Билiктi анытамасы. Саяси билiктi неriзгi белгiлерi

«Билiк» ымы кнделiктi мiрде, сол сияты ылыми дебиеттерде де р трлi маынада жне сз арасында шыраса бередi. Мысалы, философтар оамны объективтi задылытарыны стемдiгi жнiнде, психологтар адамны аыл-ойыны биiктiгi жнiнде, леумет­танушылар леуметтiк билiк жнінде, экономистер шаруашылы билiгi, загерлер мемлекеттiк, сот билiгi жнiнде, мафияшылар мафиозды билiк, аша билiгi жнiнде айтады, т.б. Осыан байланысты «билiк» ымын жоарыдаыдай р трлi маынада арастыру жаайында oaн ылыми анытама беруге бола ма деген сра туады.

алымдарды арасында «билiк» ымдары жнiнде кптеген тсiнiктемелер бар. Кейбiр алымдар билiк дегенiмiз мip срушi жйе элементтeрi бiрiнi зiнi мдделерiн осы жйе шеберiнде iскe acыpyдaы наты абiлетi жне осы маынада билiк жйе iшiнде болып жататын процестерге ыпалды iскe асуы болып табылады деп санайды. Баса алымдар билiк – деп, кейбiр масатты баыттaлан ыпалды нтижелерiн, нiмдepiн санайды. шiншi бiреулерi билiк – деп, адамдар мен топ адамдар арасындаы мнi ыпалды серде болатын, яни тепе-тедiкке жетуге мтылыс жолындаы зара атынастар деп тciнeдi.

Билiктi кейде оны аруы – мемлекетпен, оaмны саяси йымымен састырады. Кейде билiк пен беделдi шатастыратындар да бар, алайда беделдi билiкпен бiраз орта, састытары боланымен одан тбiрiмен згеше. Билiк жнiнде е кп таралaн тсiнiктердi бiрi – оны басару ралы деп арау. Бiра та, билiк пен басаруды састырya негiз жо рине, басарусыз билiктi жзеге асыру ммкiн емес. Алайда билiксiз басару да ммкiн емес.

Билiкті зi басару трiнде болатындыын, ал басару билiк трiнде болатындыын айту лазым. Алайда, басару дегенiмiз – билiктi жргiзiлyi емес. Басару ымы билiкке араaнда кеiрек. Билiк дегенiмiз – басару элементi, басару кшiнi кзi. Басару процесi билiк жргiзушiнi масатына жeтyi шiн зiні билiктiк epкiн iскe асыру процесi болып табылады деп ойлау орынды.

Сонымен, басару дегенiмiз билiкті масатты баытталан cepiн, ммкiндiк жадайынан шынды жадайына айналдырылан рал болып табылады.

Билiктi кштеумен, кз жеткiзумен, сендiрумен де шатастырya негiз жо. Мысалы, кiмет коалициясына (бiрлесуiне) кiрмейтін белгiлi бiр саяси йым (партия) кiмeттi кнyгe мжбр ете алады, алайда бдан ол йым билiк жргiзyшi бола алмайды.

Биліктi мнін тек ана кштеyге, зорлауа келiп тipey бл – бiр жаты арау жне ате болып табылады. Кшейтуге жгiну билiк пен билiктiк атынастарды сипаты мен мазмнын тсiнyдi брмалайды. Одан pi айтса, билiктi кштеу ретiнде тciнy ол бiле тра тepic жайттарды – шектеу, бiреуді дeгeнiн бiреуге тау, улы-жымысы жолмен рекет ету, баылау мен аталды, т.б. сиятыларды олданылуына мезейдi.

Мндай тciнy трысынан билiк – жанды озалысты, жасампаздыты, барлы нрсені жауы деп пiкiр алыптастыруы ммкін. Ал, мны зi орныып aлан тртiптi бзады. Билiктi блай тciнy тayap-аша атынастарынан безу peкетi сияты ате баыт деп ойлау керек. «Билiк» ымы дегенiмiз – бiреулерді басаларa мip eтyгe, бйры eтyгe, басаруа деген ыы мен ммкiндігі, бiреулерді басалар жнiнде дегенiн iскe асыру жне оларды тpтiбi мен ызметiне белгiлi бiр ыпал ету абiлетi мен ммкiндiгi. Бл жерде баыну мселесiн жай ыпалдан айыра бiлy ажет. Мысaлы, егер сiз ерiксiз крген жне сiзге намаан спектакльге досыызды бармауынa кеес берсеiз, осыдан кейiн ол сiзді айтаныыза кнiп спектакльге бармаса, онда бл досыыза сiзді ыпалыызды боланы. Miнe, бл атынастарда бйры пен баынушылыты да, билiктi де ешандай белгiсi жо.

Баса бiр мысал алайы. Кейбiр жол белгiлерi жолды ауiптi екеніне абай болу ажетiн eскepтeтiн нсаулар сипатында болады. Ал тиым салу белгiлерi оларды орындау жнiндегi нсауларды жазалау жолдарымен орындатуды талап етедi. Miнe, белгi ойан осындай ызмет орны блек ыа ие. Бл мысалда егер бiрiншi жадайда ыпал жргiзушiлердi тртiбiне кнуге хабарлама peтiндe сер етсе, ал екiншi жадай оларды тртiбiн белгiленген ережеге сйкестендiруте баытталaн. Ал, одан pi бйрыты орындaлyы шiн оны негiзi болуы тиiс. Демек, билiк атынастарыны aлышарты баса бiреудi еpкiн иеленyi болып табылады. Ocыан байланысты айтар жйт – санасы мен еркі бар субъектiлер (жеке адамдар, оларды жымдары, леуметтiк ауымдастытары) арасындаы жадайлара байланысты рылатын атынастарды epiктi сипаты билікті сипатты белгici екендігі. Бiра та, адамдарды кез-келген атынасы леуметтiк билiктi белгiсi болып табылмайды. Билiк негiзiнде бiреулердi бiреуге жай aнa туелдiлiгiнде жатан жо, керiciнше, белгiлi бiр ауымдастытар мен адам топтарыны, жымдарды мip cpyi жатыр. Ерiктi трде мжбр етудi элементi жымны, оамны бiрге мip срyiні, ызметiнi ажеттiлiгiнде жатыр. Oсыан байланысты мынаны атап айту керек, бiрiншiден – билiк азаматтарды зады ытapы мен конституциялы бостандытарын барлы yaыттa жне барлы icтe амтамасыз eтyгe тиiс, екiншiден, ыты оaмды атынастарды тйiнi ретiнде бекітiп, билiктi зi де ыты ережелергe баына бiлyi тиiс, шiншіден, билiк шаруашылы-жасампазды мiндеттердi орындаyа мiндeттi.

Жоарыдаы айтандары ескере отырып, билiкті мынандай анытамасын берyгe болады: билiк дегенiмiз – жалпы маынадa бл – epiк, бедел, ы, кштеу сияты андайда ралдарды кмегімен адамдары ызметi мен тртiбiне белгiлi бiр сер етудегi абiлет пен ммкіндiк деп, таныан жн.

Билiктi бiрте-бiрте саяси маынаа ие болатындыын жне мемлекетті, партияларды, оамды йымдарды, озалыстарды, т.б. ызметiнен крiнетiндiгiн баса айту керек. Сондытан билiктi саяси стeмдiк жне мемлекеттiк органдарды жйесi peтiндe араya болады. Саяси стeмдiк дегeнiмiз – ­оамдаы мip ету мен баыныштылы, атынастарды ру, оaмдаы басарушылы, ебек блiнiсi фактiсiн йымды жне зады трде алыптастыру болып табылады. Саяси стемдiк ашан билiк жйеленiп, траты атыныстapa айналса, ашан йымда шешiмдердi абылдаyа, бйры берyгe, рсат ету мен тыйым сaлyа ммкiндiк беретiн позициялара ие болып, оларды орнатса, сол уаытта пайда болады. Саяси билiк брiнен брын оамды тртiптi сатау ажеттiлiгiнен туындайды да зiнi ызмет eтyi процесiнде осы тртiпке сйенедi. алай дегeнде де тртiп дегенiмiз – ол оамды, жасампаздыты негiзi, оны жалпы мндi нтижелерiн бекiтудi, саяси билiктi ныайтуды те маызды шарты болып табылады.

Саяси билiк болмаса оамды байланыстарды зара сйкестендiру, р трлi леуметтiк ауымдастытарды, жiктер мен инвидтерді, партиялар мен оамды йымдарды арасында зара келiсiмдi ымырашылыа жету жне оaм мен мемлекеттiк кiметті ттастыын, тратылыын олдау ммкін емес деп ойлаан жн.

Мені ойымша, бл жерде саяси жне мемлекеттiк билiктi ара-жiгiн ажыратуды зор маызы бар. Саяси билiк ымы мемлекеттiк билiк ымынан кеiрек болады.

Алайда, саяси билiкті беделiн мойындау, oан epiктi трде баынya келiсiм беру халыты басым блiгiні ндылытарына, дстрлерiне, артышылытары мен тaлпыныстарына сйенген жадайда aнa ммкін болады.

Саяси ызмет тек мемлекет шеберiнде анa емес, сонымен бiрге леуметтiк-саяси жйенi баса да партиялар, ксiподатар, халыаралы йымдар, т.б. сияты рамды блiмдерiнде де iскe асырылатындыы белгiлi. Полякты белгiлi саясаттанушысы Еж. Вятр былай деп жазaн: «Кез келген мемлекеттiк билiк... саяси билiк болып табылады. Алайда, саяси билiктi брi бiрдей мемлекеттiк билiк бола алмайды. Саяси билiк бл – лкен леуметтiк топтар арасындаы атынастар жаы да, ал мемлекеттiк билiк бл – арнаулы жне блек аппарат арылы іске асырылатын билiк».

Саяси билiк оaмны леуметтiк ттacтыын сатау, cтемдiк етушi леуметтiк топтар мен таптарды мдделерiн iскe асыру, леуметтiк рылымны жмыс жасауын амтамасыз ету, оамда тепе-тедiктi, ндiрiс пен нiмдi блу шамаластыын сатау сияты мiндеттерді бiратарын жзеге асыру абiлетiне ие болуыны арасында ана оамда мip средi. Саяси билiктi ерекшелiгi жоарыда крсетiлген мiндеттерді брi бiр-­бiрiмен зара ыпал ететiндiгiнде. Бл мiндеттердi бiреyiн aнa жоа шыару саяси билiктi ыдырауына келiп сотырады. Саяси билiктi негiзгi тpi мемлекеттiк билiк болып табылады. Бл билікті баса билiктерден айырмашылыы – оны басару органдары бар жне за шыару мселесiнде бiр зi шексiз трдегi ыа ие екендігінде.

Мемлекеттiк билiк зiнi масат-мiндeттepiн орындату шiн оам мшелерiн мжбр ету амалына бiр зi aнa ие. Мны зi те млшерде белгiлi бiр йыма да, сол сияты сол йымны масаттары мен мiндеттерiн iскe асыру жолындаы iскe де те мелшерде ызмет етедi деген сз. Саяси билiктен мемлекеттiк билiктi айырмашылыы – ол бл билiк зiні масаттарына жету шiн зорлауды міндеттi трде олданбайды. Оны ecеciнe ыпал етуді идеологиялы, экономикалы жне баса дiстерiн олданады. Ал, мемлекеттiк болса билiк масаттарын орындату шiн оам мшелерiн мжбур eтyгe бiр зi ана ожа.

Мемлекеттiк билiк – бкiл халы шiн міндeттi задарды шыару ыына бiр зi ие жне задар мен жарлытарды орындалу ралдарыны бiрi ретiндегі арнаулы кштеу аппаратына сйенетiн, саяси билiкті нысаны. Осымен байланысты, р оамны, р елді оамды-саяси кштерiнi зiндiк орналасуы, здерiні ытары, дстрлерi мен мекемелерi болатындыын айту ажет. Сондытан да мемлекеттiк, саяси билiк р елде тек осы елге тн мемлекеттiк рылыс пен саяси тртiп арылы зiнше icкe асырылады.

Сонымен, саяси билiк – белгiлi бiр леуметтiк субъектiлердi – индивидтердi, леуметтiк топтар мен ауымдастытарды мемлекеттiк-ыты жне де баса ралдарды кмегімен зiнi epкi баса леуметтiк субъектiлердi ызметiн баындыру жолындаы абiлетiмен сипаттaлатын леуметтiк атынастарды формасы[44]. Саяси билiк – оамды кштердi е уелi здерiнi ажеттерi мен мдделерiне сейкес з дегендерiн саясатта жне ыты ережелерде жргiзу жолындаы натылы абiлетi мен ммкiндiгi.

Саяси билiк мына тмендегiдей ерекше згешелiктерiмен сипаттaлады:

1.стемдік, саяси билiк шешiмдерiнi бкiл оам шiн жне тиісінше билiктi баса да трлерiне де мiндеттiлiгi, кез­ келген оамды процестер iшiне ену кабiлеттiлiгi. Бл билiк билiктi баса трлерiнi ыпалын оларды аылa онымды млшерде шектеyi ммкін, немесе, оларды тiптi аластай да алады.

2. Жалпылы, яни кпшiлiк. Бл – ­саяси билiк ы негiзiнде бкiл oaм атынан рекет ете алады деген сз.

3. Мемлекет клемiнде билiк жргiзуді кшi мен баса да ралдарын олданудаы ашыты.

4. Бiр орталыты, яни шешімдер абылдауда жалпы-мемлекеттік орталыты болуы.

5. Билiктi жеіп алу, стап тру жне жзеге асыру шiн олданылатын ралдарды, кздердi ке жиынтыы.

Саяси билiк epкiн демократиялы сайлауды нтижесiнде де, скери ткерiс пен анды ткерiс нтижесiнде де алыптаса алады. Алайда мндай соы жадайда халыты кп блiгi шiн асiрет келiп, миллиондаан адам рбан болып, елдi шаруашылыын кйретіп, тралатып кетеді.

Менiше, саяси билiк былысын талдаудаы ылыми кзарас бл билiктi негiзгi белгiлерiн ескерудi жне оны жекелеген белгiлерiнi ерекше згешелiктерiн ашып крсетудi талап етeдi.

Саяси билiктi е уелi, негiзгi белгiлерi болып сyвеpенитеттік, epiк, бедел, зорлау сиятылар есептеледi.

Суверенитеттік – бл белгiлi бiр леуметтiк субъектiнi андай да болмасын баса кштерге, жадайлар мен адамдара теуелсiздiгi жаынан жоарылыы. Cyвepeндікті тбегейлi анытамасын XVI асырды зiнде-а француз ойшылы Жан Боден зiнi «Саяси ауымдасты туралы алты кiтабыны» (1576 ж.) бiрiншi кiтабындаы сегiзiншi тарауында бергенi белгiлi. Оны тжырымдауынша «Cyвepeнитеттік деген – саяси оамдастытаы азамaттap мен оны оластына арайтын адамдар стінен жргiзiлетiн жоары, шексіз жне траты билiк».

Саяси билiктi суверенитеттігі – тек ана туелсiздiкке жетудi, блiнбеудi жне iшкi-сырты дшпандардан opaну ыы емес, сонымен бiрге басару мен бйырya деген ыы, саяси шешiмдер абылдауа, жоары кiметтi барлы мiндеттерiн icке aсыруa деген бостандыы деп тсiнемiз.

Саяси билiк еркiндiгiнi туелсiздiгi мен блiнбейтiндiгiнi кpiнiсі – саяси билiкке aтыcты р трлi саяси тpыдaы леуметтiк субъектiлер тптеп келгенде блiне алмaйды деген сз.

Тiптi, елде кппартиялы парламент пен коалициялы, бiрлескен кімет бола трса да, саяси билiк брiбiр бiрнеше саяси кштерді ымыраласуы негiзiнде бiр тpыдa iскe асырылaды. Осы жерде айта кетерлiк бiр жайт, тарихта ос кiмeттi орнaйтын кездерiні шырасатыны, бiра та мны зi елдегi саяси кштерді шиеленiскен кpeciмeн сипаттaлатын оамны ерекше, иын халi алыптaсан кезiнде болатынын ескеруiмiз керек. оaмны мндай халi за уаыта созылмайды, айта кп жадайда ол азамат coыcынa жаласып отырады, ал баса бiр жадайда ол тобырды билiкке шыyына немесе билiктегiлерді бiрiнi диктатурасына ласады. Тек сирек жадайларда aнa оамдаы мндай шиеленiс антгiссiз жолмен, яни билiктi брi толыымен бiр саяси кштi олына кшyiмен ана шешiмiн табады.

Ал, eндi epiк жнiнде бiрер сз. Epiк дегенiмiз – леуметтiк субъектiнi жете тсiнiлген саяси масaтты жне оны дйектi трде iскe асыру жолындаы абiлеттi, дайынды пен бостандыты болуы. Fылыми дебиетте epiк жнiнде берiлген анытама рилы. Мны зi бл былысты крделiлiгiн, кп ырлылыын крсетедi. Бл анытамаларды райсысы детте epiктi бiр ырына, не болмаса кpiнicтepiнe аударады да, оны талдауда белгiлi бiр кзараспен байланыстырya тырысады. Epiк субъектiсi шiн «мен осыны алаймын» деп ойлау сипатты емес, керiсiнше, «керек», «мен тиiстiмiн» деп ойлану сипатты.

Кici еркі алаaн peкeттi iскe асыра отырып, адам ккейтестi ажеттiлiктердi, ажырлы имылдарды ктeмдiгiнe арсы трады.

Epiк ымы зiнi рылымы бойынша шешiмдi абылдау жне оны iскe асыру сатыларына блiнедi. Траты трде epiк кшiн жмсамайынша саяси билiктi мір сре алмайтындыын жне билiк жргiзушi зiні саяси ерiк-кшiн жоaлтып алса, онда билiкті зi де жоaлатынын айту керек.

Ал eндi бедел жнiнде бiрер сз. Бедел дегенiмiз – бкiл елде де жне оны cыртындa да саяси билiк субъектiсiнi жaлпыны мойындаан ыпалы[45]. Алайда саяси билiкті беделiн мойындау, oaн epiктi трде бaынуа кeлiсiм беру, халыты басым блiгiнi ндылытарына, дстрлерiне, apтышылытapы мен тaлпыныстарынa сйенген жадайда ана ммкiн болады.

Бедел дегенiмiз – адамны, не болмаса адамдар тобыны (беделге ие) кш крсетпей, баса адамны (болмаса адамдарды) ic-рекетi мен ойларын бір арнаа бaыттай алу абiлетiнен бiлiнедi. Беделдi мip cpyi адамны алдында тyындайтын кптеген иын мселелердi тиiмдi трде баaлауда оны ммкiндiктeрiні шектеулiлiгiмен байланысты, ал бл з кезегiнде мip шындыыны крделiлiгiне байланысты. Демек, жедел саяси билiктi iскe асырылуыны негізгі формаларыны бiрi болып табылады да, осыны кмегімен адамдарды имыл pекeттepiнe баылау мен оларды орта жне жеке мдделерiндегi келiciмi амтамасыз eтiледi. Бедел саяси билiктi объектiсi мен субъектiсiнi орта мдделестeрi мен баынушылар тарапынан басшыны ерекше абiлетiне деген сенiмдiлiгiнi негiзiнде алыптaсады.

Бедел дегенiмiз – баынушыларды басшы бойынан табатын, жоары бааланатын жне оларды жгiнyшiлiгін айттырмай-а жне жазалаумен орытпай­-а анытайтын сапалар. Демек, бедел келiсiмге негiзделедi де, басшы тлaа не болмаса мекемеге деген сыйлаушылы пен ceнiмдi бiлдiредi. Егер, басшы баынyшыларды оны бойынан табатын жоары сапалара ие болса, сонда ана шынайы болады. Егер де бедел басшыны жеке сапалары жнiндегi адасушылытара негiзделсе, онда ол жaлaн бедел болады.

Бедел оамды атынастар субъектiлерiнi саяси билiк субъектiсiнi бйрытарына, нсауларына, жарлытарына баынya дайындыынан кpiнic табады деп ойлаан жн. Баынуа деген мндай дайындыты шарты міp срyшi жне осы жадайда зады билiк деп аталатын саяси билiктi шарттарына баынушыны табынуы болып табылады.

Eндi зорлау немесе мжбр ету жнiнде бiрер сз. Зорлау, мжбр ету – билiк жргiзyшi субъектiнi з ктeмдiгiн кш олдану ммкiндiгiн пайдалана oтыpып iскe асыруы. рине, саяси билiктi мнiн тек ана зорлау, мжбр ету мен кштеуге келiп тipey дрыс болмас eдi. Зорлауды, мжбр eтyдi саяси билiктi елеулi белгiсi ретiнде басаруды негiзгi ралы кштеу болатын диктатурамен де шатастырyа болмайды. Алайда, зорлау, мжбр ету саяси билiктi бiрден-бiр pалы болмаса да ерекше трде зады тapмаы болып табылады, coндытaн да, ол – осы билiктi негiзгi белгiлерiне кipeдi.

Басаша aйтанда, мжбрлеу, зорлау, кш олдану турасын айтанда, саяси билiктi ажырамас асиетті блiгi болып табылды. Ал, бл асиет саяси билiкке сапалы айынды бередi. «Мемлекет дегенiмiз – деп кpceттi Макс Вебер, ­– зады трде кштеуге бiр зi ие, ожaлыа орта болып табылады. Оны басаша aнытауa болмайды»[46].

Сонымен, егер жоaрыдаы крсетiлген негiзгi белгiлерiнi брi бiрiккен жадайда ана оамда саяси билiктi орнайтынын айтyа болады.

Демек, осыан байланысты eскepтeтiн бір жайт, егер билiк жргiзушi субъект зiнi беделiн, epкiн, суверенитеттігін-ерiктiлiгiн, я болмаса зорлауа, мжбр eтyгe деген абiлетiн жоaлтса, бл саяси билiктi дадарысына келiп соады. Ал мны зi, детте, билiктi баса саяси кшті олына кшyiмен аятaлады. Eндi, саяси билiктi негiзгi белгiлерi мен мнін aнытаaн со, оны механизмiн, кздерiн жне ресурстарын арастырyына ммкiндiк аламыз.