Оамны саяси жйесіні рылымы мен функциялары
Кез келген оамны саяси жйесі оамны тратылыы мен міршедігін кепілдендіре алатын белгілі бір тетіктерді болуы арылы сипатталады. леуметтік саяси принциптер мен нормаларды жйесі, сондай-а саяси трмыс-тіршілікті дстрлері, моралі, этикасы осы тетікті аса маызды буыны болып саналады. Бл ретте оамны саяси жйесі за уаыт бойы эволюциялы рлеу кезедерінен туі ммкін. Алайда, бл жетілу кезедері тез, ткеріс жадайында жан-жаты згеруі де ытимал[56]. Бл оам мшелеріні белсенді леуметтік-саяси дегейіне жне оларды саяси мдениетіне де байланысты болады.
Осыан байланысты оамны рбір саяси жйесіні сан ырлы жне кп лшемді болатындыын атап ткен жн. Онда деттегідей ртрлі рылымдар, функциялар мен атынастарды бір-бірімен йлесуі жиі кездеседі. Бдан саяси институттар мен рдістер жне баса да жадайлар тысары алмайды. азір жмыс істеп жрген кптеген саяси институттар мен рдістер сонау ерте кезді зінде пайда болан еді жне олар р трлі тарихи кезедер мен рылымды жйелерге жатызылады.
оамны саяси жйесі сан ырлы лшемді екендігі рас. йткені олар бірнеше ат-абат ыртыстардан трады. Алайда мндай ыртыстар уаыт ткен сайын зін млде жойып жібермейді. азір де олар біршама згергенімен, сол алпында, заман аымына орай жмыс істеп келеді. Кейбір жадайларда бз-баяы кейбір саяси институттар елеусіз, тіпті белгісіз баяу имылдайтындай болып крінгенімен олар лі де зіні кшін жоя ойан жо. Ал кейбір жадайларда олар сонау теренен опарыла ніп шыандай крінеді де, бірінші орына ктеріледі. Сйтіп кейіннен пайда болан саяси институттарды шетке ысырып тастап, бгінгі жадайды белгілеуге кіріседі.
Саясатты наты іс жзіне асыру кезінде осыны барлыы жааша кзарасты алыптастыруды талап етеді. Сондытан «ткен заманны алдытарын» дер кезінде анытау проблемаларын траты трде зерттеп білуге назар аударан жн. Сонда ана белгілі бір елдегі леуметтік-саяси прогресс жолына осындай ескілікті біратар сарыншатарыны кедергі келтіре алатындыын немесе оларды оамны саяси жйесін дамытуа тежеу жасауы ммкін екенін анытап, оларды дер кезінде жоюды жолдарын арастыруа ммкіндік туады.
Осыан байланысты мыналарды да ескере кеткен жн секілді. ткен кездердегі атпарлы ыртыстармен бірге біз осы замана лайы пайда болан жаа тырнамаларды да алдымыздан кездесетінін мытпауа тиіспіз. азіргі тада пайда бола бастаан саяси институттар здеріні орасан зор трлері арылы ерекшеленеді. йткені оларды тудыратын себептер де тым рилы болады. немі ала жылжу дегенімізді зі оамны кез келген саяси жйесіне тн зіндік сипаттама екендігін есте стаанымыз лазым. Сондытан азіргі тада пайда бола бастаан саяси институттарды аса ауымды рилы формалары арылы бір-бірінен ерекшеленетіндігін атап крсеткен жн. йткені оларды тудыратын себептерді здері де рилы болады. Кез келген оамны саяси жйесіні зіне тн сипаты оны ала арай адам басуына сер етеді. Сондытан да азіргі тада пайда бола бастаан саяси институттарды бір блігі бгінгі кнні талаптарына сйкес келеді, алайда оларды, алай дегенмен де, сонау алыстаы болашаты кксейтіндігі рас.
Сонымен рбір елде, оамны рбір саяси жйесінде ткендегіге, азіргіге жне болашаа атысты саяси институттар мен рылымдарды байауа болады.
оамны рбір саяси жйесіні біратар шеберлері, шекаралары болатыны рас, оамны саяси жйесіні шекаралары кп жадайда наты айындалмайды, кмескі болып крінеді, р трлі баынысты ішкі жйелер бір-бірімен тоайласып трады. Кейде олар бірін-бірі айталайды. оамны саяси жйесіні шебері сол жйені міндетті шешімдеріні, іс-рекеттеріні шекаралары арылы айындалады.
Сондытан да оамны саяси жйесі тиісті саяси рылымдарды, рдістер мен ішкі жйелерді амтиды деп айтуа болады. Оларды арасында зара байланыс орнатылады. Олар соны шеберінде, ал кейбір жадайларда з шеберінен асып тсетін ауымда жмыс істейді. Бл ретте оамны саяси жйесіні рилы элементтері арасында тікелей жне кері байланыс пен зара рекеттестік орныады.
Міне, осыан байланысты саяси мірді сан алуандыы мен сан ырлылыы, р трлі трыда оларды талдау ммкіндіктері оамнын саяси жйесіні негізгі рылымдары болып саналады.
оамны саяси жйесі дегеніміз бл з бетінше крделі институционалды йымдасан рылым болып есептелінеді. ылыми дебиеттерде оамны саяси жйесін руа р трлі дістерді олданылатыны сз болады. Оны рылымында е кп тараандары мына компоненттер (ішкі жйелер): институционалды, нормативті-реттеуші, апаратты-коммуникативті, функционалды, мдени жне идеологиялы. оамны саяси жйесіні институционалды компоненті оамны саяси институттарыны бкіл жиынтыын амтиды жне оамны саяси міріні рылымын райды. Бл – оамны саяси жйесіні орталы компоненті. Ол адамдар арасындаы биліктік арым-атынастара «объективті орныу» сипатын береді. Институциялы компонент – бл «лшеуге кнетін», баылау мен зерттеуге аса олайлы оамны саяси жйесіні бір блігі. Бан тарматалан басару жне баылау органдары, саяси партиялар, оамды саяси озалыстар, бірлестіктер, мдделілер топтары жне баса йымдары бар мемлекет жатызылады. Осы жерде оамды пікірді алыптастыру рдісіне елеулі трде ыпал етуге абілетті компоненттер ана елеулі мнге ие болатынын атап ткен жн.
Институционалды компонент – бл оамны саяси организміні саяси йымын ратын аса маызды «органдарыны» жиынтыы.
оамны саяси жйесі рылымыны нормативті реттеуші компоненті оамда стемдік етуші саяси ызметті ережелерін айындайды. Ол мемлекеттік органдар бекітетін жне адамдарды арым-атынасы мен саяси жйедегі соларды таптарын реттейтін тиісті ыты нормалар секілді мораль, саяси дстрлер мен салттарды жиынтыын амтиды. Егер алашысы мемлекетті жазалаушы аппаратыны уаты арылы олдау табатын болса, онда соысы оамды пікірді кшімен жне тртіп бзушыларды оамды кепілдікке алу, сондай-а оамны саяси жйесіндегі жекелеген элементтер арасындаы алыптасан атынастарды селостыы арылы ана оралады. Алайда, саяси атынастарды барысын реттейтін ыты нормалар да, салт-дстрлер де бір-бірімен тыыз байланыста болып бір-біріне зара ыпал етеді. Мселен, біратар замана аымы арылы тжырымдаан саяси жйедегі мінез-лыты моральды нормалары уаыт те келе задылытар арылы бекітіледі, олар мемлекет арылы орауа ие болады да, ыты нормалары атарына жатызылады.
оамны саяси жйесі рылымдарыны нормативті-реттеуші компоненті – бл конституция, партияларды жарылары мен бадарламалары, саяси трмыс-тіршілікті анытайтын жне реттейтін дстрлер мен процедуралар трінде мір сріп келе жатан жне олданылып отыран саяси-ыты нормаларды, ережелерді жиынтыы. Бл ретте оамды атынастарды жалпы мдделер мен тратылыын сатауды амтамасыз етуге тиісті адамдарды, топтарды, йымдарды іс-рекеттері мен ызмет тсілдерін орнытыру, соларды мемлекетпен екі арадаы зара арым-атынасын жнге келтіру трлері екендігін ескеру керек.
оамны саяси жйесі рылымыны апаратты-коммуникативті компоненті – саяси жйені рилы элементтері арасындаы байланысты жне апараттар алмасуды амтамасыз етеді. Бан кіметті, ттастай оамны жадайы жне оны жекелеген жйелері туралы ажетті апараттар жинауды ртрлі формалары, сондай-а, мемлекетті жргізіп отыран саяси баытына ыпал ету масатында рилы мдделі оамды топтарды, саяси партиялар мен озалыстарды мемлекеттік органдармен байланыс орнату ралдары жатызылады. Апаратты-коммуникативті компонент сенімді жне оам мен мемлекетті жадайына бара-бар сйкес келетін, оамны саяси жйесіні жмыс істеуін амтамасыз етеді. Апаратты-коммуникативті компоненттерді рамында баралы апарат ралдары маызды рл атарады. Олар аса ке ауымда саяси апараттарды тез таратуа ммкіндік алады, сйтіп халыты жаппай амтуды амтамасыз етеді. Баралы апарат ралдары оамдаы саяси сананы алыптастыру мен згертуге, сонымен бірге оамды дамытуа елеулі дегейде ыпал етеді. Осыны барлыы азаматтарды саяси институттарды абылдауы жне оларды рылымдарын згерту мселесіне атысуы арылы сипатталады.
оамны саяси жйесі рылымыны апаратты-коммуникативті компоненті – бл саяси тыныс-тіршілікті «кретамыры» жне партиялар мен мемлекетті арасында, саяси жне экономикалы осалы ішкі жйелерді арасында, таптарды, леуметтік топтарды, лттарды, елдегі жеке адамдарды арасында белгілі бір саясатты талдауа жне мірге енгізуге байланысты саяси билікті йымдастыруа, жзеге асыруа жне дамытуа атысты алыптасан зара рекет етуді рилы арым-атынастары мен трлеріні жиынтыы. Сонымен бірге ол рилы елдерді саяси жйелері арасындаы байланыстардан да трады.
оамны саяси жйесі рылымыны функционалды компоненті саяси ызметті трлері мен баыттарында, рилы саяси рдістерде, саяси билікті жзеге асыруды дістері мен тсілдерінде крініс табады. Сондытан оамны саяси жйесі рылымындаы функционалды компоненті жекелеген леуметтік, леуметтік саяси институттар секілді, оларды топтары арылы да жзеге асырылуа тиісті рлдер мен функцияларды жиынтыынан ралады. Бл ретте ол саяси режимні негізін райды.
оамны саяси жйесі рылымыны мдени компоненті – бл саяси жйені жетілдіруді факторы, белгілі бір оам шін алыптасан саяси кзарастарды (стереотиптерді) лгілерін жоюа арналан белгілі бір лгідегі кешендер. Бл ретте ол азаматтарды саяси мірге араласуына ыпал ететін субъективті факторларды –саяси мдениет, саяси психология, менталитет, лтты мінез-лы жне басадай жиынтыын крсетіп береді.
оамны саяси жйесі рылымыны идеологиялы компоненті – бл оамны саяси міріне атысушыларды саяси кзарастарыны, идеяларыны, теорияларыны, тжырымдамаларыны, тсініктеріні з мазмны бойынша р трлі жиынтыы.
Саясаттану дебиеттерінде оамны саяси жйесі рылымдарыны компоненттері (элементтері) жнінде баса да нсалар (варианттар), лгілер жне кзарастар бар екендігін айта кеткеніміз жн. Мселен, кейбір саясаттану дебиеттерінде саяси жйені негізгі компоненттері ретінде: саяси йымдарды; саяси атынастарды; саяси жне ыты нормаларды; саяси саналарды жне басаларды келтіреді.
оамны саяси жйесі компоненттеріні райсысы зіні дербес ерекше рылымдары, сырты жне ішкі йымдастырушылы трлері мен мдделерді білдіру дістері болады. Осы элементтерді дрыс жмыс істеуі ттастай оамны саяси жйелеріні барлы кызметтері шін бірінші кезектегі маызы болады.
Осыан байланысты мынаны атап ткен жн – азастанны осы заманы саяси жйесі аса крделі тпелі (ауыспалы) кезеді бастан ткізіп отыр. Осы жйені барлы негізгі элементтері лі де болса алыптасып біткен жо. Оны стіне барлы элементтерді сипаттары мен формаларыны андай болатындыы да зірше белгісіз. Сондай-а жаа саяси жйелерді оаммен екі арадаы зара арым-атынасыны кандай болатындыы да наты айындалмаан.
оамны саяси жйесіні аса мнді сипаттамаларыны бірі – оны міршедігі. Бл оны белгілі бір функцияларын орындау рдісінде крініс табатын болады. Осыан байланысты оамны саяси жйесіні функцияларын тсіндіруде саясаттануда лі де болса пікірлерді шашырап, бір жерге тоыспай келе жатандыын атап ткен орынды. оамны саяси жйесіні бгінгі тадаы ызметі лі де болса траты трде алыптаса ойан жо. лгінде айтылан пікірлердін рилы болуы да осыан байланысты секілді. Саяси жйе тарихи-саяси жадайларды жне оамны саяси жйесіні дамуына орай з трін згерту стінде. оамны саяси міріні ызмет істеуі бір-бірімен тыыз байланысты болады, олар бір-бірін толытырып отырады. Алайда, алай дегенмен де олар дербес дамиды.
оамны саяси жйесіні функциялары оамды организмні бірттастыын сатауды жне оны ішкі жне сырты тртіптерге, згерістерге орай бейімделуін амтамасыз етуге ммкіндік береді. Траты, алыптасан саяси жйелер шін мынандай функцияларды сипаты болуы тиіс: оамды дамытуды масаттарын, міндеттері мен жолдарын анытау; масаттармен бадарламаларды орындау; материалды жне рухани ндылытарды блу; мемлекетті рилы мдделерін леуметтік ауымдастытармен келісу; оамдаы адамдар мен топтарды ережелерін жне задарын талдап жасау; саяси рылысты ішкі жне сырта ауіпсіздігі мен тратылыын амтамасыз ету; саяси сананы алыптастыру, оамны мшелерін саяси ызметке атыстыру; задар мен ережелерді орындауа, сатауа баылау орнату, саяси нормаларды бзатын рекеттерді алдын алу. Осыдан кріп отыранымыздай, оамны саяси жйесі оамны жалпы оамды жйесіні анарлым осалы жйесі ретінде зіне тн функцияларды орындайды. Оны негізгі зіндік функцияларын: интеграциялы, масаткерлік, йымдастырушылы, реттеушілік жне баылау орнатушылыа блуге болады деп ойлаймын. Жалпы сипатта ол былайша тжырымдалады. Саяси жйе оамны трмыс-тіршілігіні экономикалы негіздерін, леуметтік жне лтты рылымдарын, демографиялы жне экологиялы рдістерді, халыты білім дегейін, оамды сананы жадайын, рухани-идеологиялы мірді, халыаралы жадайды оса аланда оамны жай-кйін крсетеді. леуметтік мдделерді негізгі топтары саяси жйе арылы бір ортаа шоырландырылады, леуметтік артышылытар тізбектеліп ойылады. Міне, осыдан со ол саясаттаы з крінісін табады. Мселен, азіргі тада саяси билік рылымыны аса маызды міндеті болып мыналар саналатын нарыа атысты брыны рейлі кзарасымызды жеуге, сйтіп тек нарыа ту кезеінде ана емес, нарыты экономикадаы леуметтік баыт стаушылыымызды табу кезінде леуметтік мдделерді тепе-тендігін таба білуге тиіспіз. оамны саяси жйесіні, функцияларындаы аса маызды міндеттерді бірі міне, осылар.
оамны саяси жйесіндегі негізгі функцияларды бірі – интеграциялы функция болып саналады. оамдаы саяси жйені интеграциялы функциясыны мні мынада – ол интеграцияда негізгі ндылытарды орнытыру негізінде леуметтік жне мдени рылымдарды барлы элементтерін бірттас оамды игіліктерге біріктіру болып табылады. оамдаы саяси жйені масаткерлік функциясы да ерекше маыза ие болады. Масаткерлік функция оамды дамытуды масаттары мен міндеттерін анытаудан трады.
оамны саяси жйесіні йымдастырушылы функциясы дегеніміз – адам, материалды жне рухани ресурстарды оамны алдында тран масаттар мен міндеттерді орындауа арналан міндетке жмылдыру болып саналады.
оамны саяси жйесіні реттеуші функциясы дегеніміз – бл е алдымен саясатты жария ету, яни саясат пен билікті оамны мойындауын; азаматтарды саясата атысуын амтамасыз ету. Сонымен бірге ол ажетті білім беру мен іс-тжірибелерді ке трде таратуа баытталады. алы бараны саяси шешімдерді дайындауа жне оларды абылдау рдісіне атысуыны тиімділігін осындай жолдар арылы амтамасыз етуге болады. Міне, осыны барлыы саяси жйені оамны наты жадайында, бара-бара сол жадайда рекет етуіне ммкіндік тудырады.
Реттеуші функция жоары дегейдегі басару субъектісі ретіндегі саяси жйені ммкіндіктерін крсетіп береді. оам мен оны жйелері, экономика мен мдениет салалары, айматар, леуметтік ауымдастытар, сонымен бірге оларды даму рдістері басару объектілері болып саналады. Осы масат шін басару алыптарыны негізгі функциялары жзеге асырылады. Оларды атап ткен: апараттар деледі жне пайдаланылады, аулылар абылданады жне жзеге асырылады, кадр мселелері шешіледі, баылау жзеге асырылады.
оамны саяси жйесіні баылаушылы функциясы дегеніміз, бл саяси жйені рилы леуметтік топтарды шиеленісін жне оамны леуметтік ттастыын баылауы болып саналады. Осы функцияны орындаан кезде саяси жйе траты леуметтік ширыуды босасытады, зара талас-тартысты жеуі тиіс. Бан материалды жне рухани ресурстарды, саяси артышылытарды, мдени жетістіктерді, яни барлы ндылытарды блуге баылау орнату арылы, р трлі білім трлері мен демалыстара халы барасыны атысуына жол ашу арылы ол жеткізуге болады. Ал, баылауа келсек, бл р трлі болуы тиіс, баылау кезінде ндылытарды жалпыа ортатастырып, те блуге жол бермеген жн.
оамны саяси жйесіні негізгі функцияларыны міндеттеріне келсек, бл ретте оамны ттастыы мен тратылыын амтамасыз етуге, негізінен аланда оамды топтар арасындаы бірттастыа ол жеткізуге назар аудару керектігі дау тудырмауы тиіс. йткені кез келген оамда байлы, билік, артышылы мселелері бойынша баталастытар мен бсекелестіктер бір мезгілде алыптасып отырады. Сондытан саяси жйе осындай леуметтік бсекелестікті аса олайлы жадайда туін баылауы тиіс. Бл ретте осындай бсекелестік оамны тратылыы мен бірлігіне теріс сер етпеуін арастыран да жн. Аса шиеленіскен жне ауіпті леуметтік дау-жанжалдар туа алан жадайда саяси жйе оны кшпен басып тастауы немесе белгілі бір ресурстарды айта блуді кмегі арылы реттеуі, сйтіп кез келген талапты анааттандыруы тиіс.
Саяси жйе тиімді немесе тиімсіз болуы да ммкін. Бл оны халыты талаптарын анааттандыру абілеті арылы лшенеді. Саяси жйе ттастай немесе жекелеген институттары арылы здеріні функцияларын анааттанарлы дегейде орындауа абілеті жетпеген кезде, детте мны саяси дадарыс деп атайды. Саяси жйедегі рилы згерістер шиеленісе келе дадарыстара шыратады. Блар саяси баытты, кіметті згеруі немесе ауысуы, парламентті мерзімінен брын сайлануы немесе саяси тртіпті алмастыру кезіндегі тере дадарыс жадайында крініс табуы ммкін.
Саяси жйе оамды ілгерілетіп дамытуа абілеттілігі арылы сипатталады. Оны тп тамыры сырты ортаны згерген талаптарына дер кезінде кіл аударуа барып тіреледі. Саяси жйе айта жаыртуларды жаа талаптарыны ыпалы арылы зін-зі игеруге абілетті болуы тиіс. Бл ретте оны айта жаыруы оамны саяси жйесіні трлері мен жіктелуін анытау кезінде аса маызды болып саналады.