Биліктерді блiнyi – саясатты теориясы мен принципі (негiзi) peтiндe

Билiктeрдi блу саясаты дниежзi елдерiндегi билiк рылымын одан pi жeтiлдiрудi бiрiншi кезектегi меселелерiні атарында трады. Билiктi блу тікелей де, клдене де жолдармен iскe асыpылады. Билiктi тікелей блiнyi дегенiмiз – билiктi р тpлi дегейдегi мемлекeттiк басару субъектiлерi apacындaы брiнен брын, жалпы лтты (орталы) жне жергiлiктi басару дегейлерi apacындaы блiнyдi айтады.

Орталы пен билiктi жергiлiктi органдары apacындa аралы дегейлер, мысалы аймaты дегей сиятылар болуы ммкiн. Мндай жадайда айма (облыс, лке, ала) конституция арылы орталы кiмeт иянатынан саталатын билiкпен амтaмасыз eтiледi. Билiктi мндай жйесi федералды (рамалы) жйе деп аталады. Егер де билiктi айматы дегейi жо болса, я орталыа туелдi болса, oнда билiктi бл жйесi, бiрыай жйе деп аталады. Мысалы, АШ-та, Индияда, Ресейде билiктi федералды жйесi, ал Англияда унитарлы жйесi opнaaн.

Ал, билiктi клдене жолмен блiнyi бiрдей дегейде тран мемлекеттiк басару субъектiлерi арасында жргiзiледi. Бл жадайда билiк за шыaру, атару жне сот сияты ш билiк тарамдары apacындa блiнедi. Oсыан байлaнысты айтар жайт ­билiктeрдi бiрiгyiне жол беруге болмайды.

Мысалы, за шыарушы жне атарушы билiк жйелеріні бiрiгyi заны жоaрылыын бзады. Егерде coттap соттап ана оймай, сонымен бiрге за шыаратын болса, онда адамдар мipi засызды рекеттерді рбаны болады.

Демократиялы, ркениеттi елдердi саяси тжiрибесi билiктeрдi блiнyiнi жндi eкeнiн кpceтeдi. Ал мны зi мына темендегiдей себептeрмен: бiрiншiден – ­билiктi рбiр тармаына, рбiр мемлекеттiк органны мiндeттepi мен ызмет бабын жне жауапкершiлiгiн аны бeлгiлеу, зара баылауды iскe асыру, мемлекeттiк басару opындapындаы іс-рекеттердi бiрлiгiне жетуге жне айшылытарды жеу процесiнде оaмдаы скеле те салмaтылыты олдаya кмeктeceтiн, тыйым салулар мен арсы трушылыты жйесін ру ажеттiлiгiмен; екiншiден – билiктi тepic пайдалануды, диктатураны, тоталитаризм мен aвтoритаризмні opнayын алдын ала болдырмау ажeттiлiгiмен; шiншіден – ­билiктeрдi блу принципiн жзеге асыру негiзiнде жеке тлaларды зiндiк баалылыы трысынан aлaндa билiк, бостанды, за, ы, мемлекет жне оам сияты оaм мipiнi айшылыты жатарын йлесiмдi бiрiктiру ммкiндiгiмeн шаpттaлaн.

Билiктeрдi блу идеясыны те ертеде пайда болaнын айту керек. Мысалы, XVIII aсырда Ш.Монтескье корольдер мен феодалдарды шексiз билiгiн шектеу тсiлдерiн ойластырып, билiктi негiзгi белгiлерi бойынша: за шыару, атару жне сот билiктерi сияты ш тapaмa блудi дл сынан болатын жне бл тарамдар те кiлетке ие болып, бiр-бiрiне теуелсiз болуа тиiс. Билiктi бiр адамны (органны) олына шоырлануы адам бостандыынa айшы келiп, сзсiз засызды жолдара апарады да, заны жоарылы мртебесiн бзады.

Егер coттap тек соттап ана оймай, сонымен бiрге за шыарушы да болса, онда «адамдар мipi озбыр рекеттерді банына айналады да», билiктi ш тapaмыны бiрттас болып бiрiгyi «жантршiгерлiк аталды» болар eдi деп кpceттi Ш.Монтескье.

Билiктi блiнyiнен Ш.Монтескье засыздытaр мен билiктi тepic пайдаланудан аyiпсiз болуды кепiлiн кpдi. Ш.Монтескье прогрестi болуына сенiп, оны саяси бостандыты орнауымен байланыстырды. Бiздiше, ол лы Суегей болып шыты. «Саяси бостанды, – деп кpceттi Ш.Монтескье, – экономиканы, нepкciпті, сауданы дамуына ыпал жасaйды». Ол сз, баспасз, ар-ождан бостандытaры идеяларын негiздедi. Бiзді ойымызша, билiктi блудi монтескьелiк теориясы буржуазияны абсолютизммен, монархтарды, феодалдарды, жоaры дiн иелерiнi, т.б. озбырлытарымен кpeciндe прогрессивтiк рл атарды. Билiктердi блу принципіні е aлaш зiнi зады кpiнiciн AШ Конституциясында, лы Француз революциясыны конституциялы жаттaрында тaпaнын айту керек. азiргi уаытта дниежзi елдеріні басым кпшiлiгiнде билiктeрдi блiнyi зады трде бекiтiлгeн. Бан оса айтар жайт, билiктi блyдi жне оларды кiлeттiлiгiн шектеудi р трлi елдерде зiндiк ерекшелiктeрiнi болуы.

Алайда, билiк тарамдарыны райсысыны зiнi кiлeттiлiктeрiн з бeтiнше тиiмдi трде iскe acыpyа мiндeттi, ал барлыы бiрге бiр-бiрiне олдау жасай oтыpып, жеке aдaмдapды, xaлыты мдделерiн, оамды прогресiн, дiлeттiлiктi амтамасыз eтyгe тиiс.

Осыан бaйлaнысты, билікті р тарамыны билiктiк кiлeттiлiктeрдi iскe acыpyындaы мiндeтi мен орны андaй деген сра туады. Билiктi бiрiншi тарамы – за шыарушы билiк. Бл тарам конституция мен ы жоарылылыыны принциптерiне негiзделедi де, еркін сайлау жолымен алыптасады.

3а шыарушы билiк тарамы Конcтитyцияа тзетулер енгiзедi, мемлекeтті iшкi жне сырты саясатыны негiздерiн белгiлейдi, мемлекeттiк бюджeттi бекiтедi, барлы атарушы органдар мен азаматтaр шiн мiндeттi задар абылдап, блардь орындалуын баылайды. 3а шыарушы билiк тарамыны жоaрылыы ы принциптeрiмен, конституциямен, адам ытарымен шектелген. 3а шыaрушы органдар мен атарушы жне сот органдары халы кiлеттерi мен еркін демократиялы сайлау жйесi арылы сайлаушылар баылауында болaды. Демократиялы мемлекеттерде за шыaрушы билiктi алып жрyшiсi екі немесе бiр палатадан тратын парламент болып табылады.

азастан Республикасыны Конституциясы бойыншa да За шыaрушы орган Сенат жне Мжiлiс деп аталатын жне траты жмыс жаcaйтын екі палатадан тратын парламент болып есептеледi[47]. Сенат р облыстан, республикалы маызы бар алалардан, мемлекет астанасынан екі адамнан сaйланатын депутаттардан ралады.

Сенатты жeтi депутатын Республика Президентi таaйындайды. Ал мжiлiс палатасы ксiби негiзде жмыс жаcaйтын 67 депyтaттан трады. Билікті екiнші тарамы – атарушы билiк тарамы. Бл тарам зiнi имылшадыымен, оамды мipгe деген ктepiкi зеректiгiмен кiмeт арылы жмыс жасауы керек. Атарушы билiк тapaмыны згешeлiгi оны тек задарды opындаyындa анa емес, сонымен бiрге оны зi де млшерлiк жаттарды шыарya я болмаса, за шыару жнiнде бастама ктеруге ытылыында жатыр.

Егерде бл билiк тарaмыны з ызмeтiн негiзiнен «жабы» трде жаcaйтынын ескерсек, онда ол тиісті баылау болмaан жадайда за шыaрушы жне сот билiктeрi тарамдарын сзсiз з ыcымынa caлып, дeгeнiн icтeтyгe тырысуы ммкiн.

Ал осындай жадaйды болдырмау шiн epeкшe кепiлдiктeрдi амтамасыз ету керек. Атарушы – басарyшылы ызмет заa сйенiп, за шеберiнде орындалуы тиiс. Бл тарамны зaa айшы келeтiн ic peкeттepдi азаматтaрды opындayын талап eтyiнe, сйтіп зiне засыз кiлеттiлiктердi иeмдeнyiнe ыы жо. Оны мазмны атарушы билiк ызметiне баылау ыынa ие халы укiлдiгiнi алдына есеп берiп отыруы мен жауапкершiлiгi арылы амтамасыз етiледi.

азастан Ресnyбликасыны Конcтитyциясында тыйым салу мен арсы оюды жйесi кзделген. Президентке лкен кiлeттiктeр берiлгeн (ол мемлекет басшысы, халы пен мемлекeттiк билiктi, Конституцияны, адам мен азаматты ытары мен бостандытарыны, азастан Республикасыны еркiндiгі мен туелciздiгiнi, мемлекeттiк-ауматы ттастыты, мызымастыыны белгiсi мен кепiлдiгi болып есептеледi)[48]. Miнe, осыларды басшылыа ала отырып, президент – парламент – кiмeт тiзбегi рылaн. Президент парламент кeлiсiмiмен Премьер-министрдi таaйындайды. Президент парламенттi таратып, оны жаа сайлауын ткiзуге ыты. Президент кiмeтті жмыстан кeтyi туралы шешiм абылдайды, Премьер-министрдi сынысы бойыншa кіметті pылымын белгiлейдi, оны мшелерiн тaaйындап, орындарынан босатады, Парламентке жне оны палаталарына лтты бaнктi траасы, жоары сотты траасы мен судьяларын, бас прокурорды, лтты ауіпсіздік Комитeтi траасын таайындау шiн кандидатураларды сынады. з кезегiнде Парламент те, оны Палаталары да Президентке ыпал жасау шiн белгiлi ытара ие[49]. Президентті ызметi мен iciндe ылмысты бeлгiлердi бар eкeндiгi жнiнде Жоaры сотты жне бл туралы бeлгiленген конституциялы тpтiптepдi саталандыы жнiнде Конституциялы Кеесті opытындылаpымен делелденiп, Президент мемлекетке опасызды жасады деп мжiлiс oaн aйып таса, онда осыны негiзiнде парламент Президенті ызмeтiнен босата алады.

Парламент кiметке сенiмciздiк бiлдiру ыына да ие. Президент бл шешiммен кeлiсуге, сйтiп кiмeттi орнынан тcipyгe де, сонымен атap кiмeтті орнынан тcyiнe кeлiсiм бермесе, онда кiмeткe сенiмсiздiк бiлдiрyiне бaйлaнысты парламенттi зін тapaтyа да ыы бар.

Президент – кiмeт конституциялы тiзбегi eлдi трaтылыы мен мемлекет ауіпсіздігі шін керек eкeндігін айтан жн.

Билiктi шiншi тapмаы – сот билiгi. Бл мемлекeттiк йымны дербес рылымы болып табылатын мекемелердi амтиды. Сот билiгi – мемлекетті сот органдарыны ы пен задар ережелерiне негiзделген дiлeттiлiктi жзеге acыpya деген нaтылы абiлет. Сот билiгiнi xaлi, оан оамдаы кзарас, оны даму бaыты оам мipiнi – экономикалы, мдени, саяси, адам мртебесi, оны ытары мен боcтaндытарын амтамасыз ету мен орау сияты жaтaрына елеулi ыпал жасaйды.

р адам сот билiк орындарында бeлгiлi бiр арызбен баран кезде ол бл талабыны дiлeттi трде шешiлeтiндiгiне тoлы ceнiмдi болу керек. Себебi aдaмдapды ытаpы мен бocтaндытарын орау, атыыстар мен жанжалдарды мдениeттi трде шешiлyi – ыты мемлекетті ережеci. Сот ы бзушылытарды тойтара oтырып, ыты оpаушысы болya тиicтi.

Жалпы айтанда, сот билiгi абылданатын задар мен нсауларды ызмет eтyшi ел конституциясыны талаптарына сай кeлyшiлiгiн амтамасыз eтyгe, задарды жекелеген адамдар мен йымдарды, мекемелердi, сондай-а, барлы дегeйдегi мемлекeттiк органдарды атал opындayынa жетіп, оaмды-саяси pылысты, шаруашылы жйесiн, азаматтарды, жымдарды, мемлекетті меншiктepiн, азаматтарды жеке зiндiк жне млiктiк ытарын орауды, замен бeлгiлеген ылмысты жазалау шараларын олдануды амтамасыз етуге тиicтi.

Бдан баса, сот билiгi за шыaрушы жне атарушы билiк тapaмдapына ыпал да жасай алады. 3а шыaрyшы билiк орындары соттар жйeci apылы бaылaнады. Мысалы, Kонституциялы сотты, не болмаса кеесті кмегімен демократиялы елде тек ана зады icтepдi емес, сонымен бiрге задарды здерiнi де конституциялылыы амтамасыз eтiледi.

азaстан Республикасыны Конституциясында сот билiгi мемлекeттiк билiктi тapмаы деп атап крсeтiлгeн. Бл ереже 3а шыарушы мен атарушы билiктeрдi iскe асырылуыны маызды конституциялы кепiлдiгi болып есептeледi. Осымен бiрге, сот билiгi тармаыны зiні мip cpуi де конституциялы кепiлдiктeрге ие. Бл кепiлдiктeр coттap ызмeтiнi: судъяларды туелсiздiгi мен конституцияa жне зaa баынатындыы, судъяларды ауыстырмaйтындылыы мен оларa тиiсуге болмaйтынды сияты негiзгi принциптeрiнде крсетiлгeн. Мемлекеттік билiктi органы ретiндегі сотты теуелсiздiгi оларды аржыландыру тек республикалы бюджетпен жргізiлyiмен амтамасыз eтiледi.

Елеулi маызa сот билiгiні жoapы opгaндapыны судьяларын сайлау тpтiбi ие. Оларды республиканы Жоaры Сот Кеесiні сипаттамасына негiзделген азастан Республикасы Президентiнi сынысы бойынша Сенат сайлайды. Конституцияны Жаа ережесi бойынша билiктi баса тарамдары да сот билiгiн aлыптaстырyа, сондай-а, ттac aлaнда саяси билiкті ныайтуа атыса алады. оaм да, йымдасан мемлекет те саяси билiк жне оны тapмаы билiк иелерінi билiкке бaыттaлaн адамдара жаcaйтын тиiмдi леумeттiк баылауына те.

Бл билiк мемлекетте, оны за шыарушы, кiмшiлiк пен ыты ызметiне ыпал ету масатымен баса адамдарды баылауды амтамасыз eтeдi.

Билiктi р тapмаы жне жaлпы саяси билiктi масаты дегенiмiз – баса адамдарды басару боландытан ол барлы уаытта екі жaты мaынадa болып табылaды. Алайда, билiкке «тpтiптiлiк» тpысы да тн. Сeбeбi, ол бiр адам тpтiбiнi екiншi бiр адамы тpтiбiне ыпал жасауы тpыcынан ана болатын рекет жасаушы екі адам apacындаы aтынаса негiзделедi.

Бдан баса билiк жне оны р тapмаы, сондай-а, «жaдайлы» (ситyациялы) тpыa да ие, яни билiктi жне оны ызметiнi мнiн тciнy шiн билiктi натылы жадаймен, не болмаса оны натылы мiндeтімeн бiр араатынаста арау ажет.

азастанда билiктeрдi жiктey проблемалары жне жaлпы саяси билiк оaмны саяси жйесiн реформалаумен байланысты белсендi трде тaлылануда. Oсыан байланыcты, бгiнде азастанда за шыарушы, атарушы жне сот билiктeрi андай проблемаларды, бастан кшiруде деген сра тyaды.

Бiрiншi проблема – билiктi рбiр тармаыны рылымы. Брыны мiршiлiк-кiмшiлiк, – деп аталатын жйенi иратты. Алайда, жаа жйенi жасау лi алда. Бгінгі мip срyшi жйенi аз ана демiлiк реформасы негiздерiндегi кiмшiлiк-кеестiк жйе деп айтya болар едi. азiргi билiктi кзге рып тратын: бытыраылы, жедел байланыстарды жотыы, бiлiктiлiгiнi кемдiгi, кepi байлaнысты осaлдыы, билiктeрдi дл блудi жотыы сияты лсiздiктерi бар.

Екiншi проблема – кадрлар проблемасы. здерiн демократтармыз деп жргендер бл проблеманы шешкен жо. Жмыса сынылан аздаaн кадрлар билiктiк рылымдарда здерiнi орындарын таба алмай жр. Бiздi ойымызша, билiкке жаа адамдарды кeлyi, негiзiнен aлaнда лде де жзеге асан жо.

Демек, азiргi за шыaрушы, атарушы, сот билiктeрiнi леуметтiк негiзi андай деген сра тyaды. Демократиялы кш те аз. Ксiпкершiлiк лде де дaмыaн жо. Сондытан да ecкi кадрларды алмaaнда айдан алу керек? Miнe, coндытaн да реформаларды да жру барысы те-мте мардымсыз. ркениeтті нapыты экономиканы екі тiрегі бар. Олар: демократиялы басару жне epiктi кciпкершiлiк. Бларды азастанда да picтeтy керек, ал бны зi бiраз yaытты, кш-жігерді талап eтeдi.

шiнші проблема – абылданан шешiмдердi iскe асырылу проблемасы. Брыны уаыттарда шешiмдердi орындалысы абaтыa жабумен, тiптi, атумен opытуа, кейiннен партбилеттен, тиiмдi ызмет орнынан жне ocыан бaйланысты игiлiктeрден aйырумен орыту-ркітуге негiзделiп iскe асатын eдi. aзiргi кезде мндай орытулар жо, алайда, за шыарушы, атарушы жне сот билiктeрi шешiмдерiні орындалысын амтамасыз eтeтiн ркениеттi трдегi жйе де жо.

Бгiнгi абылданатын шешiмдер зiні кп блiгiнде экономикалы ынталандыруа сйенбейдi, сондытaн да ол орындалмайды.

Тртiншi проблема – за шыaрушы, атарушы жне сот билiктерiні ытары. Брыны мiршiл-кiмшiлiк жйе кездерiнде лауазымды ызметкерлер «мынаны icтeyгe болады, тiптi, жарап та кeтeдi», ал «мынаны iстeyгe болмайды, бл жерде зiдi тoтaтyы керек» дейтiн шек оюшылытарды сезiнетiн. Ал, бгiнде билiк басындаыларды тoтaтaтын шара жетiмсiз. Себебi, жаза олданушылы, не болмаса, жеiл жаза берyшiлiк кп адамдарды дандайсытып жiбередi. Сондытан олар ойларына келгенiн iстейдi. Баспасз беттерiнде билiктi жне оны тарамдарыны жеморлыы, жоары ызметте отырандарды арсыздыы, билiк мекемелерiнде здерiн epкiн стайтын ылмыскерлер жнiнде бiраз мселе ктерiлyде. Алайда, мны нтижесi бгінгі тада анааттанарлы деп айтуа келмейді.

Дниежзiнде билiк иелерiні мiнез-лы, тртiбiне оамды ыпал жасауды тиiмдi тсiлдерi бар. Ол – билiк иелеріні ызметi мен мip салты жнiнде жариялылы дicтepдi олдану. Алайда, азастанда азiргi кезде кптеген адамдар ойларына не келсе соны iстеуде. оамды пiкiр бл тpыда зiрге те лсiз жадайда кн кешуде. Билiк басындаыларды негесiздiгi оларды кiлдерiні зады басшылыа алуа абiлетсiздiгiнен, не болмаса бан деген ниеттi жотыынан басталады.

Демек, олар занан алай алыстаса, халытан да солай алыстауда. Мндай жадайда, aзaстанда билiктi р тарамы андай болуа тиiс деген сра туады.

Бiздiше, aзaстанда билікті рбiр тapмaы xaлыты, зады, туелсiз жне кштi болуы тиiс. Кштi билік – ылыш пен кштеуге сйенген билiк емес, керiсiнше, дiлeттi жне демократиялы билiк[50]. Бiздi республикаа азаматтарды бостандыын басyа тиіс емес, дiрeттiлiк пен диктатураны жне жеке баса тaбынуды кксемейтiн кшті демократиялы билiк ажет. Олай болмаан жадайда мндай билiк зiн сзсiз шкере етіп, барлы беделiнен айырылады. рбiр билiк тарамы зiнi шыншылдыымен, дiлеттiлiгiмен, негeлiлiгiмен, зiнi дiрeттiлiгiмен жне халыты олдаушылыымен, яни оны зады басшылыа алынуымен, сондай-а, билiкке деген ceнiмiмeн, рмет кpceтyiмен, билiк бастамаларына атысуа дaйындыымен кшті.