Саясат пен экономика. Ішкі, сырты жне лемдік саясат
Кез келген оам міріні барлы салалары зара тыыз байланысты. Бгінде оамды мірді сан алуан салаларыны зара туелділік рдісі тек жекелеген мемлекеттер ішінде ана емес, сондай-а лемдік ауымдасты дегейінде де те айын крінеді.
Саясат пен экономика барлы оамды байланыстар жйесіні іргетасы екендігі жалпыа белгілі. Сондытан да оларды зара рекеті кез келген оамны дамуында шешуші рл атарады. Демек, саясат оамны экономикалы саласымен, экономикалы атынастарымен, экономикалы мдделерімен тере жымдаса абысан. з кезегінде, оамны экономикалы міріне саясатты тигізер сері елеулі рі сан ырлы деуге болады.
лемдік тжірибе де, бізді тжірибеміз де экономикалы саясатыны рдайым наты-тарихи, саяси мазмны боландыын крсетеді. Сондытан Н.З.Нугматулинні діл атап крсеткеніндей, экономикалы саясат экономиканы емес, саясаттануды зерттеу пні болуы тиіс[42].
Саясат экономиканы дамуына о ыпал ете алатындыын, сонымен атар экономикалы жйені барлы элементтеріне кері сер етіп, оны дамуын тежей алатындыын да атап крсету лауазым.
Саясатты рлін жете бааламаушылы, детте, стихиялылыты, енжарлыты арттыратындыын мірлік тжірибе длелдеп отыр. азір барша лемде мемлекетті рлі, саясатты рлі объективті трде арта тсуде. Сонымен атар лемдік тжірибе экономикалы атынастарды шектен тыс саясаттандыруды, мемлекетті экономикаа орынсыз араласуыны, саяси ктемдікті, экономиканы басаруда міршілдік дістерді олдануды мысалдарын да кптеп крсетуде. Мндай саясаттандырылуды мысалы ретінде тоталитарлы жйедегі мемлекеттерді атауа болады. Бл мемлекеттерді экономикалы саясаты лтты экономиканы томаа тйы жйесін жасауа, оны халыаралы шаруашылы байланыстардан ошаулауа баытталан. Мндай саясат «зіні жеке кшіне сйену» деген ресми атау алды.. Длірек айтса «темір шымылды» руды наыз зі. Саясатты діреттілігіне деген кзсіз сенім детте субъективизмде, жгенсіздікте, авантюризмде жиі байалып, оны соы сз жо саяси стсіздіктерге рындыратындыын ашы айтанымыз жн.
Экономикалы дамудаы толаы жеткен мселелерді ашып керсететін саяси имылдар леуметтік прогресті уатты озаушысы жне объективтік ммкіншіліктерді тиімді жолдармен іске асыруа кмектесетін кш болып табылады. Саясатты экономикаа тигізетін белсенді ыпалына деген зрулік коам міріндегі крт згерісті сттерде: тере экономикалы кйзелістер мен соыс кездерінде, сондай-а экономиканы реформалауа аса кажеттілік туан жадайда ерекше арта тседі. Бл жнінде тарихи мысалдарды да кптеп келтіруге болады. Мселен, «лы тоырау» кезеіндегі АШ, екінші дниежзілік соыс аяталаннан кейінгі Германия, тоталитарлы жйе кйреген кездегі Шыыс жне Орталы Европа елдері, Мао Цзе Дун лгеннен кейін, сондай-а фашистік диктатура лааннан кейінгі Латын Америкасындаы кейбір елдер, т.б. айтуа болады
Осындай ахуал 80-90-шы жылдары нарыты экономикаа ту барысында азастанда да орын алды. азастан экономикасы лкен дадарыса шырады. Мндай жадайды туындауын трлі крделі себептермен байланыстыруа болады. Соларды ішіндегі е бастысы ретінде мен оамны экономикалы дамуына саясатты тиімді ыпалыны жотыынан дер едім.
Оны стіне нарыты атынас (рынок) экономикалы мір ызметіні тіпті де мінсіз тетігі емес екендігі белгілі. Саясатты нары пен бааа белгілі бір дрежеде тура не болмаса жанама трде сер етуі барлы уаытта да ажет.
Нарыты экономикаа ту барысында азастанны экономикалы міріні трасыздыыны е басты себебі – елімізді экономикалы ркендеуіні наты, ылыми негізделген, за мерзімді мемлекеттік бадарламасыны жотыы болды. азастан экономикасындаы дадарысты процестер, мемлекеттік экономикалы саясатты болжамсыздыымен рі айшылытылыымен тікелей байланысты.
90-шы жылдарды бірінші жартысында азастан кіметіні экономикалы саясатыныны негізгі міндеті ретінде крсеткен аржы тратылыы здігінен экономикалы прогресті тууына кепілдік бере алмайды. Бан 30-шы жылдары АШ-таы аржы тратылыыны бл елді экономикалы кйреуден тара алмаандыы длел.
Сол жылдары «Жекешелендіруді мемлекеттік бадарламасы» деген ранмен Казастанны лтты байлыы талан-таража шырады. Осы саясат нтижесінде ндірісті ркендетуге мдделі емес орасан зор жеке капиталдар пайда болды. Меншік озалысын адаалайтын мемлекеттік баылау лсіреді. Монополияа арсы задар тіпті лжуаз болды.
Осыны брі жекелеген адамдарды жн-жосысыз бааны шамадан тыс сіруіне жне трлі айла-шарылар есебінен аса мол пайда табуына ммкіндік берді. Сйтіп, жекешелендіруді мемлекеттік бадарламасыны негізгі масаттарыны бірі – леуметтік баытталан нарыты (рыноктік) шаруашылы ру мраты, е бастысы, ттас экономикалы дaмyды дрыс саяси бадары берілмегендіктен жне ттас аланда экономикалы саясатты тиімді ралдарыны жасалмауы салдарынан іске асудан алша алды.
азіргі кезде азастан экономикасы дадарыстан шыып, экономикалы даму стратегиясына батыл адамдар жасауда. азастанны за мерзімді экономикалы даму стратегиясын жасау шін, е алдымен оны тере теориялы трыда негіздеу ажет. Мені ойымша, бны астарында Дж.М.Кейнсті тікелей мемлекеттік атал зорлы етушілік пен жаппай мемлекеттік экономикалы мірді икемді трде мемлекеттік реттеу жніндегі идеясы жатуа тиіс. Яни, тікелей мемлекеттік атал зорлышылыкa hм жaппaй мeмлeкeттiк баылауа жол бермегені жн.
Дж.М.Кейнс пен жаа кейнсшілдікті осынау идеясында экономикалы, мірге саясатты тиімді ыпал етуіні негізгі принциптерін жасауды теориялы негізі жатандыын айту керек. Олар белгілі бір саяси-экономикалы ахуалдаы наты ерекшеліктерді ескере отырып, кез келген азіргі оамны экономикалы талабына бейімделген. Бл жерде саяси даналы, крегендік, ылыми дифференциалды (сараланан) шешім талап етіледі.
Наты саяси былыстар мен процестерді зерттеу, деттегідей осыларды тудыратын экономикалы мдделерді тиянаты талдауды ажет етеді. Демек, наты саясатты зерттей отырып, экономиканы р трлі элементтеріне ыпал жасауды наты факторлары мен саяси дістерін тауып, талдаан дрыс. Сондай-а, экономикалы атынастардаы саясатты р илы аспектілеріне тигізетін кері серін де жан-жаты зерттеу маызды.
зіні баыт-бадарына байланысты саясат ішкі, сырты жне лемдік (халыаралы) болып блінеді.
Ішкі, сырты жне лемдік саясаттаы орта жадай – оларды мніні бір екендігінде. Ішкі, сырты жне лемдік саясаттарды мндік састыы туралы тжырым саяси теорияда лкен иыншылыпен рі ткір пікірталас нтижесінде ана орныты.
Десек те, ішкі саясатты мазмны сырты жне дниежзілік саясата араанда лдеайда бай рі сан алуан. Ішкі саясат оам ішіндегі адамдарды зара рекетін реттеудегі мемлекет ызметіні негізгі баыттарын амтиды.
Сонымен, ішкі саясат дегеніміз – мір сруші леуметтік-саяси рылысты сатауа немесе реформалауа баытталан мемлекетті, оны рылымдары мен институттарыны экономикалы, демографиялы, леуметтік-интеграциялы, леуметтік-мдени, уын-сргін жне т.б. іс-рекеттер жиынтыы. Ішкі саясат масаттарын жзеге асыру шін мемлекет ралдарды, дістер мен тсілдерді ке ауымын пайдаланады.
Ішкі саясат сипаты сырты саясатты мнін анытайды. Ішкі жне сырты саясаттар арасында зара тере байланыс жне диалектикалы атынас бар.
Ішкі жне сырты саясаттарды араатысы туралы айтанда, бл мселені толытай аны еместігін, мнда лі де таласты жайттарды кп екендігін ескерткеніміз жн. Мысалы, ішкі саясатты сырты саясаттан басымдылыын, саясатты ішкі саясата баыныштылыын, оны ішкі саясата тікелей туелділігін далелдеуге тырысатын кзарастар бар. Кейбір баса зерттеушілер мемлекетті ішкі саясатын оны сырты саясатына арама-арсы оюшылыты зін жасандылы деп санайды. йткені, мемлекетті саясаты бір ттас, оны блуге болмайды. Тек бл жерде мемлекетті саяси іс-рекеттеріні сан алуан трлі баыттары туралы ана сз етуге болады.
Сырты саясатты басты масаты барлы уаытта да мемлекет зіні ішкі саясатыны масаттары мен міндеттерін толыанды жзеге асыруы шін олайлы халыаралы жадай жасауы болып табылады.
Тптеп келгенде, сырты саясат пен ішкі саясат орта бір міндетті атарады, яни, мемлекеттегі оамды атынастар жйесін сатауды жне ныайтуды амтамасыз етеді.
Кез келген мемлекетті сырты саяси ызметі брінен брын осы оамдастыты лтты мдделерін оны баса жекелеген мемлекеттермен арым-атынастары барысында амтамасыз етуге баытталады. Сырты саясат арылы жзеге асырылатын басты лтты мдделер атарына мемлекет егемендігі мен лтты ауіпсіздігін амтамасыз етуді, оамны рі оны барлы азаматтарыны жан-жаты прогресі шін сырты жадайлар жасауды, халыты зге халытармен жне мемлекеттермен зара тиімді экономикалы, саяси, ылыми-техникалы жне мдени ынтыматастыын жола оюды, т.б. жатызуа болады.
Сонымен, сырты саясат – мемлекетті сырт жердегі баса субъектілермен: жекелеген мемлекеттермен, шетелдік партиялармен, баса оамды йымдармен, т.б. арым-атынастарын реттейтін ызметі.Осыан орай, сырты саясатты лемдік (халыаралы)саясаттан бліп арауа болмайтынын да атап крсету керек. айта, лемдік саясатты ішкі жне сырты саясат ымдары арылы анытау керектігін айту лзім.
лемдік саясат сырты саясатпен жиірек теестіріледі, біра ол мемлекеттерді лемдік ауымдастарыны алдында тран проблемаларды шешу жолындаы келісімді ызметті амтамасыз етумен байланысты зіне тн ерекшелікке де ие.Халыаралы проблемаларды шешу дістеріні де зіндік ерекшеліктері бар.
Халыаралы аренада билікті бір ттас орталыы жо, рылатын бкіллемдік жне айматы халыаралы йымдар билік кілеттігіне ие емес. Мнда негізінен те ыты мемлекеттер рекет етеді жне оларды арасындаы арым-атынастар крес пен келіссздерді, р трлі келісімдер мен ымыраа келуді нтижесінде алыптасады.
лемдік саясата – халыаралы ынтыматастыа кшуді объективтік ажеттілігін XX асырды екінші жартысында адамзат алдында пайда болан, жалпы орыныш пен аладатушылыты тудырып отыран аламды ккейтесті проблемалар талап етіп отыр.
лемдік саясатты даму жолында халыаралы йымдар те маызды рл атарып келеді. Мселен, егемен мемлекеттерді з еріктері мен кштерін біріктіру негізінде рылан мемлекеттер арасындаы халыаралы бейбітшілік пен ауіпсіздікті ныайту, олдау, бейбіт ынтыматастыты дамыту масатында ызмет етуші ірі халыаралы йымны – Б-ны зор маызы бар.
Сонымен, лемдік саясат ішкі жне сырты саясат сияты адал болуы тиіс, рі тек жалпы адамзатты, лтты мдделерді басшылыа алмай, тек ылыми негіздерге ана сйеніп оймай, шын мніндегі нер болуы тиіс.