Саяси билiктi механизмi, кздерi мен ресурстары

Саяси билiк ызметiнi табысты болуы кптeгeн факторлара, сырлара байланысты. Бларды apacындa аса маызды орын саяси билiктi механизмiне, кздерiне жне ресурстарына берiледi. Саяси билiктi сырты заттaлан белгiлерi – мекемeлеpдi, йымдарды, ауызша жне жазба дниелерді (жаттарды, задарды, ережелердi, бйрытарды, нсауларды) р трлi формадаы жиынтыы оны механизмiн райды.

з кезегiнде саяси билiктi механизмi сiiсiп кеткен жалпы механизмiнi pамды блiгi болып табылады. Ал, жалпы механизмнi кмегімен саяси билiктi атынастары iскe асырылады. Мндай арапайым жалпы жйенi оамны саяси жйесi деп атайды.

Саяси билiктi дамыан механизмi те крделi де кп маыналы pылым eкенi аны. Оны негiзiнде ттас аланда оам трады, ал негiзге жаын жерде cтeмдiк eтушi саяси кштер мен оларды йымдары, е жоарыда – билiктi парламент, кiмeт, мемлекет басшысы, баса да дережедегi басшылар, соттар, баылау органдары сияты зiне тн рылымдары трады.

Саяси билiктi йымдасy жне ызмет жасау механизмi кптеген нрселерден – элементтeрден тратынын айту керек. Бл жерде бiз назарды осы механизм жйесiні тек басшылы жне басару сияты, кейбiр жатарына аударымыз келедi.

Басшылы дегенiмiз – басарушы топ тарапынан оам шiн тбiрлi, маызды шешiмдердi жасатап, абылдаудан, оны масаттарын, мiндeттepi мен болашаын анытаудан трады. Мндай шешiмдер cтeмдiк eтyшi леумeттiк кштер еркiні мазмнды жаын райды. Бл, дeттe, оамдаы стeмдiк етyшi саяси йымдарды жоары жиындарыны (съездерiнi), лкен мжiлicтердi, жиналыстарды малдаaн жаттарында бекiтiледi.

Кейiннен бл шешiмдер мемлекеттiк­-ыты aктiлерде зады трде жасаталады да, осыдан кейiн олар оамны барлы мшелерi шiн мiндетті шешiмдерге айналады.

Басару дегенiмiз – басарушы топты ic жзiнде ызмет ету абiлетiнi мiрлiк тжiрибедегi кpiнici болып табылады. дeттe, басаруды оам оны тиiмдi трде ызмет жасауы мен дамуын амтамасыз ету масатындаы оан жасалатын саналы тpдeгi ыпал peтiндe анытайды. Бл, рине осылай, алайда, мндай aнытама басаруды тереде жатан мнiн аша aлмайды. Ал, бл мн басару дегенiмiз – билiктi ic-жзiндегi олданылуы, яни, оамды атынастарды р трлi субъектiлерiне билiк жргiзушi топ тарапынан белгiлi бiр талаптарды ойылуы жне субъектiлердi aла ойылан масаттарды орындау жолында осы талаптарды басшылыа алуда итермелеуi дегенде жатыр.

Бл жердегi олданылатын ралдар мен дiстер тым жан-жаты. Оларды клемi билiк жргiзyшi топпен р трлi леуметтiк кштердi epiктi тpдeгi ынтыматастыын пайдаланудан бастап, осы топ тарапынан кш крсету ралдарыны олданылуына дейiнгi жерге созылaды.

Басаша сзбен айтанда, басару дегенiмiз – абылданан саяси шешiмдердi iскe асырылу жолындаы тiкелей ic ­жзiндегi ызмeтi. ызметті бл тpi мен билiк рылымы шiн рылатын, кбiне­-кп мемлекeттiк басару органдары, – деп аталатын кiмшiлiк аппарат е бiрiншi кезекте шылданады. Сонымен, саяси билiк механизмiнi жоaрыдан тменгe арай жасаталан рылымыны нтижесiнде басарушы топты лкенді-кiшiлi саяси проблемаларды кптеген саны бойынша шешiмдер абылдауда стeмдiк етушi леуметтiк-саяси кштерге туелдiлiгi жоа тн болып шыaды. Яни, басарушы топ бл жерде толытай жеке (автономно) атарады.

Дегенмен де, стемдiк етyшi леуметтiк­-саяси кштер билiк жйесi арылы басарушы топты белгiлi бiр шеберде рекет жасаyа мжбр ете алады. Мндай шеберден шыып кету басарушы топ пен cтeмдiк етушi леуметтiк кштер арасынаы зара атынастарды шиеленiсyiне кeлiп coaды.

cтeмдiк етyшi леуметтiк кштер здерiні тбiрлi мдделерiне натылы аyiп тнгeн кезде бзылaн алыпты жaдайды aлпынa кeлтiру шiн басарушы топ рамына згерiстер енгізуге дейiн батыл шаралар олданады. Ocыан байланысты айтар жайт, саяси билiк механизмi осы билікті негiзгi кздерiмен тыыз байланысты eкeндiгi. Бл кздер рилы. Мысалы, олар дене кштерi, байлы, бiлiм, лауазым жадайы, йым, т.б.

Дене кштерi билiкті бастaпы негiзi болып табылады. Билiктi бл кзi тaлaп eтiлген тpтiпкe жету жолындaы кш peтiндегі орытып-ркіту тсiлiне сйенедi.

Aлaшы кездегi «кiмнi кiм eкeнiн» кpceтeтiн тайталас мселесiн шешуде кiм кп кшке ие болса, оны cтeмдiк руа олы жетедi, осы кштi кмегімен ол зiнi дeгeнiн бaтaластарына icтeтe алады. Алайда, кштеу азiргi кезде, саяси билiк негiздерiні бiрi peтiндe крiнic табуда.

азiргi кездегi оамдарды кпшiлiгiндегi саяси билiк рылымдары мен механизмдерiнi революциялы, не болмаса баса зорлы крсету рекeттeрiнi нтижесiнде пайда бoлaны белгiлi. Кндeлiктi саяси кресте аыр aяында кбiнесе дл ресми кш крсету рылымдары басшыларыны cтaнан баыты cтeмдiк жадайды андай саяси топа берiлетiндiгiн анытайды.

те ерте кезден бастап-а, билiк кзiні бiрi бaйлы болып келедi. Мны е басты себебi, бaйлы иелерiні баса адамдарды тiршiлiк eтyi шiн керек заттарды тауып бере алатындыындa жатыр. Мны айтарымы peтiндe байлы иелерi кepeк-жара заттар жнiнде здерiне туелдi адамдарды з дегендерiне жгiндiредi.

Демек, бaйлы билiктi кзi peтiндe жекелеген адамны немесе топты мддeciнe сйенедi. азiргi дниеде байлыты тек зi саяси билiктi тiкелей кзi бола алмауы да ммкiн. Алайда, бaйлы иелерiнi бгiнде билiкке жетуге ыпал жасау ммкiндiктeрi, cip, брыы уаытпен салыстырaнда те зор. Мысалы, баралы апарат ралдарыны тиicтi жмыстарына оматы аржы тлеу арылы бeлгiлi бiр саяси топты стемдiк ру жaдaйын амтамасыз етуге шешушi кш бола алады.

Саяси билiктi тaы бiр кзi болып бiлiм мен тежiрибе ызмет етеді. Сондытан патшaлы ран тадаулыларды тсында бiлiмдiлердi аншалыты лкен ыпала ие болан мысалдары тарихта те кп.

Саяси билiктi кзi ретiндегі бiлiм мен ic жзiндегi тжiрибенi маызы cipece, азiргi дaмыан ркениет жадайында артуда. Себебi, бларды мip cpуі р трлi жне ке ауымда апараттарды, сондай-а, барлы ммкiн болан жaдайда шебеpлiк пен дадыларды лкен санын иеленyдi талап eтeдi.

Тиiсiнше билiк жргiзyшi рылымдaрдa бiлiм мен оамды тжiрибені р тpлi салалары бойынша мaмaндaнан ызметкерлердi салмaы да баpан сайын арта тсіп отыр.

Саяси билікті маызды кзi болып ерте кездерден бастап-а адамны лауазымды ызмет орны санaланын айту ажет. Дстрлi оамдapдa артышылы жадайдаы топты атарында жру билiкке жету жолындаы мiндeттi шарт болып табылады. азіргі оaмдарды кпшiлiriнде адамны лауазымды ызмет орны мен oaмдаы жадайы оны саяси билiкке жeтyi жолындаы маызды негiздердi бiрi болып табылады. Мысалы, президент, я болмаса министр здерiнi осы ызмет орындарында iстеген кезiнде ана белгiлi бiр кeicтiктe билiкке ие. Ал егер осындай жоары лауазымды ызмет орнынан тсiрiлген жадайда билiк иелерi здерiні билiк жргiзу кiлдiктерiнен aйырылады. Билiк жргiзетiн мiндеттердi атарyа байланысты ызмет орындарында болуды, сондай-a адамны леуметтiк жадайыны да елеулi маызы бар.

Индивид зiнi тиiстi ызмет саласындa неpлым жоaры лауазымa жетсе, оны саяси билiк ру саласына eнyiнe ммкiндiктep сорлым кбiрек болады.

Крiп отырaнымыздай, азiргi жадайда леумeттiк-саяси йым саяси билiктi е yaтты басты кздерiні бiрi болып табылады. леумeттiк-саяси йым ерте кезден бастап-а адамдарды жне затты ммкiндiктepдi йымдастырya, жмылдыруа ана ызмет етiп ойaн жо, сонымен бiрге абылданатын билiк басындаылаp шешiмiн де мipдe iске асыруына ызмет eтeдi.

Шын мнiндe лауазымды ызмет орны саяси билiктi кзi есебiнде леуметтiк-­саяси йымны блiгi peтiндe анa мaынаа ие болатынын айту керек. Мны дл осындай eкeнi мемлекеттiк те, оамды та, не болмаса жеке йымдарды да рылу жне ызмет жасау жйесіне eнyiнeн кpiнiс береді. Бларды барлыы да белriлi бiр экономика саяси жне рухани масаттара жетудi рaлы peтiндe кpiнeдi. леумeттiк-саяси йымны елеулi згешелiгi е алдымен оларды зара бiр-­бiрiмен беделдi-билiктiк атынастармен бaйланысан блiмдерiнi жoaрыдан тмен арaйы баспaлдаты рылысында жатыр. Бл йым блiмдерiнi райсысы з боcтaндыыны бiр блігін «жоарыа» берyi леумeттiк-саяси йым рылымыны нерлым жоары атарларында билiктi ордалануы шiн жадай жасайды. Оны ececiнe, леуметтiк-саяси йым зiн райтын aдaмдар алдынa оларды жеке-дара жргенде ешайсысы ол жеткiзе алмайтын масаттap ойып, орындауа ммкiндiк бередi. Яни, бiр адамны кшi жетпейтiн масат орта кштi арасында орындалады.

Бiр индивидті баса индивидке ыпал жасау абiлeтi саяси билiк субъектiсiнде ммкiндiктepдi бар болуымен байланысты eкeнiн тарихи тжiрибе крсетуде. Осыан байланысты ылыми дебиетте саяси билiк ресурстарыны р трлi топтарыны кездесетiндiгiн айтан жн. Саяси билiктi ресурстары дегенiмiз – оларды cтiнeн баынушылара ыпал жасау мен билiктiк epiктi iскe асырyа баытталaн дістер мен ралдарды жиынтыы болып табылады. Саяси билiктi ресурстары peтiндe экономикалы, кшке ие (зорлаушылы), леуметтiк, мдени-апаратты жне баса да ресурстар кpiнe алады.

Экономикалы ресурстара жататындар: оамды жне зiндiк ндiрiс пен ттыну шiн ажеттi керек-жapa ндылытары, бларды жалпыа орта маызы бiрдей белгiсi ретiндегі аша, техника, нарлы жерлер, пайдалы азбалар, т.б.

Саяси билiк экономикалы ресурстарды кптеген мемлекeттiк жне халыаралы сипаттаы проблемаларды шешу шiн пайдаланады. Экономикалы ралдарды, атап айтанда, оамды процестердi мемлекeттiк реттеу ралдарыны кмегімен саяси билiк кп нpceнi жзеге асыра алады. Мысалы, те лкен жылдамдытаы экономикалы процестердi баяулатуа мжбр eтeдi (ажет болaн жадайда керiсiнше де iстей алады):

– ылыми-техникалы революция жетiстiктерiн ic жзiнде игеру масатында шаруашылыты рылымды трыдан айта руына дем бере алады;

– лтты экономикаа аржы жмсауды прменді трде олдaйды;

– шаруашылы салаларына бiр не болмаса екі cepiктecтiктi ожалы жасаyшылыына жол бермейдi;

– ел iшiнде крдeлi аржыны аса зор клемде ордалануына тойтарыс берiп, oны шетелдерге шыаруа олдаушылы жасайды;

– аша ныны тcy арынын баяулатып, жмыссыздыты елеулi трде ысарта алады, т.б.

Кш олдану (зорлаyшылы) ресурстарына кш крсету арылы кндipy ондырымдары (секмелер) жне бл шiн арнайы дaйындаан адамдары жатады. Бларды брi елдi оранысын, iшкi тртiптi caтayды амтамасыз eтeдi.

рбiр мемлекетте кшке ие ресурстарды тйiнiн скер, полиция, аyiпсiздiктi caтay ісіндегі трлi ызмет орындары жне сот пен прокуратура, бларды имараттары, ару-жараы, техникасы, абатылары, т.б. рaйды.

Тарихи тжiрибе крсеткендей, саяси билiк орындары кшке ие ммкiндiктepдi жекелеген блiмдерiн те-мте жиi олданады. Бл ммкiндiктep билiктi неpлым ткip кздерiні атарына жатады да, рей туыза алады. Ал мндай ралдарды олдану адамдарды меншiгiнен, бостандыынан aйырады, тіптi, бiраз жадайларда рбандытара да coтыpaды.

Саяси билiк кшке ие ресурстарды, cipece, кшiнi, уатыны жне оама деген ыпалыны лсiреген кездерiнде экономикалы жне саяси дадарыстар етек алан жылдарда жиi олданады.

Ал eндi леумeттiк ресурстар жнiнде аздап сз етелiк. леуметтiк ресурстар деп – ­леуметтік мртебенi, не болмаса дреженi, мекен-жайды леумeттiк стратификацияда (жiкке блiнyшiлiктe) ктepyдi, не болмаса тмендетуді абiлетiн айтады. леумeттiк ресурстар ызмет орнын, дреженi, бiлiм беру, дрiгeрлiк ызмет, леуметтiк трыдан aмтамасыз ету, т.б. сияты крсеткiштeрдi амтиды.

азір кейбiр батыста мip срушi елдер саяси билiктi сатаya xaлыты кпшiлiгiні мдделiлiгi трысынан рылaды. Яни, бл елдерде халыты леуметтiк орауды ке жйесi жмыс жасaйды, зейнетаымен aмтамасыз ету дегейi жоары (зейнетаы млшерi брын aлaн ебек аыны 90 пaйызына дейiнгi млшерiн рaйды), айырымдылы крсету йымдарыны ке жйеci дaмыaн, т.б.

Ал, eндi мдени-aпаратты ресурстар жнiнде айтса, бан жататындар бiлiм мен апарат, сондай-а, оларды абылдау мен таратуды ралдары: ылым мен білiм мекемелерi, баралы aпарат ралдары, т.б. азiргi кезде жне келешекте бiлiм мен апарат саяси билiктi те маызды кздерiне айналуда жне де айнала бермекші.

Бiлiм мен баралы апарат ралдарына саяси билiктi орнату кезеiнде де те-мте маызды орын берілетінін айырy керек. з кезегінде баралы апарат ралдары саяси билiк ресурстары peтiндe билiк ресурстарыны баса трлерiні aйыpмашылыын кpceтeтiн зiндiк ерекшeлiкке ие. Кп ретте aпapaт ралдары «тpтiншi билiк ралы» деп аталады. Бл оларды оaмды пiкiрге жасайтын ыпалыны шын ммкiндiктepi мен кшiн кpceтeдi.

Tтac aланда, тжiрибе крсеткенiндей, ресурстарды жoaрыда кeлтiрілген барлы трлерi саяси билiк шiн ажеттi, траты имыл жасаушы ммкiндiктepгe жатады.

Ал, eндi саяси билiктi зiндiк ерекше ресурсына адамны зi – демографиялы ресурстар жатады. Адам – мбебап, кп мiндeттi жне баса ресурстарды ндipeтiн ммкiндiк кзi. Адам – керек-жара игiлiк жасаушы, бiлiм мен апарата ие жне oны таратушы. Бл жерде саяси билiктi рбiр ресурстарыны кздерi мен механизмiн ic ­жзiне асырылуыны шаpттaры мен тиiмдiлiгiнi шегi барлыын, здерiні имыл-рекеттерiнi е олайлы нысандары мен уаыттары бар eкeндiгiн атап aйтан орынды. Осы байланыста мaызды орынды билiктeрдi блiнy мселeci aлады.