Демократиялы саяси режим

Демократиялы саяси режим саяси режимдерді е крделі типі болып саналады. Белгілі орыс загері П.И.Новгородцевті сзімен айтанда, демократия – рашан жол торабы, жолды белгісіз жатарында бір жерден шыатын ашы есіктер жйесі, ол мірді млдем атал тепе-тедігін жасамайды, баса формалара араанда ол іздену рухын оятады.

Демократиялы саяси режим халыты билікті айнар кзі ретінде мойындаумен айындалып, азаматтарды оамды мірге жне оларды саяси ытары мен бостандытарын практикалы жзеге асыру арылы билік рылымдарын алыптастыру процесіне жаппай атысуын амтамасыз етуі тиіс.

Демократиялы саяси режим лемні кптеген елдерінде кеінен таралан. Шамамен аланда 50 елде демократиялы режим мір сруде. «Демократия» деген сз (грек тілінде – demos – халы, cratos – билік) халы кіметі, халы билігі дегенді білдіреді. Дегенмен, ерте замандардан бастап азіргі уаыта дейін демократияны мазмны жнінде талас тоталмай келеді. р трлі авторлар демократияны жекелеген рамдас бліктеріне, мысалы, кпшілікті билігіне, оны шектеуге жне оан баылау жасауа, азаматтарды негізгі ытарына, ыты жне леуметтік мемлекеттілікке, билікті блінуі, жалпыа бірдей сайлау, жариялылы, р трлі пікірлер мен кзарастарды тайталасына, плюрализмге, азшылыты мдделерін орау, тедік, бірге атысу жне т.б. назар аударады. Бл азіргі кезде демократияны маынасын трліше тсіндіруге себепші болып отыр. Бір жадайларда оны индивидті тіршілік рекетіні барлы трлеріні еріктілігіне негізделген оамды жйе ретінде кеінен тсіндіреді. Ал, екінші бір жадайларда ол билікке иелік етуде барлы азаматтар те саналатын мемлекетті формасы ретінде нерлым тар маынада тсіндіріледі. Осынысымен де ол билік бір адама ана тиісті болатын монархиядан жне басаруды адамдар тобы іске асыратын аристократиядан ерекшеленеді. Аырында, демократия оамды рылысты е жоары лгісі, бостандыты, те ытылыты, адам ытарыны ндылытарына негізделген белгілі бір кзарас ретінде тсініледі. Аталан ндылытарды насихаттайтын индивидтер, топтар оларды жзеге асуына серпін береді. Осы маынада «демократия» термині леуметтік озалыс ретінде, белгілі бір партияларды бадарламасында іске асырылан саяси беталысты типі ретінде тсіндіріледі.

Айта кеткен жн, «демократия» термині маынасыны эволюциясы мен кп ырлылыы адамзат оамыны дамуымен байланысты. Монархтар мен аристократтарды басаруымен салыстыранда демократия алашыда, азаматтарды тікелей басаруы ретінде арастырылды.

Практикалы мірде шынайы, «таза» халыты кімет е алдымен оны шкаласымен наты аиат лшенетін теориялы модель, лгі ретінде ала шыады. Демократия идеясы айсыбір дрежеде, жарын болашаты армандаан кптеген ойшылдарды – Аристотель, Н.Макиавелли, Т.Гоббс, Д.Локк, Ш.Монтескье, Ж-Ж.Руссо, Т.Джефферсон, А.деТоквильді жне таы басаларды ебектерінен орын алады.

Б.э.д. V асырдаы Афины ала-мемлекеті демократияны мірге келген жері болып табылады. Б.э.д. VI-V . Афиныда негізгі саяси институт Жиналыс болды, оан детте, 5-6 мы атысушылар тартылды жне еркек жынысты ересек азаматтарды барлыына есігі ашы болды (йелдер, лдар жне шетелдіктер атара кіргізілмеді). Жиналыс арапайым кпшілік дауыспен ешбір ыты шектеусіз кез келген ішкі проблемаларды шеше алатын болды. Сотты рамы 501 азаматтан тратын ант бергендер (присяжниктер) жргізді, сондай-а, олар адам кінлі ма, жо па соны кпшілік дауыспен шешті.

Жиналысты кшбасшысы сайланып ойылмады, жеребе тастау арылы таайындалды, себебі, афинылытар кез келген азамат мемлекеттік ызметпен айналысуа абілетті деп есептеді. Сонымен атар, сайланан басарушылар тріндегі арнайы атарушы институттар да мір срді. Алайда, нерлым маызды шешімдерді абылдау жауапкершілігі Жиналысты азамат-мшелеріні иыына жктелді.

Демократияны тсінуді жаа кезеі Жаа дуірдегі XVII-XVIII . буржуазиялы революция идеологтарыны ыпалымен жне АШ пен Батыс Еуропа елдерінде демократиялы режимдер алыптасу тжірибесіні ыпалымен орныты. Аталмыш демократия тжырымдамасыны алыптасуы азаматты оам институттарыны пайда болуы, автономия талаптары жне индивидтерді леуметтік тедігі трткі болан билік пен баыныштыларды арасындаы арым-атынасты жаа сипатын негіздеу ажеттілігімен байланысты болды. Демократия идеологтары мемлекеттегі билікті айнар кзі ретінде халы егемендігін жариялады, билікті за шыарушы органдарын алыптастырудаы, билікті за шыарушы, атарушы жне сот билігіне блудегі, шешімдер абылдау мен оларды орындалу барысындаы азшылыты кпшілікке баынуындаы, билікті негізгі органдарын сайлаудаы азаматтарды те ытылыы мойындалды.

Айта кету керек, демократиялы режим, егер за шыарушы билікті халы сайлаан алалы органдар сынса, егер, за шыарушы оларды жынысына, нсіліне, лтына, мліктік жадайына, білім дегейіне жне дін стануына арамастан азаматтарды ке леуметтік-экономикалы жне саяси ытары мен бостандытарын ныайтатын болса, сондай жадайда ана ммкін болады.

кілдік демократия тжырымдамасы саяси ылымда ерекше орын алады. кілдік демократия тжырымдамасы билікті рекеті шін негіз ретінде оамда халыты бірыай еркіндігі болуын теріске шыарады. Бл тжырымдаманы (концепцияны) жатаушыларды пікірі бойынша, халыты бірыай еркіндігіні болуы ммкін емес, йткені адамдар здеріні іс-рекетінде оамды принципке емес, жеке пайдаа сйенеді. Осыан байланысты оам здеріні мдделерін жзеге асыруа мтылатын леуметтік топтарды жиынтыы ретінде арастырылады. Бл топтар билік органдарына здеріні кілдерін сайлайды. Билік органдарыны алыптасуына жне оны шешімдеріні жзеге асуына барлы азаматтарды бірге атысу принципі аталмыш тжырымдамада екінші орына шыады, бірінші орында басаруды жауапкершілігі мен компетенттілігі (зырлыы) принципі трады. Халы здеріні еркіндігін тікелей емес, белгілі бір уаыта з кілеттілігін кілдерге беру арылы жанама трде білдіретіндіктен халы билікті айнар кзі ретінде мойындалады. Бл жадайда, бір жаынан, басару ісімен арнайы дайындыы бар адамдар айналысады, ал, екінші жаынан, халыты басым блігіні олдауына сйенетіндіктен оларды ызметі тиімді болуы ммкін.

Халы кіметі проблемаларын теориялы трыда ынуда социалистік демократия тжырымдамасыны лкен маызы бар. Бл тжырымдама (концепция) бойынша, демократия мемлекеттік-саяси рылымны формасы, тапты стемдікті формасы болып есептеледі. Шындыында, осы аталмыш тжырымдама (концепция) шеберінде ортодаксальды (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин) жне реформистік (Э.Бернштейн, К.Каутский) деп аталатын екі дстр дамыды[54]. Ортадоксальды тсіндірудегі демократия парадоксы бойынша бір жаынан тек социалистік демократия ана халы билігін орнатады, ал, екінші жаынан – коммунизм тсында демократия мемлекетті мір сруіні принципі ретінде тбінде мемлекетпен бірге жойылады.мірден алша тран коммунизм руды идеологиялы трыдан белгіленген масаты оамны мтаждытарын ата анытайды. Тланы ытары мен бостандытары «оамды мдде» шін рбан етіледі. Дегенмен, жеке мддеге негізделмеген «оамды мдде» фикцияа айналады. Нтижесінде леуметтік мдделерді кп трлілігін жою жолымен жалпы еркіндікті, саяси бірлікті алыптастыруа «іс-тжірибелік рекет жасау «социалистік демократиялы» режимдерді кйреу жолына алып келеді.

Социал-реформистер демократияны ымыраа келуді, р тектес леуметтік кштерді келісім жасауыны формасы ретінде тсінеді. Соан сйкес оамны масаты тла мірлік жадайларыны згеріске тсуі дегейіне орай згеріп отырады.

Демократиялы режим тжырымдамасын зерттеуде азіргі кездегі полиархия теориясына кіл аударан жн (Р.Даль, Линдблом). Бл теория либералды демократиялы теорияны жалпы баыттылыынан келіп шыады. Саясаттануа «полиархия» терминін американ саясаттанушысы Р.Даль енгізді. Полиархия демократиялы теория сияты оппозицияа деген – яни, кіметті іс-рекетіне арсы тратындара деген біршама жоары тзімділікті болуын, сонымен атар, кіметті жріс-трысына ыпал етуге атысуда жне де тіпті р трлі ресми ызмет адамдарыны бейбіт жолмен орнынан алынуына атысуда біршама ке ммкіндіктерді болуын йарады. Функциональды трде полиархиялы демократия зіні тиімділігін амтамасыз ететін р трлі институттара сйенеді. Оан мыналар жатады: сайланан лауазымды адамдар; халы сайлаан кілдер конституциялы трыдан бекіткен кіметті шешімдеріне баылау жасау; ешбір кштеусіз жне мжбрлеусіз тетін еркін жне діл сайлаулар; сайлаулара барлы халыты атысуына ы беруді йаратын жне кіметтегі сайланбалы ызмет орнына мтылуа ы беруді йаратын жалпыа бірдей дауыс беру; сайлаушылар мен сайлауды нтижелеріне кіметті біршама салыстырмалы жоары дегейдегі туелділігі; здеріні пікірін еркін білдіру ммкіндігін амтамасыз ететін сз бостандыы, кіметті, режимді, оамды, стемдік етіп тран идеологияны сынауды оса аланда; кімет баылау жасамайтын апараттар мен пікір кздері арасында баламаны жне жиі бсекеге тсуді болуы; оппозициялы партияларды, мдделі топтарды оса аланда, те алуан трлі жне салыстырмалы автономды (дербес) туелсіз йымдар рудаы еркіндікті жоары дегейі.

азіргі Батыс саясаттануында плюралистік демократия тжырымдамасы (Р.Даль, Д.Расмен), элитарлы демократия теориясы (У.Домхофф, Т.Дай, Г.Цайглер, И.Шумпетер) жне партисипаторлы демократия теориясы (Д.Макферсон жне т.б.) кеінен олдау тауып отыр.

Демократиялы жйе зіне маызды екі компонентті осатындыын мойындаан жн: билік етуді демократиялы формалары мен дістері жне азаматтарды саяси шешімдер абылдауа ыпал ету жолымен саясата шынайы атысуыны ралдары мен ммкіндігі. Соан сйкес, демократиялы режимні ызмет етуі шін саяси мір тжірибесінде негізгі демократиялы принциптерді жзеге асыруды зор маызы бар.

Бір ола шоырландыру арылы билікті засыз иемденуге жол бермеу –демократия алыптасуыны негізгі жне оны ызмет етуіні басты принципі. Сондытан, демократиялы емес режимге араанда билік рылымдары мен атынастарыны демократиялы йымдастырылуы барысында билікті орталысыздануы, оны р трлі тарматара (за шыарушы, атарушы жне сотты) блінуіні іске асырылуы демократиялы режимні негізгі айырмашылытарыны бірі. Оларды райсысы з бетінше туелсіз боландытан здеріне тн, институционалды жеке-жеке орналасан функцияларды атарады, біра, бл кіметсіздікті немесе кп кіметтілікті білдірмейді. Сонымен атар, саяси плюрализм; азаматтарды мдделерін білдіруді тікелей кілдік формалары; бостанды пен жауапкершілікті зара байланысы; кпшілікті мдделері мен азшылыты з позицияларына деген ытарын амтамасыз ету; заны стемдігі; жариялылы; сайланан кілдерді жне т.б. шаырып алу ыы билікті іске асыруды баса да демократиялы принциптері болып табылады.

Демократиялы жйелерде демократиялы процедураларды лкен маызы бар. Билік институттарыны алыптасуы мен ызмет етуін жне шешімдер абылдау процесін демократиялы процедурамен амтамасыз етуді маыздылыы демократиялы принциптерді сатаудан кем тспейді.

Демократиялы режимді сипаттайтын нерлым маызды процедураларды ішінде мыналарды бліп крсету ажет: діл, сайысты, еркін жйелі сайлау; тікелей, те, пия дауыс беру; жргізілуінде мселелерді дл ойылуы айырыша аса маыздылыа ие референдумдар, орытындысында – нтижелерді міндетті трде жзеге асыруды механизмі шыады; кілеттілігін беру; оамды пікірді зерттеу жне есепке алу; маызды оамды мселелерді жалпыхалыты негізде талылау.

Демократиялы дамуды азіргі кездегі теориясы мен тжірибесі демократиялы режимдерді негізгі екі типін ажыратады: элитарлы-демократия жне леуметтік демократия режимі. Элитарлы-демократиялы саяси режим е алдымен, формальды ыты бастамалара, наты айтанда демократиялы институттар мен билікті жргізу тртібіне негізделеді. Онда азаматтар билікті демократиялы институттарын алыптастыруа атысады, алайда мнымен оларды билік жйесіне ыпалы шектеледі. Азаматтарды басым кпшілігі саяси шешімдер абылдау процесіне сер етуден шеттетіледі, йткені, олар саяси процеске жне мемлекеттік билікке наты ыпал ететіндей жадайда емес. Саяси режимні осы типіне тн саяси плюрализм, е алдымен, саяси элиталарды бсекелестігіне жне нерлым ыпалды партияларды жарысына кеп саяды. Азаматтарды саяси мірге атысуы іс жзінде, оамны саяси элитасына кіретін р трлі топтарды арасындаы сайлау ммкіндігіне келіп тіреледі. Сондытан да оларды формальды ытары мен бостандытарыны ке спектрі жеткілікті амтамасыз етіледі.

Билікті элитарлы-демократиялы жйесі жадайында элитарлы саяси кштерді баталастыы шынайы оамды проблемаларды шаын ортасына салыстырмалы трде озау салады; негізгі мселелер бойынша оларды бірлігі мен келісімі жеке сипаттаы айырмашылытан басым болады. Белгілі бір ойын ережесі шеберінде рекет ете отырып, саяси элитаа кіретін нерлым ыпалды топтар кезектесіп саяси шешімдер абылдауа, баса саяси кштерді араласуына жол бермей, маызды мемлекеттік функцияларды іске асыра алады.

Элитарлы-демократиялы саяси режимні біршама тиімді ызмет етуіні мысалы АШ бола алады.

леуметтік демократия саяси режимі азаматтарды оамды істерге формальды емес атысуын, те р трлі леуметтік жіктер мен топтарды жекелеген саяси партияларды ата монополия орнатуынсыз жне билік ресурстары мен биліктік шешімдер абылдау процесіне кштеуінсіз мдделерді крделі келісімін йарады.

Мндай саяси режимні ызмет етуі леуметтік-саяси мдделерді кптігіне, барлы азаматтар мен оамды топтар шін негізгі те ммкіндіктерді сыну ажеттілігіне, сондай-а, «аутсайдерлерді» ресурстарды ділетті айта блу жолын сынуымен леуметтік олдауына негізделеді. леуметтік демократияны біріктіруші негізі жария-саяси ралдарды жне алуан трлі топты жне партикуляр мдделер келісуіні парламенттік техникасын пайдалану негізіндегі р трлі оамды-саяси кштерді ымырашылдыы мен консенсусы болып шыады.

леуметтік демократия режимні саяси жйесі «ашы» сипатта болады, ал, заны шеберінде рекет етуші кез келген леуметтік-саяси кштерді дербес имыл жасауа жне саяси шешімдер абылдау процесіне ыпал ету ммкіндігіне шынайы ыы бар. леуметтік демократияны кптеген идеялары мен принциптері Дания, Финляндия, Швеция сияты жне т.б. біратар еуропалы елдерде жзеге асырылуда. азіргі уаытта Шыыс Еуропаны біратар елдеріні жне брыны кеестік республикаларды саяси лидерлері леуметтік демократиялы оам руа талпыныстары жнінде млімдеуде.

Демократиялы режимдерді наты трін тадау кптеген факторлара байланысты. Олар: тарихи дстрлер мен тарихи тжірибені сипаты; елді материалды жне рухани ммкіндіктері, саяси кштерді ара атынасы, азаматтарды саяси санасыны жай-кйі мен оамны саяси мдениетіні типі, стемдік етуші басарушы элитаны масаты жне т.б.

Осыан байланысты барлы демократиялы саяси режимдерге тн орта ерекше белгілерді атап крсеткен жн. Демократиялы режимдер мынандай орта белгілермен сипатталады: пия дауыс беруді пайдаланып, те, жалпыа бірдей, тікелей сайлаулар арылы мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басаруды кілдік органдарын сайлау; жалпы мемлекеттік задар шыаруа деген парламентті ерекше ыыны болуы; билікті за шыарушы, атарушы жне сотты тарматара блінуі, оларды арасында билік пен кілеттілігін блуде бір-бірін тотату жне арсы салма механизміні болуы; кппартиялы, партиялы жйеде мір сріп тран рылысты негізі ретінде тратын, сондай-а оны терістейтін, біра, рекет етуші конституция шеберінде ана, саяси партияларды болуы; азшылыты мдделері мен ытарын адірлеу барысында кпшілікті саяси шешімдер абылдауы; азаматтарды те ытылыыны кепілдігі, билік пен оны кез келген кілін сынауа рбір адамны ыын мойындау; саяси партияларды тікелей жария-биліктік кілеттілігіні болмауы.

Атап крсетілген демократиялы саяси режимдерді орта белгілері демократияны арман еткен бейнесін жасай алады. рине, демократияны, демек, демократиялы саяси режимні ндылыы аиат жне даусыз. Алайда, демократияны да осал тстары мен кемшіліктері бар.

Мысалы, демократия саяси шектерді арасында тербеліп тратын маятник сияты, трасыз режим болып есептеледі. Демократия кейде саяси дилетантизм шарытайтын, орташалыты озбырлыы орнатылатын «оамны кп блігіні жасылара стемдігі» сияты аныталады. Демократия мдениеті жне лытылыы тмен, пайдакнем, біра алыр жне популистік тсілді адамдарды билікке келуіне кепілдік бермейді.

рине, демократия – идеалды былыс емес, біра, барлы кемшіліктеріне арамастан ол осы уаыта дейін белгілі болып отыран саяси режимдерді ішіндегі е жасы жне е ділетті басару формасы.

Айта кету керек, егер азаматтарды саяси мселелер бойынша дербес шешімдер абылдауына жадайлар жасалып жне де оларды мдделерін билікті рекеті анааттандырмайтын болса, онда бл рекетке оларды арсы шыуына ытары болса, тек сондай жадайда ана демократиялы режимдер тиімді жмыс істейді. Бл шін оларды ызмет етуіне кепілдік берілуі ажет. Демократиялы режимдерді ызмет етуіні кепілдіктері мыналар болып табылады: азаматтарды оам тарапынан мемлекеттік органдар мен оны аппаратыны ызметіне баылау жасау жйесіні рылуы; билікті иемденуге байланысты артышылытар жйесіні жойылуы; азаматтарды з уаытында жне толы саяси апараттандырылуы шін ммкіндіктерді болуы; депутаттарды кері шаырып алу жне шенеуніктерді ауыстыру ісін жеілдету.

Сонымен, демократиялы режим – бл дамушы, ілгері жылжушы режим, халы кіметі – яни, халыа барлы билікті, оамды жне мемлекетті басаруды шынайы ммкіндігін олар баылайтын саяси институттар арылы беру.

Ттас аланда, соы он жылдытарда бкіл лемдік ауымдаы саяси режимдерді демократияландыруды жалпы аымы жнінде айтуа болады. азіргі кездегі азастанды жаарту шін демократияландыруды лемдік тжірибесі аса маызды болып табылады. алай боланда да, бл азастанды оамны саяси даму ерекшеліктерін анытауа жне оларды лемдік аымдармен ара атынасын белгілеуге ммкіндік береді.

Дегенмен, бізді елімізде демократиялы режим орнатылды деп айтуа лі ерте екендігі аны. азіргі азастандаы саяси режим сипаты жаынан мнісі бойынша авторитарлы-демократиялы режимні либералды типіне кбірек жаын. Авторитарлы негіздер е алдымен, билікті мемлекет басшысы – президентті олына кбірек шоырландырыландыынан крініс береді.

азастанны Президенті – атарушы жне басарушы билікті басшысы, бас олбасшы. кіметті алыптастыруды барлы шексіз ытары дерлік оан тиесілі. Сонымен бірге елді парламенті, брінен брын Мжіліс, задарды абылдау, кімет басшысын жне мемлекеттік бюджетті бекітуден баса айсыбір шынайы зырларынан айырылан. Осылайша, билікті президент пен атарушы органдарды олына тым шоарлануы жадайында оамны тарапынан да, сондай-а за шыарушылар тарапынан да оларды ызметіне немі ыпалды баылау жасау ммкіндігі іс жзінде жо. Бл республикалы аржыны баылаусыз жмсауа, сыбайлас жеморлыа олайлы ммкіндік жасайды. Мндай жадайда баылау ралдары болып баралы апарат ралдары жне кемеліне жеткен партиялы жйе ызмет атаруы тиіс. Алайда, леуметтік топтарды мдделерін анытауа жне білдіруге абілетті бсекелес партиялы жйені алыптасуы лі аяталып біткен жо. Баралы апарат ралдарыны зі нары жадайында билікке туелді болады, йткені олар мемлекетті аржысымен мір среді.

азастан саяси режиміні эволюциясы оны демократияландырылуы баытында оамды саяси лидерлер мен элиталарды субъективизімінен орауа ммкіндік беретін билікті р трлі тарматары арасындаы функциялар мен зырларды нерлым тымды блінісімен байланысты. азастанны алдында лі шын мнісіндегі демократияландыру жолын жріп туді за сапары тр.

Саяси режимдерді демократияландыру – бл оамды мірді барлы жатарын е алдымен, леуметтік-саяси атынастарды, шынайы халы кіметі мен гуманизмді, адам ыыны басымдыын мойындау негізінде айта руды бріне орта басты баыт.

Жоарыда айтыландарды брін орытындылай келе, саяси режимдер оамны саяси жйесіні функционалды аспектілерін арастырады деген тжырым жасауа болады. Саяси режимдер – бл саяси билікті жне наты билік институттары мен тарматарыны йымдастырылу принциптерін іске асыруды типтері, формалары жне дістері. Ал, адам ытары мен бостандытарыны клемі, мемлекеттік билікті іске асыруды дістері, мемлекет пен оамны арасындаы зара атынасты сипаты, саяси шешімдер абылдауа оамны ыпал ету ммкіндіктеріні болуы немесе болмауы, саяси институттарды алыптасу тсілдері, саяси шешімдерді жасауды дістері саяси режимдерді сапалы сипаттамасы болып табылады.

 

 

Жетінші таырып.