Авторитарлы саяси режим

Авторитарлы саяси режимні оны тоталитаризм мен демократияны арасындаы аралы жадайа оятын зіне ана тн біратар ерекшелікті айырмашылытары бар. Мысалы, тоталитаризм трізді авторитарлы саяси режим мемлекеттік органдарды шексіз билігімен ерекшеленеді, демократия сияты авторитаризмге азаматты оам саласыны, экономикадаы жеке инициативаны, нарыты бсекелестікті саталуы тн.

Авторитарлы (латын тілінен autoritas – билік, ыпал) режим – бл оамны мемлекеттік-саяси рылымы, оны негізін андай да бір топты, бір адамны немесе институтты билікке деген монополиясы райды.

Авторитарлы саяси режим, детте, саяси кштерді атал поляризациялануымен атар жріп, оамды рылысы ауысан елдерде; заа созылан экономикалы жне саяси дадарыстары байалып, оларды демократиялы ралдармен жеу ммкін болмайтын елдерде пайда болатынын тарихи тжірибе крсетіп отыр.

Авторитарлы саяси режим – тарихта кеінен таралан былыс жне ол алуан трлілігімен ерекшеленеді. азіргі лемде авторитарлы режим Азия, Африка, Таяу жне Орта Шыыс пен Латын Америкасы елдерінде нерлым кеінен таралан.

Авторитарлы режимні азіргі елдерді кпшілігінде кеінен таралуы жне траталуы авторитаризмні айнар кздеріні мселелерінен грі, оны саталуы мен дайы ндірілуіні себептері жніндегі мселені туындатады. Оан мыналар жатады: леуметтік мір мен беделді йреншікті жне траты формаларына бадар стаан оамны дстрлі типіні саталуы; дамушы оамдарды леуметтік рылымында клиентальды атынастарды дайы ндірілуі; саяси жйеге белсенді ыпал етуге халыты баыт-бадарыны жотыына те басым болатын саяси мдениетті патриархалды жне азаматты типтеріні саталуы; халыты саяси хабардарлыына діни нормаларды (е алдымен исламны, буддизмні, конфуциандыты) елеулі ыпалы; экономикалы артта алушылы; азаматты оамны дамымауы; дамушы оамдардаы дау-жанжалдылыты жоары дегейі.

Авторитарлы режимде оамды мір аз да болса еркін сипатта болатынын айта кеткен жн. Мемлекетті тарапынан оамды мірді басару соншалыты жаппайлыпен жргізілмейді, оам міріні экономикалы, леуметтік, трмысты-отбасылы, рухани салаларына атал трдегі йымдасан баылау ойылмайды, шектеулі трде болса да оппозициялы партияларды мір сруіне жол беріледі, азаматты оамны р трлі институттары рекет етеді. Авторитаризм оама бір ана идеологияны тауа мтылмайды, саяси ойлауда, пікір айтуда жне рекет етуде шектеулі жне баылаулы плюрализмге пікір алуандылыына жол береді, оппозицияны мір сруіне келісім береді, р трлі саяси кштер режимге сйкес келмейтін дниетанымды масаттарды стана алады.

Дегенмен мндай салыстырулар авторитарлы саяси режимдерді айтарлытай орта белгілері бар екендігін крсетпейді. Авторитарлы саяси режимдерді анытауда мемлекет, оам жне тланы арым-атынастарыны сипаты, орта ерекше билікті алыптасуы мен оны ызмет етуінде олданылатын дістерді жиынтыы елеулі трде маызды болып табылады.

Авторитарлы саяси режимдерді орта ерекшелікті белгілеріне тмендегілер жатады:

Біріншіден, халыты биліктен шеттетілуі. Бір ана адам немесе бір топ, не болмаса мемлекетті бір ана органы билікті алып жруші болып табылады. Бл харизматикалы кшбасшы, монарх, скери хунта, диктаторлар, популистік кшбасшылар жне т.б. болуы ммкін. Олар оамда шектеусіз жне баыланбайтын билік жргізеді. Авторитарлы оам халы пен билікті арасына лкен алшаты туындатады. Осы алшатыа кпір орнатудан мемлекет те, халы та ашатайды. Задар тланы мдделерін емес, кбіне-кп мемлекетті мдделерін орайды. За саласында «рсат етілмегенні бріне тыйым салынан» принципі рекет етеді.

Екіншіден, бірыай міндетті идеология болмаса да, мемлекеттік идеология басымды етеді. Авторитарлы кшбасшылар (тоталитарлыа араанда) лкен масаттара жетудегі, мысалы, лемді айта ру сияты мтылыстара деген здеріні іс-рекеттерін длелдемейді. Олар оамны жойылу алдында трандыын млімдеп, оны таруды міндетін з мойнына алатынын айтады, содан кейін, олар билікті беруге даярмыз деп жртты сендіреді.

шіншіден, билікті айын блінуі болмайды. Мемлекеттік саясата баылау жасауда парламентті ролін жне сот билігіне атарушы билікті ыпалын шектей отырып атарушы билік жне ішінара за шыарушы билік мемлекет басшысыны олына айтарлытай шоырланады.

Тртіншіден, баынбайтындарды кндіруге мжбрлеу шін ажетті кшке сйену. Дегенмен, аталмыш режим тоталитаризмдегі сияты жаппай уын-сргін мен террора мтылмайды. Сонымен атар, ол белсенділігі сіресе о нтижелерге жеткізіп таалдыратындай болса, кпшілікке танымал болу ісін де пайдалана алады.

Бесіншіден, саясатты монополиялануы. Барлы саяси іс-рекет саяси билікті ерекше ызметіне айналады. Соан сйкес баса барлы саясат субъектілеріні ымырасыздыына: ашы-агрессияшыл саяси оппозицияа, белсенді-кшті саяси партиялар мен баса да оамды йымдара тыйым салынады. Жекелеген жадайларда авторитаризмде ксіподатар мен оппозициялы саяси партияларды санына шектеу ойылып, олар билікті ата баылауына алынады. Сонымен атар, адалдыты сатау шін басарушы режимге мемлекеттік саясат пен саяси айраткерлерді кейбір кемшіліктерін сынауа рсат етіледі.

Алтыншыдан, оама толы, жаппай баылау орнатудан бас тарту. Авторитарлы режимні нерлым дамыан трі – «саясаттан басаны бріне рсат» принципіне негізделген. Билік жалпыа бірдей баылауа іске аспайтын мін таудан бас тартады жне тек бірнеше мселелерді: жеке ауіпсіздікті, лтты оранысты, оамды тртіпті, сырты саясатты ана зіні толы баылауында алдырады. Сондай-а, саяси билік леуметтік амтамасыз етуді йымдастыруа жне дамуды жалпы стратегиясын жасауа белсенді трде араласады. Экономика, мдениет, дін, жеке басты мірі мемлекеттік баылаудан тысары алады.

Жетіншіден, басарушы элитаны алыптасуы демократиялы жолмен емес, жоарыдан таайындау арылы жреді. Нтижесінде авторитарлы кшбасшыны айналасындаылар жеке намдылы пен ксемге берілгендік негізінде іріктеледі, ал оларды іскерлік сапасы мен абілеті ескерілмейді.

Мндай орта ерекше белгілер негізінен барлы авторитарлы саяси режимдерге тн. Алайда, бл режимдерді ерекше белгілері бар, соан сйкес оларды типтеу мен жіктелуі жргізіледі. Типтеуге келетін болса, авторитарлы билікті наты нсаларын анытаудаы алымдарды кзарастары р трлі болуы жне амалдарды кп трлілігіне орай, мені кзарасым бойынша, авторитарлы саяси режимдерді скери-авторитарлы, авторитарлы-теократиялы, самодержавиялы-монархиялы, олигархиялы, революциялы-популистік, авторитарлы-бюрократиялы секілді негізгі типтерін бліп крсетуге болады.

Айта кету керек, скери-авторитарлы (немесе преторианды) режимдер кбіне мемлекеттік ткерісті нтижесінде пайда болады. Саяси рылымны дадарысы, дендеген леуметтік шиеленістерге рындыратын саяси трасызды скерилерді билікті басып алуыны себептері болып табылады. скери ткерістерді леуметтік алышарты «преторианды оам», оны ерекше белгілерін Д.Раппопорт: «ойын ережесіне» атысты нерлым ыпалды топтарды арасында орта келісімні болмауы; билікті айта блуге жне негізгі саяси кштер арасында ресурстарды айта блуге байланысты кшті дау-жанжал; оамны ата леуметтік поляризациялануы; билікті легитимділігі мен институционализациялануыны тмен дегейі деп тжырымдап берген.

скери диктатураларды орнату, детте брыны конституцияны жойылуымен, парламентті таратумен, кез келген оппозициялы кштерге толы тыйым салумен, за шыарушы жне атарушы билікті скери кеесті олына шоырлануымен атар жреді. скер, полиция жне арнайы ызмет іске асыратын ке рісті лакестік рекет скери диктатураларды айырыша белгісі болып табылады. детте, скери-авторитарлы режимдер экономикалы тиімділікті амтамасыз ете алмайды. Олар кпшілікті леуметтік проблемаларды шешуге жмылдыра алмайды, зіне оларды олдауы амтамасыз ете алмайды, билікті институционаландырумен байланысты тудыран проблемаларды шешуге абілетсіз. Мндай режимдер Африкада, Шыыс елдерінде, Латын Америкасыны кптеген елдерінде мір срген болатын.

Авторитаризмні таы бір трі авторитарлы-теократиялы режимдер болып табылатындыын атап айтан жн. Режимдерді бл типі саяси билікті фанатикалы, діни кланны – дін ызметкеріні олына шоырлануын білдіреді. Бл типті мысалы ретінде Ирандаы Аятолла Хомейни режимін айтуа болады. Шындыында, сипаты жаынан авторитарлы-теократиялы режим тоталитарлы режимге те сас келеді[53].

Самодержавиелік-монархиялы режимдер ткенні сарыншаы трінде лемні азіргі саяси крінісінде де саталан. Бларды атарына Парсы шыанаы елдері – Сауд Арабиясы, Кувейт, Біріккен Араб мірліктері, Катар, Бахрейн, Оман, сондай-а Непал, Марокко, Иордания жне т.б.-ны абсолюттік монархиялары жатады. Бл елдерде билікті блінуі, саяси бсекелестік дегендер болмайды, билік шаын адамдар тобыны олына шоырланан, аристократиялы тапты яни басарушы элита идеологиясы стемдік етеді.

Авторитарлы режимдерді азіргі типтеріні бірі олигархиялы режимдер болып табылатындыын атап крсеткен жн. детте, олигархиялы режимдерде экономикалы жне саяси билік бірнеше ыпалды отбасыларыны олына жинаталады. Ткерісті немесе сайлау орытындыларын брмалауды кмегімен бір лидер екіншісін ауыстырады.

Олигархиялы режимдер бюрократия блогыны гегомониясы мен компрадорлы буржуазияа негізделеді. Компродорлы буржуазия – бл шетел капиталы мен лтты нарыты арасында делдалдыты жзеге асыран, экономикалы артта алан, туелді елдерді буржуазиясыны бір блігі. Мндай режимдер Маркос президент болып тран кезде Филиппинде (1972-1985), Тунисте, Камерунде жне т.б. елдерде мір срді.

Айта кету керек, олигархиялар кбіне, ызметі формальды саналатын билікті кілдік органдарыны аласында бой тасалайды, ал наты билік компрадорлы буржуазияны жеке басыны жне оларды орта мдделерін білдіретін бюрократияны олында болады. За шыарушы органдар «жоарыдан» рыландытан соан орай ол кпшіліктен олдау таппайды да, халы алдында засыз болып крінеді. Мндай режимдерді экономикалы тиімділігі аса шектеулі. Шикізат орларын экспорта шыаруа жне шикізат ндіруді дамытуа баыт ала отырып, буржуазия іс жзінде лтты ндірісті дамытуа ызыушылы танытпайды. оамдаы халыты айыршыланан кпшілік пен тез арада байыан азшылыа шапша жіктелуі олигархиялы режим саясатыны леуметтік нтижесі. Халыты алы жігін амтыан лкен наразылы жйеге арсы оппозицияны скери-саяси жне ктерілісші йымдарды жетекшілігімен бараны кіметке арсы іс-рекеттерін ныайтуда жасы ызмет атарады. Мндай озалыстарды кездейсотыыны зі сонда, «азшылыты демократиясына» арсы баытталан олар бір мезгілде Батыста демократияны (е алдымен парламенттерге арсы) ажырамайтын блігі болып табылатын институттарына арсы шыады. скери ткерістер немесе азамат соыстары олигархиялы режимдерді трасыздыыны салдары болып табылады. Бл режимдерді элитасы шіркеумен жне скери билеуші топпен тыыз байланысан.

Революциялы-популистік режимдер халы нататын жне ызу олдайтын бір адамны ксемшілдік-саяси жетекшілік етуімен ерекшеленеді. Режимні бл типіне жалпы лтты кшбасшыны олдауа баытталан бараны идеологиялы жаынан жмылдырылуы тн. Сондаы режим олданатын билік задылыыны басты ралдары: плебисцитпен манипуляция жасау; баралы манифестациялар, шерулер, олдайтын митингілер арылы халыты саясата тарту; «кішкентай адамдарды» дріптеу; оамны «халыаралы империализм» мен космополиттік капиталды алдында бірігуі болып табылады. Билік олигархияны ната бермейтін орта таптан олдау іздеуге бейім келеді.

Революциялы-популистік режимні ерекшелік белгісі – е кп бара халыты патерналистік ктілісін крсететін экономикалы, леуметтік жне рухани мірді этатистік негізін кшейту. Билеуші кштерді леуметтік блогыны негізін этатистік баытталан топтар жне саяси бсекелестікті бір жаында – олигархия, ал, екінші жаында – либералды-демократиялы кштер болып табылатын ірі нерксіптік буржуазия райды.

Басарушы элитаны этатистік саясаты ерте ме, кеш пе жоары инфляция мен экономиканы тере дадарысына келіп сотырады. Революциялы популизмні жарын мысалына Бразилиядаы Варгос, Египеттегі Насер, Ливиядаа Каддафи режимдері жатады.

Авторитарлы-бюрократиялы режимдерде маызды шешімдер абылдауда басты рлді жоары мемлекеттік шенеуніктер атарады. Атарушы билікті басшысын сайлау процедурасы іс жзінде болмайды. Атарушы билікті басшысын сайлау процедурасы болмаандытан, атарушы билікті легитимизациясыны механизмі де болмайды. Сондытан бюрократия скерге сйенуге, сондай-а партиялар мен ксіподатарды айналып туде мемлекет пен оамды байланыстыратын, ол ран корпорациялар желісіне сйенуге мжбр болады.

Бюрократия билікке келгеннен кейін оны з ішінде бір-бірімен баталас бірнеше топтар рылады. Оларды бірде-біреуі здеріні лидерін атарушы билікті басына келе алмаса, онда зіні болмашылыымен кпшілік топтарды анааттандыратын «формальды лидер» сынылуы ммкін. Фракцияларды бірі жеіске жеткен жадайда оны лидері іс жзінде атарушы билікті басшысына айналады. Жауласан фракцияларды ымыраа келтіруге абілетті жне шешуші ызмет орындарына з адамдарын таайындайтын лидерді пайда болуы да ммкін.

Осыан байланысты авторитарлы-бюрократиялы режимні трлері – бюрократиялы авторитаризм мен даму авторитаризмі жеке арастыруды, зерттеуді талап ететіндігін айтан жн.

Кейбір саясаттанушылар авторитарлы саяси режимдер типтеріні бірі ретінде – авторитаризм мен демократияны белгілерін йлестіретін тпелі (гибридті) режимдерді бліп крсететінін ерекше атап айту керек. Оларды р трлілігіне, мені кзарасым бойынша, диктократияны, демократураны жне делегативті демократияны жатызуа болады.

Диктократия либералдандыруды демократиясыз жргізген жадайда пайда болады. Бл мндай жадайда басарушы элитаны оама есеп бермейтін кейбір жеке жне азаматты ытарымен келісетіндігін білдіреді. Осындай режим саяси кпшілікке зиян келтіретін ресурстарды маызды блігін баылайтын саяси азшылыты жоары баалайды. Мндай режим, мысалы, Кения мен Кот д’Ивуарде, сондай-а, баса да африкалы мемлекеттерде алыптасты.

Демократура либералдандырусыз демократияландыруды топшылайды. Бл басарушы элитаны билігіне ешандай ауіп тндірмейтіндей жадайда ана сайлауа, кппартиялыа жне саяси бсекелестікке жол берілетіндігін білдіреді. Іс жзінде, кпшілікті саясата атысуы басарушы элитаа тікелей олдау крсету ретінде арастырылады. Мндай режимдерді мысалы ретінде 80-жылдарды ортасынан бастап сайлаулар саяси жне азаматты ытарды бзумен жргізілген Сальвадор мен Гватемаланы айтуа болады.

Делегативті демократияны кілдік демократиядан ерекшелігі бар екендігін айту керек. кілдік демократияа араанда делегативті режимде электората оны кілеттілігі мен билікпен арым-атынасы тек конституциялы мерзіммен шектелген ытар мен кілеттілікті атарушы билікке делегат жіберу рлі белгіленеді. Президент сайлауында жеіске жеткен лидер, ол бны ажет деп есептегеніндей, елді басару шін билікті олына алады. Бкіл халы сайлаан президент з тсінігіне орай, лтты мдделерді негізгі білдірушісіне айналады.

Отанды жне шетелдік саяси ылымда азіргі кездегі азастанда алыптасан саяси режимні ерекшелігін анытауа тырысып бауда. Осыан сйкес режимді посткоммунистік немесе посттоталитарлы демократия ретінде анытау айтарлытай ке тараланын айтуымыз керек.

Сір, азастандаы саяси режимні зіндік ерекшеліктері болса керек жне ол демократияны классикалы батысты лгісінен едуір ерекшеленеді. з пікірім бойынша, азастанды саяси режимні ерекшеліктері мыналар: біріншіден, дамыан жне кп санды орта тапты жотыы; екіншіден, негізгі ндылытар бойынша оамда консенсусты болмауы; нарыты атынастарды жетілмегендігі; шіншіден, мемлекет пен бюрократия рліні артуы; тртіншіден, билікті барлы эшелондарындаы (сатыларындаы) сыбайлас жеморлыты болуы; бесіншіден, билікті кілдік органдарыны атты шектелген жне тмендетілген рліні болуы; алтыншыдан, билік органдарына іс жзінде оамны баылау жасамауы; жетіншіден, оамда горизанталды (клбеу) билікке арсы сер ететін патранажды-клиенталды типтегі атынастар мен байланыстарды саталуы жне дайы ндірілуі. Сондытан да, азіргі азастанда классикалы трдегі «демократия» ымы іске аспаан. Жоарыдаы айтандардан барып «посткоммунистік» жне «посттоталитарлы» категориялары азастанды демократияны классикалы лгілерден едуір ерекшеленетіндігін крсетеді.

Кейбір саясаттанушылар азастандаы саяси режимні авторитарлы сипаты бар екендігін длелдеуде. Алайда бл даулы кзарас.

азіргі уаытта, мені мені пайымдауымша, азастанды саяси шындыта делегативті демократия режиміні кптеген сипатты белгілері білінеді. азастанда алыптасан саяси режимді анытауда оны гибридті-авторитарлы-демократиялы режим деп атауа болады.

Сондай-а, мндай режим тпелі сипатта болады жне ол р трлі баытта эволюция жолымен біртіндеп дами алады. Даму баламасын тадау кбіне азастанды оамны басалардан саяси арты крушілігімен аныталады, соны ішінде, оамды-саяси мірге араласатын жастарды саяси позициясымен де айындалады.

Жоарыда баяндаландарды негізінде: авторитарлы саяси режим – бл оам міріні ыты жне негелілік нормаларын рескел аяа басатын, бір адамны немесе адамдар тобыны шектеусіз билігі, онда те тмен дегейде халыты атысуы барысында леуметтік мдделерді білдіру шін ішінара ммкіндіктер жасалады, мемлекет пен тланы арым-атынасы кбіне сендіруге араанда арулы кштеу ралдарын олданбай-а мжбрлеумен рылады деп жалпы анытама беруге болады.

Авторитарлы саяси режимді демократиялы немесе тоталитарлы режим баытында біртіндеп дамитын тпелі режим ретінде баалаан жн. ХХ асырды соы он жылдытарында авторитарлы саяси рылым осындай тпелі сипата ие болды. Мселен, 1959 ж. Кубада Ф.Кастро орнытыран авторитарлы режим кейін тоталитаризмге ласты. Баса да мемлекеттер атарында – Отстік Кореяда, Чилиде, Тайландта, Гаитиде, Панамада, Аргентинада жне т.б. елдерде авторитаризм біртіндеп демократия баытында эволюциялы жолмен дамыды.