Оамны саяси жйесі жніндегі ым жне оны мні

оамны саяси жйесіні осы заманы тжырымдамасы оны анытауды р трлі лшемдерін сынады. Сондытан, саясаттанушылар арасында бл ымды трліше тсіндіру алыптасан. Бгінде ылыми дебиетте оамны саяси жйесі жнінде елуге жуы анытама берілген. Мселен, біратар алымдар саяси жйені идеялар (комплексі) кешені деп білсе, баса біреулері оны зара рекет ету жйесі ретінде таниды, шінші біреулері оан белгілі бір элементтерді жиынтыы деген анытама береді. Алайда Г.Алмонд пен Д.Истонны саяси жйе жніндегі (концепциясы) тжырымдамасы классикалы лгідегі тжырымдама болып табылады. Олар оамны саяси жйесін зерттеуге жйелі трыдан келуді енгізді. Жйелі трыдан келу кзарасы бойынша саяси жйе сырттан болатын импульстара ла асатын здігінен реттелуші, здігінен дамушы организм болып табылады.

ылыми дебиетте оамны саяси жйесіне сипаттама беруде институционалды трыдан келу де атап крсетілген. Институционалды трыдан келу дегеніміз, бл – саяси жйені айындауа мемлекеттік, институционалды саяси йымдар арылы, оларды байланыстары мен зара байланыс жасау жйесі арылы келу деген сз. оамны саяси жйесін функционалды жаынан да арастыруа болады. Функционалды жаынан арастырылатын оамды саяси жйе мынандай екі бліктен: саяси билік жргізу жйесі мен оамды істерді тікелей басару жйесінен труы да ммкін.

Саяси билік жргізу жйесі басшылы жасау рлін атарады. Саяси билік жргізуші жйе – за шыарушы жне баса да мемлекеттік органдар, сондай-а саяси жйені зге де институттары арылы оамды дамуды негізгі баыттарын айындайды, оам басшылыа алатын жалпы принциптерді жне леуметтік нормаларды орнытырады.

Атарушы органдарды, мемлекет пен партияларды, оамды йымдар органдары мен озалыстарды амтитын оамды істерді тікелей басару жйесі билік жргізуші блікті кімдері мен талаптарын орындауа, оларды білдірген еріктері мен леуметтік топтарды мдделерін жзеге асыруа тиіс. оамны саяси жйесіні екі блігіні арасында диалектикалы зара туелділік алыптасады.

Бгінде саясаттануда оамны саяси жйесін талдауа жаа ырынан келу ажет, ал ол синергетика арылы ммкін болма. Синергетика – бл зіні мні жаынан пнаралы болып табылатын жаа ылыми парадигма. Ол ашы жне згермелі (нелинейных) оамны саяси жйесінде алыптасатын здігінен йымдастырылатын, здігінен басарылатын процестерді зерттейді. Синергетика – кездейсо саяси былыстарды жалпы сипатты белгілерге жатызады. Синергетикалы трыдан келгенде, кездейсоты саяси мірді зіндік, сипатты асиеті ретінде арастырылады. Бл баыттаы одан ары зерттеу, меніше, синергетика трысынан келуді оамны саяси жйесін тануды жне тсіндіруді сенімді методологиясына ластырады. Саяси микрорылымды жне саяси зара рекеттесуге наты атысушыларды мінез-лын, сондай-а оамны саяси жйесіні рылымы мен функциясын тсіндіруге негізделген теорияны сипаттайтын тжырымдаманы келісуді сенімді дісін табуа жадай туызуы да ммкін.

оамны саяси жйесі – белгілі бір саяси жне ыты нормалара, мдениетті ндылытары мен дстрлеріне негізделген оамны саяси йымдары рліні, атынасыны, процестеріні, принциптеріні реттелген нды жиынтыы болып табылатын саяси институттарды кзге елестететін крделі, кп ырлы жйе.

Осыан орай «жйе» ымы оамны саяси жйесіні базалы ымы болып табылатынын айтан жн. Саяси ылымдардаы «жйе» ымы биологиядан енген термин екені белгілі. «Жйе» ымы – бл зі мір сріп отыран сырты жадайлармен зара рекеті кезінде зіні рылымын згертуге бейімделген, солармен бірттастыты райтын, байланыста жне арым-атынаста болатын элементтерді белгілі бір сапалы жиынтыынан тратын пн, былыс немесе процесс екенін атап крсетуіміз керек. Ал, «жйе» ымы саяси ылымдарда саяси шешімдер абылдау жне оны жзеге асыру процесіне ыпал етуші зара байланыстарды, рекетті жне рылымды білдіреді.

Кез келген оамды жйе біріні згеруі бкіл ттастыты жне реттілікті бзбайтындай байланыста болатын кптеген элементтерді белгілі бір жиынтыын болжайды, елестетеді. Дрысында жйе нерлым жоары жне нерлым тменгі сатыдаы жйелерді болуын, сондай-а ішкі жйе мір сруін жоа шыармайды. Жйелік методологияны жасауды негізінде кейбір жалпы ымдарды тжырымдауа, сондай-а кез келген былыс пен процестерді сипаттап жазуа ммкіндік беретін дістемелік тсілдерді анытауа мтылушылы жатыр. Басты идея зіні табиаты бойынша нерлым р трлі саналатын былысты зі орта асиеттерімен белгілі болып отыран жйе ретінде арастырылатындыына келіп тіреледі. Жйені дамуы элементтерді, сондай-а баса да ішкі жне сырты факторларды згерісіне байланысты. Ал, оамны саяси жйесі оамды-тарихи дамуды нтижесі болып табылады.

оамны саяси жйесі жніндегі ым р трлі саяси институттарды, леуметтік саяси ауымдастытарды тамыр жайан жиынты тобын, оларды зара рекеті мен зара арым-атынасыны нормаларын жне принциптерін бейнелейді. йткені саяси билік осы нормалар мен принциптер арылы жзеге асырылады. Сонымен оса оамны саяси жйесі жніндегі ым саяси процестер алай реттелетінін де, саяси сала алай алыптасып, жмыс істейтінін де крсетеді.

оамны саяси жйесі жніндегі ым саяси мірді оамды мірді баса блігінен бліп арауды ажет етеді. Сондытан саяси жйені оамды жйені жиынты тобыны жеке ішкі баынысты жйесі ретінде арастыру керек. Саяси жйе ішкі баынысты жйе ретінде оамды баса да ішкі баынысты жйелермен: леуметтік, экономикалы, моральды, ты, мдени, идеологиялы жне т.б. зара рекетте болады. Саяси жйе осы оамды оршаан ортадан з ресурстарын алады.

Саяси жйе оамды оршаан ортамен бірлесе рекеттесу, соан ыпал ету, сондай-а з ызметін жнге келтіру арылы оамны рилы дегейлерінде саяси рдістерді рылымды-йымдастырушылы интеграциясын амтамасыз етеді. оамды-оршаан ортада билікті мдделері мен талаптарын анааттандыруа, оларды талдап, орытындылауа, жалпы мні бар саяси масаттарды орнытыруа, билікті ажетті ресурстарын іздестіру мен блуге жне ала ойан масаттарды орындауды амтамасыз етуге абілетті бірттас саяси орталы рылып алыптасады.

Бірттас оамды жйе шеберінде ішкі баынысты жйелерді бірлесе рекеттесуіні сипаттамаларын арастыру барысында оамны саяси жйесіні зіне тн орнын анытап алу кажет. Осыан байланысты оамны саяси жйесіні зге де ішкі жйеге баыныстылар алдында зіне тн «жоары билікке» ие болатынын атап ткен жн. Оны мні мынада – саяси жйелерді шеберінде талданылып жасалынан саяси шешімдер, кесімдер, задар бкіл оам шін жалпы білім беретін сипата ие болады, яни оамны зге де баынысты жйелеріне тікелей сер етеді. Сонымен бірге саяси жйені ттенше аса жоары «жеке дербестігі», баынысты зге жйелерге араанда азаматтарды іс-рекеттеріне арнайы ыты жне саяси нормалар арылы ата реттеліп, сер ететін ерекше тетігі жне алыптасу дегейі болады.

оамны саяси жйесі баса жйелерден мыналар арылы ерекшеленеді: ол мбебап болып саналады жне бкіл оам мен оны барлы мшелеріне з бетінше сер етеді; кш крсетіп ырыа кндіру тсілдерін олдананда соны тбегейлі баылауа мтылады; оны міндеттеуге негізделген шешімдерді енгізу ыын оам зады деп абылдайды; оны шешімдері беделді-билікті болып саналады жне оны жариялылы кшіне орай бл шешімдерді міндетті трде орындалуы ммкін.

«оамны саяси жйесі» тсінігін осыан біршама жаын зге де тсініктерден ажырата білу керек. Оларды атарында мселен, «оамны саяси йымы», «оамны саяси мірі», «саяси рылым», «саяси режим» секілді трлері болады. Сондытан «оамны саяси жйесі» тсінігімен салыстыранда «оамны саяси мірі» деген тсінік аса ауымды болып саналады. Ол барлы саяси байланыстарды, барлы дегейлердегі оамны мірінде болып жатан былыстар мен рдістерді амтиды. Саяси жйе – оны кемелділігіні нерлым жоары дегейде боланына арамастан, бл бар боланы оамны саяси міріні бір блігі ана. оамны саяси мірі шін жйелілік белгісі саяси жйелер секілді оны ерекше сипаты болып саналмайды. «Саяси рылыс» тсінігі саяси жйеге де, сонымен бірге оамны саяси міріне де атысты. «оамны саяси жйесі» тсінігімен салыстыранда анарлым тар ауымды болып саналатын «оамны саяси йымы» тсінігі оамны саяси міріндегі рылымды элементтерді біреуін, оны статистикалы бліктерін райтын саяси институттар мен бірлестіктерді жйесі деген ымды білдіреді. «Саяси жйе» мен «саяси режим» тсініктері здеріні мазмндары бойынша бір-біріне те жаын болады. Сондытан да олар бір-біріні синонимдері ретінде пайдаланыла береді. Мселен, ылыми дебиеттерде, сондай-а БА-тар «демократиялы режим» – «демократиялы жйе» деген тсініктер кбінесе бір маынада олданыла береді. Алайда, оларды арасында біратар згешеліктер бар. Саяси жйені бір тріні шеберінде саяси режимдерді зіндік ерекшеліктері болуы ммкін. Олай болса саяси режим дегеніміз – саяси билікті жзеге асырудын трлері мен дістері бойынша бір-бірінен ерекшелінетін нерлым ауыспалы тсінік болып табылады.

оамны саяси жйесіні мні кп жадайларда саяси режим арылы аныталып отырады. оамны саяси жйесіні мнін анытауа келетін болса, бл кезде ылыми дебиеттерде кездесетін осы міндетті шешуге арналан кптеген тсілдерге назар аударан жн. Бдан кретініміз, біріншіден, арастырылып отыран былысты аса крделі екендігі, екіншіден, сынылып отыран сипаттамаларды ала ойан масаттара жне зерттеуді пайдаланылып отыран дістеріне туелділігі, саяси жйені мнін анытау кезінде ттастай аланда е алдымен саясатты негізгі баыттарын – оамны интеграциясын жне «билік» категориясында крініс тапан оны имманентті сапасын ескеру ажет. Осыан байланысты оамны саяси міріні мні адамдарды іс-рекеттеріні кріністерінен байалады деп атап крсеткен жн. Бл кріністер тікелей саяси билік арылы жзеге асырылады. Ал саяси билік оамны саяси жйесіні зегі болып саналады. Сондытан оамны саяси жйесі саяси билікке тікелей немесе здеріні йымдары мен озалыстары арылы ыпал ете алатын леуметтік топтарды, халытарды сан ырлы мдделерін білдіреді. Саяси институттар мен рылымдарды атаратын кызметтеріні нтижесінде, сондай-а адамдарды басарушы жне басарылатын саяси рольді орындауы нтижесінде саяси жйе оамны р трлі міріне масатты трде сер ете алады. Саяси жйе тетіктеріні леуметтік атынастара сер етуі – ндылытар мен ресурстарды оамны ішінде билік жолымен блу абілетіне негізделген. Осыан орай халыа белгілі бір млшерлі шамалар мен іс-рекеттеріні нормалары крсетіліп беріледі.

Міне, осыан байланысты «оамны саяси жйесі» тсінігі мемлекет пен оамны арасындаы, мемлекеттік емес дегейдегі р трлі леуметтік субъектілерді арасындаы зара арым-атынасыны сипаттамасы ретінде пайдаланылады.

Саяси институттар мен рылымдарды атарып отыран ызметтеріні, адамдарды «басарушы жне басарылушы» дейтін саяси рлдерді орындауыны нтижесінде саяси жйе оамны тыныс-тіршілігіні р трлі сипаттарына ыпал етеді.

Саяси жйе мемлекеттік билікті пайдалану, соан атысу, соан жету жолында кресу негізінде леуметтік ауымдастытар арасында ндірісті реттейтіндігін жне игіліктерді блетіндігін атап ткен жн.

оамны саяси жйесі сипатыны оны леуметтік-экономикалы негіз арылы тжырымдалатынын да атап крсету керек. Саяси жйеде ндірістік атынастарды згерту мен жетілдіру ндірістік кштер мен ндірістік атынастар арасында пайда болатын арама-айшылытарды бетін ашу жне оны шешу жолы арылы жзеге асырылады. Міне, осы арама-айшылыты шешу – оамны леуметтік-экономикалы дамуын тездетуді маызды кздерін райды.

оамны даму рдісінде пайда болатын осы арама-айшылыты шешу заарлыына ие болу шін е алдымен оамды жйені зі сол зіні алдында тран міндеттер дегейіне ктеріле алуы керек. Бл – оны дайы жетілдіруді, дамуды экстенсивті факторларын жеіп шыу кезінде, яни осыны алдындаы кезедерден саталып алан оны жекелеген буындары мен институттарындаы лі де олданыстан тспей келе жатан енжарлыты жеіп шыуды мезейді.

оамны осы заманы дамуында пайда болатын арама-айшылытарды шешу жне наты ажеттіліктерді амтамасыз ету шін экономикалы тетіктерді, жоспарлау жйесін тбегейлі жасартуды, оамды ндірісті жне оамны тыныс тіршілігіні барлы жатарын елеулі трде арттыруда амтыан олданыстаы ндірістік атынастарды айтарлытай дегейде одан рі жетілдіру керек. оамны саяси жйесі тапты табиаты, леуметтік крылыс, басарудын формасы, мемлекетті трі, саяси режимні, леуметтік-саяси атынастарды сипаты, мемлекетті саяси-ыты мртебесі, оамдаы саяси-идеологиялы жне мдени атынастарды сипаттары мен мемлекетті тарихи трі, тарихи жне лтты рылымдар мен саяси мір салтыны дстрлері жне басалар арылы аныталады.

Саяси жйе дегеніміз – мемлекет фокусы болып табылатын организмні саяси билік арылы ттастай орталытандырыла басарылатын оамны барлы элементтеріні интеграциясын амтамасыз ететін біршама тйы жйе. Ол соларды йымдасуы мен кілдіктерін, билік дістері мен тсілдерін жне саяси институттарды (саяси режим) ызметі, саяси билігі, саяси ндылыы, баыт стануы мен саяси іс-рекеттерді лгісі бойынша леуметтік жне саяси басару рылымдарыны арасындаы зара рекет етуді жйесін анытайтын саяси институттарды (мемлекет, саяси партиялар, оамды йымдар жне т.б.), саяси-ыты нормаларды амтиды. Саяси жйені негізі болып табылатындарды барлыы оларды диалектикалы бірттас дниеге біріктіреді, бл – мемлекеттік билік.

«оамны саяси жйесі» тудіныы, баыт тін біршама тусінігі – оамны леуметтік-саяси табиатын, ондаы болып жатан саяси атынастарды, институттарды, билікті йымдастыруды нормалары мен принциптерін нерлым толы ашып крсетуге ммкіндік береді. оамны саяси жйесі саясаттануды категориясы ретінде, біріншіден, билікті леуметтік мазмныны сипатын, оны таратушыны, экономикалы рылыспен зара рекеттесуін амтиды, екіншіден, билік ттасы жзеге асырылатын жне саяси атынастар реттелетін институттарды, йымдарды жйесіне жол сілтейді, шіншіден, саяси билік институттары ызметтеріні принциптері, нормалары, осы ызметтерді баыттары айындалады.

ысасын айтанда оамны саяси жйесі дегеніміз соны механизмі [55], кші арылы оамдаы билікті, басшылыты жне басару ызметін жзеге асыратын ттастай бір тетік. оамны саяси жйесінін ызметі – оамдаы болып жатан саяси атынастарды жне ондаы саяси рдістерді реттеуге баытталан ызмет.

оамны саяси жйесі шеберінде жеке тланы саяси леуметтендіру, наты саяси бадарлама мен баыттарды талдау, оамдаы бірттасты пен келісімді амтамасыз ету, сатау жне ныайту масатында р трлі леуметтік саяси кштерді мдделерін келістіруге, ресурстарды блуге, оамды пікірлерді алыптастыру мен пайдалануа, саяси леуметтік норма тзушілікті реттеуге жне баса да жадайлара атысты жмыстар жзеге асырылады.

Олай болса оамны саяси жйесі ттастай аланда р трлі саяси ресурстарды, леуметтік саяси ауымдастытарды жиынтыыны ытары мен баса да леуметтік нормалары негізінде реттелген, соларды арасындаы зара рекеттесу мен зара арым-атынасыны трлері болып саналады деуге толы негіз бар. Осыларды барлыы згеріп жатан жадайларда тікелей саяси билік арылы оамны ала жылжуы мен соан бейімделуін амтамасыз етеді. Бл ретте саяси жйе тсінігі мен мнін наты талдау барысында оны ішкі рылымы мен негізгі функциясын анытап алу талап етіледі.