Тоталитарлы саяси режим

Тоталитарлы саяси режим мемлекетті, оамды мірді барлы салаларына шексіз баылау оюа мтылуымен, адамны саяси билікке жне стемдік етуші идеологияа толы баынуымен сипатталады. Мемлекет барлы оамды жне наты адамды жтып жібереді. Осыан сйкес билік, бір адам жне басарушы элита адамдарыны санаулы топтары арылы, детте барлы дегейлерде жабы трде алыптасады. Тоталитаризм ХХ асырда пайда болан, ол диктатураны ерекше жаа формасы.

Диктатура (лат.тілінен dictatura – «шексіз билік») – басарылатындар тарапынан баылау ойылмайтын, бір адамны немесе бір жетекші басшылы ететін адамдар тобыны басару тртібі. Ол ертеде пайда болан жне зіні крінуіні кптеген тарихи формалары болан. Диктатуралар іштей трасыз болан режимдер, оларды тек диктаторды еркі ана ныайтады. Диктатор ыа баынбайды, халыты алдында есеп бермейді жне зады зіні мддесіне арай згертіп отырады.

Тоталитаризм диктатураны жаа типі болып саналады[52], онда мемлекет пен идеология ерекше рл атарады.

«Тоталитаризм» ымы латынны «totalis» деген сзінен шыан, бкіл, ттас, толы дегенді білдіреді. Оны ХХ асырды басында айналыма енгізген итальян фашизміні идеологы Дж.Джентиле. Бл тсінік алаш рет 1925 ж. итальян парламентінде айтылды. Итальян фашизміні жетекшісі Б.Муссолини оны саяси сз орына енгізді. Жаа саяси режим ретінде Б.Муссолини тоталитаризмні мнін былайша тжырымдады: «барлыы да мемлекетте, мемлекеттен тыс ештее жо, мемлекетке ештее арсы емес». Кейінірек бл ымды неміс жне американ саясаттанушылары олданды. Ф.Хайекті «Дорога к рабству» (1944), Х.Арендті «Истоки тоталитаризма» (1951), К.Фридрихты «Тоталитаризм» (1954), К.Фридрих пен З.Бзежинскийді «Тоталитарная диктатура и автократия (1956), Р.Аронны «Демократия и тоталитаризм» (1958) атты ебектерінде бл былысты тжырымдамалы жаынан жете зерттелуіне ол жеткізілді.

Тоталитаризм тек ХХ асырда ана шындыа айналанымен, оны идеялы айнар кздері ежелден бастау алады. Кптеген тоталитарлы идеялар Шан Янны, Платонны, Т.Морды, Т.Кампанелланы, Г.Бабефты, Р.Оуэнні, А.Сен-Симонны, Ш.Фурьені, Фихтені, Гегельді, Марксті, Ницше жне т.б. шыармаларында да болды. Алайда, саяси режим ретіндегі тоталитаризм идеялары тек ХХ асырда ана кеінен тарап, тжірибеге енді. Тоталитарлы саяси режимні пайда болуына ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басындаы объективті процестер ммкіндік берді. Тоталитаризмні алышарттары кп трлі жне оамды мірді шаруашылы, саяси, леуметтік салаларынан шыады. Оларды негізінде дниетанымды алышарттар мен психологиялы факторлар жатыр.

Адамзат оамы дамуды индустриалды сатысына ая басуы жаппай кпшілік коммуникацияны тарматанан жйесін руа себепші болды, тлаа идеологиялы жне саяси баылау жасауды технологиялы ммкіндіктері пайда болды. Индустриалды ебекті скеле блінісі мен мамандандырылуы мірді дстрлі формаларын бзды, тланы нарыты срапыл жне бсекелестік лемі алдында орансыз етті. леуметтік атынастарды крделенуі мбебап реттеуіш жне мдделері сйкес келмейтін индивидтерді зара рекетін йымдастырушы ретінде мемлекет рліні кшеюін талап етті. Тжірибе крсеткеніндей, тоталитарлы саяси режимдер, детте, ттенше жадайлар: оамдаы дей тскен трасызды; мірді барлы жатарын амтыан тере дадарыс; аырында, ел шін те маызды стратегиялы міндеттерді шешілуіні ажеттігі барысында пайда болады.

Айта кеткен жн, тоталитарлы саяси режимдер алыптасуыны объективті алышарттары ХХ асырды бірінші жартысында кптеген лем елдерінде мір срді. Біра, дстрлері берік, демократиялы мдениеті дамыан жерлерде мемлекет тек азаматты оамды ыыстыра тсті, дегенмен, оны институттары мен йымдарын жоймады, ол зіні билігін монополиялауа мтылмады. 30-40-жылдардаы уаытты ндеуіне тере демократиялы дстрлері бар оамны алай жауап бергеніні жарын мысалы АШ президенті Ф.Рузвельтті «жаа баыты» болып табылады. арама-арсы реакция демократиялы дстрлер мен азаматты оамны дамыан институттарына ие емес елдерде, Германия мен Ресейде (КСРО) болды. На осы елдерде 30-40-жылдарда тоталитарлы саяси тртіп орныты. Тоталитарлы саяси режимні алыптасуы адамзата айы-асірет келетіні белгілі.

Айта кету керек, тоталитарлы саяси режимні іс жзіндегі шарты – экономикалы жне саяси билікті арасына шек ою, индивидті экономикалы еркіндігі болып табылатын азаматты оам болмайды.

Тоталитаризмде меншік толыымен мемлекетке тиісті жне оны атал баылауында болады. Бл болмай алмайтын билік монополиясын тудырады, сондай-а, саясат пен экономиканы тетіктері бір жерге біріктіріледі, сйтіп, мемлекетті мжбрлі жалпыа бірдей билігіне алып келеді. Тоталитарлы саяси режимні алан ерекше белгілеріні брі осыдан келіп шыады. Тарихтан белгілі дстрлі деспотты режимдерге араанда тоталитарлы жйе белгілі бір уаыт аымында басарушылар мен басарылатындар арасында консенсус саталатын ішкі бірлігімен ерекшеленеді.

Осыан байланысты тоталитарлы саяси режим пайда болан жне дамыан елдерді райсысыны зіндік ерекшеліктері боланын атап айтан жн. Сонымен бірге, тоталитарлы саяси режимдерді барлы трлеріне тн жне оны мнін крсететін орта белгілер де бар. Олар мыналар:

1. Билікті жоарыда шоырлануы, басарушы аппаратты гипертрофиялануы, оны оам міріні барлы саылауларына енуі. Тоталитарлы санада «билік пен оам» проблемасы болмайды: билік пен халы бірыай, блінбейтін ттасты деп шамаланады. Млдем баса проблемалар ккейтесті болады, наты айтанда: билік пен халыты ішкі жаулара арсы кресі, билік пен халы – дшпанды сырты ортаа арсы. Бл аншалыты парадоксальды болса да, тоталитарлы саяси тртіп жадайында биліктен шынайы ол зген халы кімет оны мдделерін оны зіне араанда тере рі толы білдіреді деп сендіреді. Сйтіп, экономикаа орталытандырылан баылау жне экономикалы ызметті бюрократиялы басару жйесі жасалынады.

2. Тоталитарлы саяси режимдерге бір партиялы тн. Харизматикалы жетекші-ксем басаратын бір ана басарушы партия мір среді. Бл партияны партиялы бастауыш йымдар желісі оамны барлы ндірістік-йымды рылымдарына енеді, сйтіп баылау жасай отырып оларды ызметін баыттайды. Кпшілік шін ксемге, оны сынан идеяларына деген соыр сенім тн.

3. Билікті бір ола – автократияа барынша шоырлануы билікті блу принципін жояды. За шыарушы жне атарушы билік бір рылыма шоырланады, туелсіз сот билігі деген млдем болмайды. Сот билігі партиялы-мемлекеттік машинаны мдделеріне ызмет ететін малайды рліне дейін жеткізеді.

4. Барлы оам міріні идеологияландырылуы. Тоталитарлы идеологияны негізінде – тарихты барлы ралдары атайтын, белгілі бір масаттара арай (лемдік стемдік, коммунизм ру жне т.б.) зады озалыс ретінде арау жатыр. Аталмыш идеология магиялы символдар кшін бейнелейтін мифтер сериясынан трады (жмысшы табыны жетекші рлі жнінде, арилы нсілді жоарылыы жнінде жне т.б.). Тоталитарлы оам халыа идеологиялы ыпал жасау шін лкен кш жмсайды. Мемлекеттік идеологияны жне билік кілдерін сынауа тыйым салынады.

5. Тоталитаризм апарата деген билік монополиясымен, баралы апарат ралдарына толы баылау жасаумен жне баспа ызметіне атал цензура жасаумен сипатталады. Барлы апарат бір жаты баыттылыта – мір сріп тран рылысты жне оны жетістіктерін дріптеу баытында болады. Баралы апарат ралдарыны кмегімен кпшілікті тоталитарлы саяси тртіп ойан масатты орындауы шін лшынысын ктеру міндеті шешіледі.

6. арулы крес жргізуді барлы ралдарын олдануа деген мемлекетті монополиясы. скер, полиция, барлы баса да кштеу ралдары саяси билік орталыына толыымен баынышты болады, олар жазалаушы органдар ызметін атарады.

7. Адамдарды жріс-трысына жалпы баылау жасауды істеліп біткен жйесіні, жаппай репрессия жне кштеу жйесіні мір сруі. Бл масаттар шін ауыр ебек олданылатын, адамдарды азаптау, арсыласандарды еркін басу, ешандай жазыы жо адамдарды ырып-жою жргізілетін, ттындарды бір жерге жинап стайтын лагерьлер мен геттолар рылады. КСРО-да лагерьлерді ттас желісі – ГУЛАГ рылды. 1941 жыла дейін оан 53 концентрациялы лагерь, 422 ебекпен тзеу колониясы жне 50 кмелетке толмаандар лагері кірді. Осы лагерьлер мір сріп тран жылдары онда 40 млн. астам адам аза болды. Тоталитарлы оамда мият ойластырылан жазалау аппараты рекет етеді. Оны кмегімен жеке адам тадырына жне отбасы мшелеріне ауіп тнеді, кдікщілдік, сз тасу, домала арыздара (анонимкалара) мадатау жасалынады. Бны брі елде басаша кзарас жне оппозиция туындамауы шін жасалынады. Кштеу жне жазалаушы органдарды кмегімен мемлекет халыты мірі мен мінез-лына баылау жасайды.

Жоарыда аталан жне кейбір баса да орта сипатты белгілер аз немесе кп дегейде болсын, барлы тоталитарлы саяси режимдерге тн, сонымен атар, оларды тоталитаризм деп аталатын бір топа біріктіруге негіз болады.

Сонымен бірге аталмыш топта тоталитарлы саяси режимні «солшыл» жне «ошыл» деп аталатын екі трін бліп крсетуге ммкіндік беретін ерекше белгілері де бар.

«Солшыл» тоталитарлы саяси режим КСРО-да жне баса социалистік елдерде пайда болды. азір ол андай да бір дегейде Кубада, ытайда, КХДР-да, Вьетнамда мір сруде. «Ошыл» тоталитарлы режим фашистік Италия мен Германияда, сондай-а, лсіз «шкен» кйінде Испанияда – Франко басаран кезеде, Португалияда Салазар басаран кезеде мір срді. «Солшыл» тоталитарлы саяси режим марксизм-ленинизм идеологияларына негізделді, ол, біріншіден, барлы индивидтерді ажеттіліктері толыымен анааттандырылатын коммунистік оам руды ммкіндігіне сендірді; екіншіден, жеке меншікті жойып, жоспарлы, басарылатын экономиканы руа; шіншіден, пролетариатты жетекші рліне; тртіншіден, жаа оама ту барысында пролетариат диктатурасыны ажеттілігіне; бесіншіден, рбір елде коммунизм руды ммкіндігіне сендірді. стемдік етуші идеологияны кзарасы трысынан аланда баса барлы таптарды прогрессивтілігі тмен, ал кейбіреулері – тіпті реакцияшыл болып табылады. Іс жзінде бл меншік иелеріні жне шаруалар тобыны жойылуын білдіреді. «Жарын болашаты» ру уатты кштеу аппаратын, зорлау, террора дейін олдануа барады.

КСРО-даы тоталитарлы саяси режимні мір сруіні уаытты шебері саяси ылымдаы айтыс тудыратын мселе болып отыр. Бір саясаттанушылар бкіл кеестік кезеді тоталитарлы саяси режим деп атауа болады деп есептейді. Басалары – тоталитарлы саяси режим деп Сталинні басаруы кезеінде (1929-1953) алыптасан тртіпті атайды, ол айтыс боланнан кейінгі тртіпті посттоталитарлы режим ретінде анытайды.

Бірінші кзарас шеберінде Кеестік оамдаы 80-жылдарды аяында басталан процестерді тсіндіру біраз иынды тудырады, йткені, оны кілдері тоталитарлы саяси режимні згермейтін ерекшеліктері мен белгілеріне айырыша назар аударады, сйтіп, 80-жылдардаы шалаай реформаларды жне 90-жылдардаы тбегейлі реформаларды негізі болан 60-80-жылдардаы экономикалы жне леуметтік мірдегі алтарыс згерістерді ескерусіз алдырады. Екінші кзарас ауымында арта тскен ктілістер мен згере тскен оамны талаптары жне басарушы элитаны жеткіліксіз бейімделуі арасындаы арама-айшылытар талданады. Тередей тскен арама-айшылы саяси тратылыты негіздерін иратты жне аыр соында кеестік тоталитарлы саяси режимні толы жойылып ыдырауына алып келді.

«Ошыл» тоталитарлы саяси режим герман фашизмі трінде лтшыл-социализм идеологияларына негізделді. Бл идеология этатистік жне лтшылды рандарды осындысы болып есептеледі. Соысы Х.Чемберленні «жоары» арий нсіліні зегі ретіндегі германдытар жніндегі нсілшіл идеясына жне Ж.Гобиноны ан араласуымен байланысты оны лсіреуі жніндегі пайымдауына сйенеді. Дл осы постулаттардан неміс лтыны артышылыы жне лемдік стемдікке мтылысы жніндегі нацизм идеялары туындады.

лтшыл-социалистік идеологияны басты ережелері мынаан саяды: біріншіден, германды рейхты жаыруына; екіншіден, неміс нсіліні тазалыы шін креске; шіншіден, барлы бтен элементтерді (е алдымен еврейлерді) ырып-жоюа; тртіншіден, антикоммунизм; бесіншіден, капитализмді шектеу.

«Ошыл» тоталитарлы саяси режимні леуметтік негізі экстремистікке баытталан оамны орта жіктері болып табылады. Герман фашизмі ірі капиталдан да олдау тапты, йткені ол кпшілікті революциялы озалысымен жне коммунистік идеологиямен салыстыранда одан «кп жаманды» крмейді.

Марксизм-ленинизмге араанда лтшыл-социализм тапты ортаны жне бірыай лтты дстрлер негізінде «халыты ауымдастыты» идеяларын жатады. лтшыл-социализм идеологиясы коммунизмні, еврейлерді, католик шіркеулері «жауыны» бейнесін белсенді трде насихаттады. Олармен кресу шін жне лтты аман алуы шін террор мен репрессияны олдануа дейін жол берілді. Кез келген дрменсіздік неміс лтына тнген ауіп-атер ретінде абылданды.

Айта кеткен жн, тоталитарлы саяси режимдер осы тртіп стемдік еткен елдерде экономикалы прогресті жне леуметтік дамуды тежеді, сондай-а, адамзата орны толмас айы-асірет келді.

Осыан байланысты мынаан назар аудару керек: тоталитаризм – бл авторитарлы саяси режиммен байланысты, онымен тыыз рілген, тарихи тйыа тірелген, болашаы жо саяси режим.