Саяси режим ымы
Саяси атынастарды жай-кйі мен сипатын билікті наты типі, оамны саяси жйесіні функционалды лшемдері анытайды. Мемлекеттік билікті адамдар арасындаы атынастарды реттеу мен жнге салудаы сйенетін ралдары мен дістерін анытауа деген ажеттілік осымен байланысты. Билікті ызмет етуіні осы аспектісі «саяси режим» ымын бейнелейді. Режим термині (фр. rejime латынша rejimen) сзбе-сз аударанда басару тртібі дегенді білдіреді.
Саяси режим ымы батысеуропалы ылыми дебиеттерде ХІХ-ХХ асырлар тоысында тарады. азіргі кезде бл ым ылыми, оу дебиеттерінде, сондай-а кнделікті ауызекі тілде де кеінен таралан. Бл саяси мірді жне ттас аланда оамдаы саяси жйені былысы. Осы ыма байланысты саяси режимні жинаталан сипаты бар. На осы режимді талдау адамны билік рылымдарымен зара атынастарындаы оны шын ммкіндіктері жнінде барабар пікір айтуа ммкіндік береді.
лемдік жне отанды тжірибе «саяси режим» тсінігіні мазмнына, оны саясаттанудаы баса категориялармен салыстырандаы ерекше сипаттамаларына бізді нерлым зейін оюымыз тиіс екендігін крсетіп отыр.
Саяси режим тсінігіні за уаыт олданыланына арамастан, оны астарында жеткілікті трдегі айын мазмнны саталмаандыын айту керек.
Жйелік дісті жатаушылар бл тсінікті «саяси жйе» категориясымен тедестіре отырып, кеінен тсіндіреді. Бл белгілі теориялы иындытарды тудырады. йткені бір саяси былысты екі ыммен терминологиялы айталау аупі пайда болады. Мені ойым бойынша, «саяси жйе» жне «саяси режим» терминдері саяси мірді р трлі жатарын сипаттайды: егер саяси жйе саясатты экономикамен, оам міріні леуметтік, мдени жне таы да баса салаларымен зара байланысыны сипатын крсетсе, саяси режим билікті жзеге асыруды ралдары мен дістерін анытайды. Демек, саяси режим саяси жйені функционалды «кесіндісі» ретінде крінеді, ол саяси билікті стаушылар тадайтын саяси ызмет пен саяси баытты нтижесінде алыптасады деуге болады.
Кейбір зерттеушілер саяси режимні мазмнын басару формасымен шектейді. Осы кзараса сйкес саяси режимдерді классификациясы мемлекетті за шыарушы жне атарушы функцияларыны айырмашылытарына, оларды араатынасын айындауа негізделеді. Осы принцип бойынша билік осылу режиміне (абсолюттік монархия), билікті блу режиміне (президенттік республика) жне ынтыматасты режиміне (парламенттік республика) блінді. кіметтік рылымдарды ызметіне ерекше назар аудара отырып, бндай тсіндірме баса саяси институттарды: партиялы жйелер, ысым топтары жне т.б. ыпалын ескермейді. Осыан байланысты саяси режимні компоненттеріні бірі ретінде басару формасын натыра крсету керек.
Тарихтан белгілі боланындай, басаруды формасы оамдаы саяси билікті сипатына рашан сйкес келе бермейді. Мысалы, Швеция, Норвегия, Бельгия басару формасы бойынша конституциялы монархия болып табылса да, кптеген республикалара араанда анарлым демократиялы елдер. Сонымен атар, Германия 30-жылдары басару формасы бойынша республика болса да, билік диктаторлы сипатта болды.
Сондытан белгілі бір елдегі саяси режим жнінде ке трде жне наты тсінік беру шін мынандай сратара жауап берген жн: Аталмыш саяси режим алай пайда болды? Билік басындаы саяси топтар кімдер? Саяси стемдікті андай дісі жоары бааланады – демократиялы па, лде зорлышыл ма? Саяси оппозицияларды мір сруіне жол беріле ме жне ол андай млшерде берілген? Сол елдегі тланы жадайы андай?
«Саяси режим» жне «мемлекеттік режим» ымдарыны айырмашылытары бар екендігін айту керек. Соысы саяси режимні негізі болып табылады. Мемлекеттік режим – мемлекеттік органдар олданатын билік жргізуді ралдары мен тсілдеріні жиынтыы, басаша айтанда – оамны саяси міріні мір сру ортасы мен жадайлары болып табылады. Ал, саяси режим болса зіні кез келген жадайында барлы оамды мір салаларында биліктік атынастара енетін бкіл оамды амтиды. Саяси режим ондаы мемлекетті атысу лесін анытай отырып, осы барлы биліктік атынастара ыпал жасайды, ол экономикада, леуметтік салада, мдениетте, лтаралы атынастарда, азаматтарды жеке жне топты психологиясында, оларды санасында саяси элементті белгілейді. Сондытан «саяси режим» ымы «мемлекеттік режим» ымына араанда ке ым. йткені, ол мемлекетті тарапынан ана емес, сондай-а, саяси партиялар мен оамды озалыстарды, оамды бірлестіктерді, йымдарды тарапынан да саяси билікті жзеге асырылуыны дістері мен тсілдерін зіне осып алады.
Саяси режим, мені пікірім бойынша, мынандай белгілермен: саяси билікті алыптасу механизміндегі халыты атысу дрежесімен, сонымен атар, бндай алыптасуды тсілдеріні зімен; тланы ытары мен бостандытарыны оралуымен; оамдаы билікті іске асырылуыны шынайы механизмдеріні сипатымен; саяси билікті халыты тікелей жзеге асыруыны дегейімен; баралы апарат ралдарыны жадайымен, оамдаы жариялылы пен мемлекеттік аппаратты ашытыыны дрежесімен; оамны саяси жйесіндегі мемлекеттік емес рылымдарды орнымен жне рлімен; билікті за шыарушы жне атарушы тарматарыны арасындаы зара байланысымен; азаматтар мен лауазымды адамдара атысты ыты реттеуді сипатымен; саяси шешімдер абылдаудаы азшылыты мдделерін есепке алумен; саяси билікті іске асырудаы белгілі бір дістерді йлесімдік етуімен; оамды мірді барлы салаларында заны жоарылылыы дегейімен; оам мен билікті зара арым-атынас принциптерімен; мемлекетті «кштеу» рылымдарыны (скер, полиция, мемлекеттік ауіпсіздік органдары) оамдаы саяси жне зады жадайымен, рлімен; саяси плюрализмні, кппартиялыты (партиялы жйені) шамасымен; лауазымды адамдарды, е жоарыларын оса аланда, саяси жне зады жауапкершілікке тартуды шынайы механизмдеріні олдануымен аныталады.
Сонымен, саяси режим – бл стемдік етуші леуметтік жікті оам тратылыыны масаттарын кздей отырып жне саяси бостандыты дегейін, сондай-а, оларды ызметіні ыты негіздеріне билік органдарыны атынасын крсете отырып, зіні саяси стемдігін жзеге асыратын дістер мен ралдарды, тсілдерді жиынтыы.
Сонымен атар, саяси режим барлы оамны саяси жйесін, оамдаы саяси шешімдер абылдауды сипатын, бкіл леуметтік дегейлерде билікті таралуын крсететіндіктен саяси процестерді аымын бейнелейді. Ол тіпті, оамды жйені алыс ткпірлеріні зінде биліктік атынастарды бар екенін круге ммкіндік береді. Осыан байланысты Ш.Л.Монтескье «Республика шін ізгілік алай ажет болса, ал монархия шін ар-намыс, сондай-а, деспотты кімет шін орытушылы ажет» деп атап крсетті.
Осыан байланысты мынаны айта кеткен жн: саяси режим біріншіден, саяси билікті тратылыын, екіншіден, азаматтарды басарылуын, шіншіден, билік шін тиімді озалыс (динамика) пен саяси атынастарды баыттылыын, тртіншіден, саясатты масата ол жеткізуін, бесіншіден, стемдік етуші элитаны мдделеріні жзеге асуын амтамасыз етеді. Саяси режимні андай да болмасын кп трлілігіне кптеген факторлар: мемлекетті мні мен формасы, заны сипаты, мемлекеттік органдарды дрыс кілеттілігі жне олардаы ызметіні зады формалары, оамды-саяси кштерді араатынасы, экономикалы мір мен жадайды дегейлері жне алыптары, тапты крес пен тапты ынтыматастыты формалары ыпал етеді. Саяси режимні тріне елді тарихи дстрі ке маынада аланда – кейде мемлекеттегі стемдік етуші тапты талап-тілектері мен саяси болжамдарды айшы келуіне арамастан алыптасатын зіндік трыдаы оамды-саяси хал-ахуал елеулі ыпал етеді. Саяси режимні тріне халыаралы жадай да серін тигізе алады.
р трлі тарихи кезедерде алуан трлі саяси режимдер алыптасады, олар айсыбір уаыттардаы наты мемлекеттерде бірдей емес. л иеленушілік кезеге деспотты, теократиялы-монархиялы, аристократиялы, олигархиялы тртіптер, л иеленушілік демократия тртібі тн. Феодализм тсында абсолютистік, клерикалды-феодалды, милитаристік-полициялы немесе «білімді абсолютизм» тртібі тн болды.
азіргі лемде тоталитарлы, авторитарлы, авторитарлы-тоталитарлы, демократиялы, демократиялы-авторитарлы, либералды, либералды-демократиялы, скери-полициялы, фашистік немесе жартылай фашистік, нсілшіл-лтшылды, кейбір ислам елдерінде – клерикалды-фундаменталистік режимдер мір сруде[51].
Саяси режимдерді типтерін тек стемдік етуші таптарды, леуметтік жіктерді баса таптармен, леуметтік жіктермен, топтармен наты зара байланысына атысты анытауа болады.
Мемлекеттік билік жргізуді дістері мен ралдар жиынтыыны ерекшеліктеріне байланысты саясаттанулы дебиеттерде детте, саяси режимдерді негізгі трі ретінде: тоталитарлы, авторитарлы жне демократиялы режимдерді бліп крсетеді.
Саяси режимдерді тоталитарлы, авторитарлы жне демократиялы деп блуді негізіне зара байланысты ш крсеткіш алынан. Олар: оамды-саяси кштерді ызметіні бостанды (бостандысыз) дегейлері, билікті атару процесіндегі болуы ммкін бассызды, азаматтарды ытары мен бостандытарына ммкіндік беру мен жзеге асыруды клемі; билік тарматарыны бір-бірінен жне оамды-саяси кштер мен институттарды мемлекеттен дербестігіні шамасы; билік кілдігін (ыын) блуді млшерлестігі мен билік аппараты жауапкершілігіні дегейі.
Енді саяси режимні тоталитарлы, авторитарлы жне демократиялы типтерін оларды ерекше белгілерін бліп крсете отырып, жеке-жеке арастырамыз.