, бларды мдделері антогонистік емес, олар тату тра алады деген аида рады. Мндай жадайда мемлекет ртрлі топтарды мдделерін йлестіру функциясын атарады, бсекелесуші саяси кштерді арасында азылы рл атарады, біреулерді екінші біреулерден асып кетуіне жол бермейді.

«Саяси плюрализм» теориясы демократиялы оамда леуметтік топтар здеріні мдделерін еркін білдіретініне, саяси мірге атысуа, партиялар, озалыстар руа жне т.б. сендірді. Мндай оамда, оларды пікірінше, саяси билік ныаяды, оны шешімі р трлі леуметтік топтарды зара рекетіні нтижесі болып табылады.

Идеялы плюрализм немесе пікір плюрализмі ртрлі индивидтерді санасында объективтік аиатты алуан трде бейнеленуіні нтижесі, адами р трлі ойды мгілік табии формасы, онсыз адамзатты арындап дамуы ммкін емес. Саяси плюрализмні мні таптар мен леуметтік топтарды р трлі мдделері мен позицияларыны объективті себептеріне саяды, демек саяси салада оларды білінуі кп трлі формалардан байалады.

ХХ асырды 30-50 жылдарында АШ-ты саяси ылымы бихевиоризмге лкен назар аударды. Бихевиоризмні классиктері (Ч.Мериэм, Г.Лассауэлл, Дж. Кэтлин жне т.б.) саясатты тла аралы зара рекет трысынан арастырды.

Оларды тсінігі бойынша, саясат жекелеген индивидтерді зара рекеті мен саяси рекеттерді жиынтыынан ралады, яни индивидуалды саяси жріс-трыс векторларыны осындысынан алыптасады. Индивидтер билік мселесінде зара арым-атынаса тседі, оларды индивидуалды масаттары саяси мірді негізін райды. Осы жадайда саяси сала е алдымен белгілі бір рекеттер мен зара рекеттерден алыптасатын («акций», «интеракций») индивидтерді саяси белсенділігіні жиынтыы ретінде тсіндіріледі. Осы методологиялы станым шеберінде саясатты ресурстар алмастыруы (П.Блау), «саясатты ойын теориясы» (О.Брамс), «саяси субъектілерді тымды тадау теориясы» (Ф.Фиорна) іспетті тжырымдамалар жасалды.

ХХ асырды екінші жартысында постмодернизм, жаа либерализм, жаа консерватизм жне баса да саяси ойды баыттары кеінен тарады. Постмодернистер ткен тарихты жне бгінгі оамды шындыты зерттеуде жаа амалдарды олдану ажеттігін негіздейді. Оларды кейбіреуі, мысалы Р.Липщатц, мемлекет «белгілі бір аумата халыты л-ауатын амтамасыз ету шін пайда болан жо, ол «кіметті адамдара з баамдауын тануды» нтижесінде шыты деп есептеді. Жаа либералдар оамды мірді бкіл процестеріне, соны ішінде жеке ксіпкерлік ызмет саласына мемлекеттік ыпалды кеейту идеясын насихаттады. Жаа консерваторлар еркін рынок идеясын негіздейді.

Саяси ылымдарды азіргі саяси жйелерді, былыстар мен процестерді зерттеу ммкіндігін барынша кеейтуде болашаы зор баыттарыны бірі – салыстырмалы саясаттану алыптасты.

Америка саясаттанушысы Габриэль Алмонд (1911) осы баытты крнекті кілі болып саналады. Оны негізгі жмыстары: «Салыстырмалы саясат: даму тжырымдамасы» (1966 ж.), «Дамушы айматарды саясаты» (1968 ж.), «Бгінгі салыстырмалы саясат» (1988 ж.).

Алмондты саяси жйе жне саяси мдениет жніндегі теориялы зерттеулері танымал етті. Алмонд дайындаан саяси жйе моделдерінде негізінен «кіру» жне «шыу» функцияларына кіл аударылды. Алмонд саяси мдениетті мазмнын райтын саяси баыт-бадарларды жне саяси жйені мір сру сипатыны арасындаы зара байланысты крсетті.

Алмонд пен С.Вербаны бірігіп шыаран «Азаматты мдениет. Бес мемлекеттегі саяси атынастар жне демократия» (1963 ж.) атты ебегінде салыстырмалы саяси талдауды дістерін, мысала АШ, Мексика, Италия, лыбритания жне Германия сияты бес ел халытарыны саяси мдениеттерін салыстыру арылы паш еткен.

Талдауды осы дісін Алмонд саяси жйені, жалпы саяси дамуды арастыранда олданан.

Салыстырмалы саясаттануды жетістіктері бгінгі кні оамды олдау тауып, мойындалды, оны жете зерттеулерін Америка мен Батыс Еуропаны саяси айраткерлері, кіметтері мен партиялары кеінен олданады, осылайша оларды практикалы тиімділігі длелденді.

ХХ асырды 90-шы жылдары азіргі Еуразияда саяси ылымдар саласында зерттеулер кеінен жргізілді. Кптеген кітаптар, кітапшалар, маалалар жарыа шыты, саясаттану баытында журналдар шыарылды. Саясаттану бойынша оулытар мен оу ралдары жары крді. Алайда Еуразияны азіргі заман тарихында саяси ылымдар з дамуыны бастапы кезеінде транын айтуымыз ажет. Еуразиялы аиатты саяси тжірибесі лі де жеткіліксіз сарапталан жне ортындыланан. Саяси ылымдар мен практикада батысты дстрге еліктеуді орын алып отырандыы байалады.

Сонымен, саяси ылым ХХ асырда з алдына жеке ылым ретінде толыымен алыптасты жне ол ртрлі баытта дамып келеді.

Жоарыда баяндаландарды орытындылай келіп, мынандай тжырым жасауа болады: біріншіден, саяси ылымдар тарихы – бл ткен рпаты мол тжірибесі, онсыз азіргі саяси мірді бірде-бір маызды мселесі шешіле алмайды. Бл тжірибе азіргі кезе шін зек жардылыын жоймаан кптеген бірегей шешімдерден трады, алымдар мен практиктерге з зерттеулерін ткен практикамен салыстыруа, ткенде табылан бірегей жаалытармен салыстыруа ммкіндік береді. Екіншіден, саяси идеялар за эволюциядан тіп, соны барысында кейбір задылытар крінді: саяси идеяларды дамуы тарихты ртрлі кезедегі оамны ажеттіліктерін жне даму дегейін жалпы крсете алды; билік эволюциясы, мемлекет пен адамны зара атынасы саяси талдауды негізгі баыты болып табылды; саяси идеяларды дамуы жалпы проблемалардан жеке мселеге, мемлекеттен адама арай жрді; адамны ыы мен бостандыы мселесіні бірте-бірте басымдыы артты; саяси идеялар саяси практикаа ара сйеп барынша шынайылана тсті, саяси ылым мен саяси аиатты тікелей зара рекеті пайда болды.

Саяси ылым бгінгі кні тез жне табысты трде дамып келеді. ХХІ асыр тоысында саясаттану аса маызды зерттеу ылымдарыны біріне айналды.

 

шінші таырып.

ÑÀËÛÑÒÛÐÌÀËÛ ÑÀßÑÀÒÒÀÍÓ

 

Ñàÿñàòòàíó ¹ûëûìûíû» ê¼ïòåãåí ì¸ñåëåëåðiíi» iøiíäå ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíó ì¸ñåëåñi ìà»ûçäû îðûí àëàäû. Ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíó íåìåñå ñàÿñè êîìïàðàòèâèñòèêà äåãåíiìiç ñàÿñè ¹ûëûìäàðäû» ìà»ûçäû áà¹ûòòàðûíû» áiði áîëûï òàáûëàäû. Îë ¸ñiðåñå, ¹ûëûìè ¸äåáèåòòå àç ºàìòûë¹àí, ò¾ðëi åëäåð ìåí ìåìëåêåòòåðäi», ò¾ðëi ¼»iðëåð ìåí õàëûºòàðäû» æàëïû æà¹äàÿòòàðû ìåí åðåêøåëiêòåðií çåðòòåéäi.

Ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíóäû æàëïû ñàÿñàòòàíóäû» ìà»ûçäû, ñîíû» ¼çiíäå º½ðàìäû áið á¼ëiãi ðåòiíäå ºàðàñòûðà êåëãåíäå îë ¼ç àëäûíà äåðáåñ ï¸í áîëûï øû¹àäû. Íàºòûðຠàéòºàíäà, ì½íäà ¼çiíäiê çåðòòåó àóºûìûíäà ìåìëåêåòòåðäi, åëäåðäi, ¼»iðëåðäi, õàëûºòàðäû ñàëûñòûðìàëû ò¾ðäå ºàðàñòûðó¹à áîëàäû. Äåìåê, á½ë ¹ûëûì ñàëàñûíû» ¼çiíäiê çåðòòåó ò¸ñiëäåði, ¼çiíäiê ìàçì½íû ìåí áåëãiëåíãåí ìàºñàòû áîëàäû.

Ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíó äåãåí à¹ûëøûííû» «ñàëûñòûðìàëû» äåãåí ñ¼çiíåí àëûí¹àí. Ñàëûñòûðó äåãåíiìiç îéëàóäû» ê¸äiìãi ò¸ñiëi, àë ¹ûëûìè ñàëûñòûðó äåãåíiìiç çåðòòåóäi» êå»iíåí òàðàë¹àí ò¸ñiëi áîëûï òàáûëàäû. Ñàëûñòûðóäû» ê¼ìåãiìåí ñàÿñè íûñàíäàð ìåí º½áûëûñòàðäû», æ¾éåëåíóëåðäi», ðåòòåóëåðäi» ñàíäûº æ¸íå ñàïàëûº ñèïàòûí àéºûíäàé îòûðûï, áåëãiëi áið ñàÿñè ïðîöåñòåðäi» ìàçì½íûíà áà¹à áåðiëåäi. Ñîíäûºòàí äà õàëûºòàðäû, ¸ëåóìåòòiê-ñàÿñè èíñòèòóòòàðäû, ñàÿñè ¸ðåêåòòåð ìåí ºàéòà º½ðûëóëàðäû ñî¹àí ñ¸éêåñ òàáè¹è ò¾ðäå ºàðàñòûð¹àíäà ¼çãå ìåìëåêåòòåðìåí íåìåñå ¼»iðëåðìåí, åëäåðìåí íåìåñå òàðèõè êåçå»äåðìåí ñàëûñòûðûëàäû. Ôðàíöóç ñàÿñàòòàíóøûëàðû Ì.Äîãàí ìåí Ä.Ïåëàññèäû» àíûºòàóëàðû áîéûíøà ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíóäû» ìàºñàòû ñèïàòòàðäû ê¼ðñåòóãå ºàðà¹àíäà áàðûíøà íàºòû æà¹äàéäû ê¼ðñåòó – íàºòû áið í¸ðñåíi çåðòòåóãå àë¹àíäà îíû áàðûíøà êå» àóºûìäà ºàðàñòûðàäû[35].

Îñû¹àí îðàé ìûíàíäàé í¸ðñåíi åñêåðó ºàæåò: êîìïàðàòèâèñò ¹àëûìäàð çåðòòåëåòií í¸ðñåíi ºàðàñòûð¹àíäà îëàðäû» íå¹½ðëûì ê¼ï ì¼ëøåðií, ôàêòiëåð ìåí æà¹äàÿòòàðäû ê¼áiðåê àëó¹à òûðûñàäû, ì½íû» ¼çi ºîéìàé ñàÿñè º½áûëûñòàð ìåí ïðîöåñòåðäi òåê ñèïàòòàï ºàíà ñàëûñòûðìàëû трде ½¹ûíäûðàäû.

Ñàëûñòûðìàëû çåðòòåóëåðäi æ¾ðãiçãåíäå ¸ñiðåñå, ò¾ðëi ñàÿñè æ¾éåëåðãå, ò¾ðëi ìåìëåêåòòåðäi», õàëûºòàðäû» ñàÿñè ì¸äåíèåòiíi» ìàçì½íû ìåí äàìóûíà, õàëûºòû» áåëãiëi áið òîïòàðûíû» ñàÿñè ºàжåòòåðiíå ºàòûñòû òåîðèÿëàð ìåí ò¸æiðèáåëåðäi ìûºòàï åñêåðåäi. Ñîíûìåí ºàòàð ñàëûñòûðìàëû çåðòòåóëåð ºàçiðãi çàìàíäà¹û àëóàí ò¾ðëi æ¸íå øàïøà» ¼çãåðiñêå ò¾ñiï æàòºàí ºî¹àìäû çåðòòåóäå äå, æ¸íå áîëæàó æàñàóäà äà áàðûíøà í¸òèæåëi áîëìàº.