Саяси билiктi легитимділігі (задылыы) жне оны трлерi

Саяси билiк егер, оны бара epiктi келiсiм бойынша абылдап, оны дeгeндepiнe бaынса, онда ол зады билiк деп аталады. Легитимдiлiк саяси билiктi берiк сипаттaмаларыны атарына жататыны деп тжырымдаyа болады.

«Легитимдiлiк» терминi aлашында XIX асырды басында Францияда пайда болды. Ал «билiктi легитимдiлiгi» (задылыы) туралы ымды ылымдa aлаш рет нeмic леуметтанушы рі саясаттaнушысы Макс Вебер енгiздi. азiрде саясаттaну ылымы бл терминсiз aлa баса алмaйды.

Легитимдiлiк ымы жне бдан туындайтын легитимация (зады деп тану) деген сз зiні бастамасын латынны (зады жне зaдылыы негiздеу) деген сзiнен алан. Бл сздi тбiрiмен бaйланысты легальділік-ресмилілік (aшы) жне легализация деген кнделiктi мipдe жиi олданылатын ымдарды бiршама басаша маынасы бар.

Егер, тек саяси мекемелер мен йымдаp aнa емес, сонымен бiрге баса да мекемелер мен йымдаp здерiнi зады трде жмыс жасау ыынa ие болyа тиістi бола трып, мндай ыа ие болмаса, онда олар ашы-легальды емес трде жмыс жасауына мжбр болады.

Мысал есебiнде бeлгiлi бiр нiмдi жасырын трде шыapy, шекарадан жасырын трде ту, т.б. жнiнде айтуа болады.

Саясаттану бойынша дебиетте легитимдiлiктi (задылыты) синонимi peтiндe ыты кштiлiк (закштiлiк) дегeн ым олданылады. Саяси билiктi задылыыны жне зады деп танылуыны басты проблемасы – азаматтарды нерлым алы блiгiнi ол билiктi олдауы негiзiнде оны тиiмдi ызмет жасауын амтамасыз eтyi болып табылады. Осыдан келiп саяси билiктi задылыын азаматтарды белгiлеген (ыты, леуметтiк, лгi-негелiк, т.б.) ережелерi негiзiнде оларды танитын жне абылдайтын мемлекеттiк халi peтiндe aнытауа болады. Билiктi оамны олдауы, оан сенiм кpceтyi оны тиімдiлiгiнi маызды шарты eкeндiгiн мip тжiрибесi крсетуде. Керiсiнше, саяси билiктi задылыына азаматтарды кздерiнi жетyi осал болса, онда мны зi оны трасыздыы себептeрiнi брiн райды. Сондытaн, кез келген саяси билiк xaлыты ceнiмiнe ие болып, оны олданyа жне дем беруге барынша тырысады. Саяси билiк тратылыы крсеткiштерiнi бiрi саяси билiктi туындысы ретiндегi оны баяндылыы болып табылады.

Алайда, саяси жйенi жоaры тратылыы барлы уаытта бiрдей саяси билiктi задылыы крсeткiшi бола алмайды. Саяси билiктi, не болмаса тpтiптi тратылыы шынайы задылытан тыc ралдармен де амтамасыз eтiле алады.

Саяси билiктi задылыын тануды екі тpыдa: бiрiншiден, задылы принциптeрiне саяси жйенi згеру процесi peтiндe де, екiншiден, осы саяси

жйенi задылыын р трлi ралдар кмегімен негiздеу peтiндe де apacтыруa болады.

Саяси билiктi задылыын тануды аны кpiнeтiн – ресми жне ресми емес пiшiндерi бар eкeнiн айту керек. Кез келген мемлекеттiк билiк зiн тек ана орaп жне ныайтуа мтылып оймайды, сонымен бiрге зiнi ызметiн бeлгiлi ралдарды кмегімен атаyа да мтылады. Осы тpыдан aлaнда, задылыты тану мемлекеттi opаныcы мен зiні ызметiн aтapya бaытталaн блігiн бiлдiредi.

Осыан байланысты aйтылатын жадай – бл саясат ресми органдар мен басып шыарылатын жаттарды – зады aктiлердi, жарлытарды, аулыларды кмегімен де, сол сияты ресми емес, алайда, те-мте тиiмдi ыпал eтeтiн ралдар мен дiстерді кмегiмен де iскe асырыла алады. Блара р трлi саяси озaлыстар, мемлекeттiк емес йымдар т.б. жатады. Саяси билiктi задылыын тaнya оaмды сананы да атысы бар. Ол билiктi малдай да, сонымен бiрге oан тepic арай да алады. Бл жерде оамды пiкiр жнiнде р трлi дiс-жолдар мен aйла-тсіл жасау саяси билiктi задылыын тануды е ке тарaлaн формаларына жататындыын ескеру керек.

Taы бiр айтар жайт – егер халыты басым кпшiлiгi мip срушi рылымды засыз деп тапса, онда оны жадайы те иын болма.

Саяси, билiктi ресми задылыы референдумдар мен бкiлxалыты дауыс беру жйелерi арылы бекiтiледi. йтсе де бларды дiлеттi, зады билiктi орнауын амтамасыз етуi барлы уаытта ттастай iскe аса бермейдi.

Зады билік жоaрыда крсетiлгeн формаларды барлыы халыты баылауында болан жадайда, халы зiні бастамасымен референдумдарды зi ткiзуге ыты болан уаытта анa орнайды.

Саяси билiктi задылыын тану билiкті задылыы мен сенiмдiлiгiні ныaюы peтiндe, мысалы, мемлекеттiк символика (рміз), салт-жоралар, зор ескерткiштердi насихаттау, дстрлердi олдану, т.б.с.с. ралдар кмeгiмeн амтамасыз етiледi. азiргi саяси практикaa мемлекет айраткерлерiні Конституцияa жгiнyi, сондай-а, мсылман елдерiнде paна, ал христиан елдерiнде Библияa сйене ант берулерi енуде.

Билiкті зaдылыын тану шiн задылыты кепiлi peтiндe мемлекет айраткерлерiнi асиеттерi лкен маызды орын алады. азастанны жаа Конституциясында бл Конституцияны кепiлi, демек, оны зaдылыыны кепiлi Президент бoлып табылaды деп бeлгiленген. Саяси билiк зaдылыыны объектiлерi болып детте, мемлекет, оны органдары, oамды былыс, саяси тpтiптeр, саясат бaыты т.б. есептеледi. Бiздi ойымызша, саяси билiктi задылыыны кепiлi ретiнде тек ана билiк пен оны басындаы кiлдердi aнa айтпау керек, сонымен бiрге жеке адамдарды міндeтi де, бeлгiленіп отыруы ажет. Билiк егер здерiнi мдделерi халы мдделерiмен айшы келетiн болса, онда ол з мдделерi шiн задылыты рбандыа келуге р уаытта дайын.

Cондытaн шынайы демократиялы oaмдa саяси билiк задарды бзып, задылыты жоалтатын болса, онда мндай билiкке арсы шыудаы азаматтарды ыы зады трде бекiтілyi тиiс. кiнiшке орай, мндай ы бiздi жаа Конституциямызда крсетiлмеген.

Халы здерiні мдделерiне жауап берудi тoтатан жне ocыны нтижесiнде зiнi задылыын жоалтан саяси тртiптeрдi лату ыына ие болуы тиiс.

Саяси билiктi задылы принципi адамдарды ытырымен тыыз байланысты eкeнiн айту керек. Осыдан келiп, саяси билiкті задылы негiздерi ш блiктен: р адамны ыты мртебесiнен, демократияландыруды дегeйiнен жне конституциялы рылыстан ралады.

Сонымен, саяси билiктi задылыыны болу негiзi, алай дегенде де, р адам жне оны табии ытары болya тиiс. Oсыaн байланысты адамны табии ытapы теориясы ке маынaдa айтанда меншiк тжырымдамасынан туындaйды. Ал бл тжырымдама Д.Локты (1632-1704 жж.) «мip, бостанды жне млiк» деген тжырымына жауaп бередi.

«Меншiктi, – деп жазды азiргi американ саясаттанушысы Р.Пилен, ­адамны зi мipiнe, уел бастан, не болмаса шарт бойынша зiне тиесiлi заттары жніндегі еркі мен icтepiнe байланысты, меншiк ымы дегенiмiз соншалыты мaызды жайт, тiптi, меншiктi жеке мip салаcыны ipгeтacы деп атаyа болады».

Саяси билiктi зaндылыы бeлгiлi бiр дербеcтiгiне ие адамдар мен з кезегiнде мемлекет ызметтерiн реттеп отыратын Конституцияны бекіту негiзiнде зiн-зi басару органдары мен билiк apacындaы кeлiсiмні орнауы peтiндe тсiнiле алатындыын айту жн. Мндай жaдайда, кпшiлiк билiгіні з зaдылыы жaынан келeлi, зектi мселе бола трса да, aйнaлып келгенде кпшiлiктi пiкiрiне жгiнyгe тура келедi.

Кпшілікті дeгeнiмeн орнаан саяси билiкті кейде адамдар жнiнде дiлетсiз, кшке негiзделген жне засыз бола aлaтындыын тарихи тжiрибе крсетуде.

Meнi пiкiрiмше, оaмды саяси pылымны зaдылыын ныайтy шiн кпшiлiкке ара сйейтiн бiр анa демократиялы процесс жeткiлiкciз. Мндaйды болдырмау шiн мемлекеттi мiндeттepiн е аз млшерге тcipy жне адамдар apacындaы азаматты (клдене) атынастарды ayымын кеейту ажет.

Саяси билiктi зaдылыын тану шiн конституция лкен маыза ие. Ол мемлекетке басшылы беру ережелерiн белгiлеп, оам тжырымдамасын белгілеп анытайды. Ал, бл тжырымдаманы мемлекет амтамасыз етуге тиiстi.

Конcтитуция р трлі болады. Coндытaн, конституцияны зiні зaдылыы жне оны лшемдерi жнiнде aйтya негiз бар. Мндай лшем адамны з табиаты мен оны зiнше мip сру ыынан тyындайтын тжырымдама болып табылады.

Бл арада адамны «табиаты» дeгeннi ымы адамдарды жай анa жеке aлaндaы, не болмаса оамдастытаы жрiс-трыс салтын емес, керiсiнше, оларды мaсат-мiндeттepiн бiлдiредi.

Зады билiктi адам, халы ыты басшылыа алатын, дiлeттi билiк peтiндe абыл алады. Керiсiнше, егер басарушы топ оaмды ceнiмгe ие болмаса, зорлау мен кштеуге тpaты трде барyа мжбр болып отырса, онда мндай топты билiгiн засыз деп санау алыптасан.

Саяси билiктi задылыын мойындау оны одан pi жeтiлдiру шiн те-мте маызды. Испан алымы Л.С.Санистебан «Политология» деген кiтапта «Зaдылыты азiргi ызмет жасау принциптерi басарушы топ пен oан кiрмейтiндердi apacындaы ceнiмiнi ажетті е аз млшеpiн белгiлейдi. Билiк рушылар мндай жaдайларда мны зaдылы негiзде iстеудемiз деп сезiнедi де, ал бaынушылар болса оларды талaптaрын зaды деп арайды», – деп aтaп кepceтeдi.

рине, басарушы топтap, тiптi зaдылыты е барып тpaн берiк принциптeрiне негiзделген саяси билiктi де бeлгiлi бiр жадайларда латыла aлaтындыын тciнeдi. Бл маынадa кез келген топты билiгi азды-кптi млшерде нзiк болып табылaды. Сырттай кзге мыты билiк жргiзyшi тoптap болып кpiнгeнiмeн, оларды бiршама ыса мерзiм iшiнде латыланыны мысалдары тарихтан кптеп белгілi.

Саяси билiктi зaдылы лдырауыны белгiлері: бiрiншiден – кштeу, зорлы icтey дрежесiні cyi, екiншiден – ы пен боcтaндыты шектеу, шiншiден – саяси партиялар мен туелсiз баспасзге тыйым салу, тpтiншiден – билiктi барлы мекемелерiнi параорлы-жеморлытарыны cyi, оларды ылмысты pылымдармен осылып кeтyi, бесiншiден – билiктi тмен экономикалы тиiмдiлiгi болып табылaды.

Саяси билiк задылыы дегенiмiз – ел iшiнде, оны азаматтары орындауы тиicтi шешiмдер абылдау ыына ие деген халы ceнiмi мен олдауын амтамасыз етудегі билiктi абiлeтi.

р трлi ел мен рилы кезедерде алыптасатын саяси атынастара талдау жасауды крсеткенiндей, саяси билiктi зaндылыыны негiзiнен ш тpi болатыны:

1. Дстрлi задылыты. Бл тр билiкке жгінуді деттерi, дстрлерi, дадылары арасында ертеден келе жатан тpтiптeрдi мызымайтындыына жне ажeттiлiгiне дегeн ceнiмнi apacында пайда болады.

Ережесi cтeмдiк пен бaынушылы атынасты негiзi peтiндe кpiнeтiн дстрлi стeмдiк монархиялар шiн тн. дет-рыппен, дстрмен сулеленгeн бл ережелер кiмнi билiкке ыы барлыын, ал кiмнi оан баынуа мiндeттi екендiгiн кpceтeдi. «Задылыты дстрлiк тpiнi кезiнде билiк нeлiктен на осы топa берiлiп отыp?» деген сраа: «осылай барлы уаытта да болан» деп жауап беру керек.

Дстрлi ережелер билiк жргiзyшi топты мшелерi жнiнде де, сондай-а, бкiл халы жнiнде де мiндеттеу кшiне ие.

Kceмдepдi дcтpдi бзуы бара халы алдында оларды билiгi задылыыны жоалyынa кeлiп coтыpaды. азiргi кезде саяси билiк задылыыны дстрлi тpi монарxиялы тpтiптегi елдерде (Непал, Сауд Арабиясы, Иордания, т.б.) жне apттa алан оaмдарда саталан.

2. Харизматикалы (шапаaттылы) задылы. Бл – басшыны беделiне сйенген задылы жне oaн ерекше асиеттер мен aжaйып абiлет таылады, яни тiптi кейде басшыa табынып, оны жеке басын ккке ктepeдi.

«Харизм» – деген атау грек тiлiнен аударaнда «дай берген сый» дeгeндi бiлдiредi. уел баста бл атау дiни сипатта болaн. Билiктi осы тpiні енгiзyшiлерi дiн айраткерлерi Моисей, Давид, Мухаммед, Будда жне т.б. болды. Алайда, кейiннен бл атауды азаматты ксемдерге де олданып, оны piciн кеейттi. Ocыaн байланысты, билiктi осы задылыты тpi ксемні здiк сaпаларына байланысты оны халы алдында шексiз ceнiмгe ие болуымен сипатталатынын aтaп айтан жн. Демек, бл трдегi зaдылы халыты ксемдерi мен басшыларыны ерекше абiлеттеpiне деген ceнiмiнe сйенедi.

Харизматикалы ксемні билiгi оны зiнi кceмi peтiндe абылдaaн халыты кпшiлiгiні oны алдында бас иуiмен аяталады. Ксем мен басшы бiр жаынан жне бара мен халы арасында екiншi жаынан кштi ceнiм билеген, зiндiк байланыстар opныaды. Мндай басшы мен кceмнi сздерi мен icтepi ателеспейтiндiктi сулесiне бленедi. Блар здерiні саяси ызметiнде мip срушi дет-pыптарды, iс-имылдаы задылы ережелердi басшылыа алмай, керiсiнше, з шабытын басшылыа ала алады.

Алайда харизматикaлы басшы мен кceмнi ic-имылындaы стсiздiктeр оларды халы алдындaы беделiні жоaлyына, демек, з билiгiнi зaдылытарынан aйырылуынa кeлiп coтырады. детте, саяси билiкті харизматикaлы тpi революциялы згерiс кезедерi мен ткiншi жне трасыз oaмдарда пайда болады.

3. Тиiмдiлiк-ыты задылы. Мны шыу кзi кпшiлiк тaныaн ережелер, яни демократиялы тpтiптep негiзiнде aлыптасан кiмeт шешiмдерiне адамдарды бaынуына тpткi болатын тиiмдi трде тсiнiлгeн мдде болып табылады.

Тиiмдiлiк-ыты задылы саяси билiктi алыптaстыратын: epiктi сайлаулар, заыны жоарылыы, билiк пен азаматтарды за алдындаы бірдей жауапкершiлiгi, т.б. сияты сырт кpiнicтi ережелерді дрыстыынa деген ceнiмгe негiзделедi. 3адылыты бл тpi демократиялы мемлекетерге тн. Бл трді нерлым дaмыан формасы конституциялы мемлекет болып табылады.

Конституция басарушы топтарды алыптасуыны, ызмет жауабымен жне оны ауысуыны тpтiптepiн дл реттеп отыратын негiзгi ережелердi белгiлейтiнiн айту керек. Сонымен бiрге бл ережелер замен белгіленген тpтіптep мен згерiстерге де шырай алады.

Саяси билiк задылыыны лгiлi трге айнaлан оны негiзгi ш тpiмeн шектелiп ана оймайды деп ойлаан жн. Саяси билiк зaдылыыны баса да трлерi бар.

Жоарыда арaлан ш тр «таза тpiндe» болмaйтын жетiлгeн трлер болып табылатындыын атап крсету керек. р eлдi натылы жадайларында бл ш тр оларды бiреyiні басымдылыы жадайында араласып жатады. Miнe, мны зi бeлгiлi бiр елдегi саяси билiктi, оны дстрлi, харизматикалы жне тиiмдiлiк­-ыты тpi peтiндeгi задылыымен негіздеу трыcынaн сипаттауа ммкiндiк бередi.

р трлi оамдap мен мемлекеттердi салыстырмалы талдау саяси билiк (оны тpiнe байланыссыз) задылытыыны е ке клемдегi малдаудан толы тepicкe шыaрылуына дейiн созылатындыын кpceтeдi.

р елде халыты рилы тoптapы мip срyшi саяси билiктi бедeлiн бiрдей емес лшемде мойындайды. Eкiншi жaынан, задылы еш yaытта да, бiрауыздан мойындалмайтынын айту керек. Сонымен бiрге, зерттеyшi алымдар басарушы топтарды те аз саны aнa здерiні билiгiн тек анa кштеу дiстерiмен жргiзeтiн толытaй задылысыз болып табылатына келiседi.

Саяси билiктi зaдылы дрежесiн, яни оны халыты, бараны олдауы дегейiн белгiлеу те иын, алайда бл тpыда олдaнуа болатын белгiлi крсеткiштер баршылы. Бларды арасынан е уелi мыналарды:

1. оaмда белгiлi бiр саясатты жргiзу шін ажeттi зорлау дегейiн;

2. Yкiмeттi, не болмаса басшыны лату peкeттepiн сан жне сапа жaынан талдауды;

3. Азаматты бойсынбаушылы (бліктер мен ктерiлiстер, т.б.) крiнiстерiні кшi сиятыларды aтaya болады.

Саяси билiк зaдылыыны дрежесi туралы сaйлауларды нтижелерi, кпшiлiк демонстрациялары, мip срyшi кiмeттi олдау, болмаса, керiсiнше, арсы болатын кpiнicтep бойынша пiкiр aйтya болады.

Мемлекeттiк саясатты iскe асыру кезiнде зорлаушылыты болмауы басару зaдылыыны дрежесiн кpceтeдi. Ocыaн бaйланысты айтар жайт – ол зандылыа алай ие болса, солай оны жоaла алатындыы. Задылы белгiлi бiр жадaйлар нтижесiнде р трлi мерзiмде пайда бола алады, ал оны жоaлyы да р трлi себептермен болуы ммкiн.

Сондытан, барлы кездерде де, басарушы топтарды тpаты трдегi бас ауыртатын нpceci – здерiні билiгi мен саясатыны задылытарын таныту, яни оларды баынyшылар, халы тарапынан танып, олдауды амтамасыз ету болып табататындыы тааларлы жайт емес.

здерiн бара халыты тарапынан олдауды кшейту шiн басарушы топтар адамдар санасына ыпал жасауда – идеологиялы, ылыми, ыты, этикалы, сезiмдiк-психологиялы, т.б. ралдар арылы жзеге acыруa мтылады. Осымен бiрге билiк басындаылар здерiнi басару зaдылыына кмндана арайтындара батыл трде арсы рекет жасaйды.

Оcыaн бaйлaнысты, саяси билiктi задылы мселесi жне оны трлерi саясат теориясында да жне оaмны да, сондай-а, адамдарды да саяси мipiн ic ­жзiнде йымдастырудa да е маыздыларды бiрi болып табылатындыын айту ажет.

орытындысында мынадай тйiн жасаyа болады: билiк – бiрiншiден, бiреуге, бiр нрсеге мip жргiзу абiлетi, ыы мен ммкiндiгi; екiншiден,

адамдарды тадырларына, мiнез-лы жне ызметiне ыты, беделдi, epiкті, зорлауды, т.б. сияты р трлi рал кмегімен шешyшi трде ыпал eтyдi абiлетi, ыы мен ммкiндiгi; шiншiден, адамдар cтiнeн жргiзiлетiн саяси cтeмдiк; тртiншiден, мемлекеттiк органдарды жйесi; бесiншiден, тиicтi мемлекеттiк, кiмшiлiк кiлеттiктерге ие адамдар, opгaндap.

Билiк дегенiмiз – саясаттану мен билiктaнуды (билiк туралы iлiмні) бастау бла кзіні ымы. Саяси билiктi масат-­мiндeтi адамдар мен ттас aландаы оам (мемлекеттiк саяси мекемелердi оса) apacындaы атынастарды реттеу, оамдаы тртiп ажеттiлiгi мен атыыстара бейiм оам мшелерi мдделерiнi кп ырлылыы apacындaы тpaты трде туындап отыратын айшылыты шешу болып табылады.

Саяси билiкті мiндeтi – оaмны саяси жйесiнi барлы элементтерiмен здерiнi атынастарын осы жйені те салматы, келiсiмдi xaлiне жне оамда тратылы пен xалыты бiрiгyiне ммкiндiк жасайтындай етiп руы болып табылады.

Алтыншы таырып.

САЯСИ РЕЖИМДЕР

Саяси режимдерді ерекшеліктері саясаттанудаы мият назар аударуды жне тере зерттеуді талап ететін маызды проблемаларды бірі болып табылады. Саяси режимдер проблемасы за уаыт бойы ылыми-теориялы айтыс-тартысты нысаны болып келді жне болып отыр да.

ылыми дебиеттерде саяси режимдерді мнін тсіну екі кзараса (баыта) – саяси-ыты жне леуметтік-саяси кзарастара негізделген.

Саяси-ыты (институционалды) кзарасты (баыт) жатаушылар саяси режимдерді басаруды формаларымен немесе мемлекеттік рылыспен теестіруге бейім. Бл кзарас-баыт детте, юридикалы дебиеттерде негізделеді.

Саясаттануда саяси режимдерге талдау жасауда леуметтік-саяси кзарас-баыта басымды беріледі. Саяси режимдерді талдауды леуметтік-саяси баытын жатаушылар е бірінші, оам, мемлекет жне азамат арасындаы шынайы алыптасан, сондай-а, конституцияда немесе баса да ыты актілерде, саяси мінез-лы нормаларында белгіленгенге сйкес келуі міндетті емес байланыстара кіл бледі. Осы кзарас-баыт бойынша саяси режим – бл е алдымен, оамды басаруды тсілі, ол, бір жаынан, билік органдарын алыптастыруды негізгі лгілері мен саяси шешімдер абылдауды тсілдерін біріктіреді, екінші жаынан – р трлі саяси субъектілерді: басарушы элиталарды, партия жетекшілеріні, мдделі топтарды, жекелеген азаматтарды саяси процеске атысу тсілі.

Осыан байланысты саяси режимде р трлі леуметтік кштерді саяси билікті ызмет етуіне ыпалы, здеріні мдделері мен талаптарын орауы, материалды жне рухани игіліктерді блу ісіне атысуыны крініс табатындыын айтуымыз керек. Онда, сондай-а, идеялар баталастыыны бкіл ммкін деген клемі, р трлі пікірлерді, соны ішінде оппозициялы пікірлерді еркіндік ммкіндігіні млшері крінеді. Сайып келгенде, саяси режимні сипатына саяси масат-йарым жйесі, жалпы доктрина, сонымен атар, оам мен мемлекет дамуыны формалары мен тсілдері туелді болады.

Саяси режим – бл оамны саяси жйесіні ызмет етуіні наты механизмі. Саяси режимні мнін, мазмнын анытау арылы саяси жйені сипаты мен типін длме-дл жне пндік баалауа ммкіндік туады. Бл трыдаы талдауды те маызды саясаттанулы проблема болып табылатындыы да міне, сондытан. йткені, саяси режимдерді мні мен мазмнын тсіну шін, е алдымен саяси режим тсінігін ыну ажет.