Оамны саяси жйесіні трлері жне оларды жіктеу 1 страница

Бір-бірінен объективті жне зады трде алыптасан мдени жне леуметтік-тарихи ерекшеліктерімен ерекшелінетін оамны саяси жйелеріні р трлі формалары мір среді. Бларды ай-айсысында зіндік ерекшеліктері бола тра, оларды барлыына тн белгілі бір орта белгілер, сипаттамалар болады. Мны зі барлы саяси жйелерді блуге, немесе жекелеген саяси жйелерді сол жне баса да принциптер мен критерийлер негізінде белгілі бір топтарга біріктіруге ммкіндік береді. оамны саяси жйелерін типтендіруде (трге блуге) р трлі ырынан жне критерийлер трысынан келуге болады, бл р трлі негіздерге сйене жасалынатындытан ол кп ырлылыымен ерекшелінеді[57].

оамды рылысты сипаты, саяси режим, мемлекеттік форма, оамны экономикалы даму дегейі, леуметтік даму тенденциясы, азаматтарды ыы мен бостандыын жзеге асыруды дістері мен ммкіндіктері, плюрализм, азаматты оамны орныуы немесе болмауы, саяси мдениетті дегейі жне таы баса факторлар оамны саяси жйелерін жіктеуді кпшілік малдаан негізгі критерийлері болып табылады. XX асырды бас кезінде оамны саяси жйелерін типтендіруде оамды рылымды талдауды бір-біріне арсы маркстік жне веберлік дстрлері крініс берді. Саяси жйені талдауа маркстік трыдан келуді мні оамны саяси жйесіні ызметі мен оны дамуында тапты факторларды абсолюттендіруге келіп саяды. Саяси жйелер, е алдымен, олар ай тапты саяси мддесін білдіргендігіне, леуметтік-экономикалы рылымны сипатына жне оамды-экономикалы формацияны тріне байланысты ерекшеленеді. Осыан сйкес оамны саяси жйелері л иеленушілік, феодалды, буржуазиялы жне социалистік болып блініп отырады. Саяси жйелерді блай типтендіруді басты ерекшелігі бліп крсетілген осы трлерді бір-біріне асарысан арама-арсылыында болып отыр.

Саяси жйелерді типтендіру негізі оамны саяси жйелері ызметіні формасы мен дістері болуы да ммкін екендігін айтан жн. Мндай талдауды негізін М.Вебер алаан. Ол саяси жйелерді трлерін экономикалы детерминдеуге арсы болды.

оамды экономикалы рылыма таып, байлап ою сте де дрыс емес, мндай жадайда бір типті базисте неліктен р трлі саяси жйелер пайда болатынына тсінік беру иын. Оны кзарасы бойынша, е бастысы – дуірді леуметтік сипатымен, азаматты коамны даму дегейімен, бараны кткен талаптарымен, билікті негіздеу дістерімен, элитаны іске икемділігімен аныталатын билік жргізуді детерминденген дісі болып табылады.

Задылыына жне билік етуді лгісіне арай бадар стауа байланысты саяси жйелер дстрлі, харизматикалы, рационалды болып блінеді. Бл мселелерді зерттеуге Вебер трысынан келу саяси жйелерді типтендіруді осы заманы дамуына лкен ыпалын тигізді.

Американды саясаттанушы Г.Алмондтты саяси жйелерді жіктеуі де кеінен тараан дістерді бірінен саналады. Ол оларды саяси мдениетті лгісі жне саяси процеске атысушыларды зара ішінде саяси рлдерін бліп крсету бойынша ажыратуды сынды. Г.Алмонд саяси жйелерді аылшынды-американды, континентальды-еуропалы, индустриалдыа дейінгі немесе ішінара индустриалды жне тоталитарлы деп аталатын трт трлі лгісін бліп крсетеді.

Аылшынды-американды саяси жйе (АШ, лыбритания) шін саяси процеске атысушыларды; мемлекет, партиялар, мдделі топтар т.б. арасында саяси рлдер мен ызмет блісуді жоары дегейде жргізілуі тн. Бл жйе гомогендік жне плюралистік саяси мдениетті болуымен сипатталады. Саяси процесті кптеген субъектілері саяси жйе рылымыны негізгі принциптерімен, кпшілік малдаан нормалармен жне ндылытарымен келісетіндіктен де оны гомогенді деп айтуа болады. Саяси мдениет адамны бас бостандыы мен ауіпсіздігі идеясына, барлы мдделер мен позицияларды задылыына негізделген, бл екеуіні арасында толеранттылы басым мнге ие, ол оам мен элитаны тыыз одаы болуына, наты саяси баытты стануа жадай жасайды. Саяси партиялар, мдделі топтар, баралы апарат ралдары сияты зіндік рлі бар рылымдар бостандыты дмін татып жргені сзсіз.

рбір жеке индивид бір мезгілде бір-бірімен араласып, абысып кеткен кптеген топтарды рамына кіруі де ммкін. Саяси жйені осынау тріне асан йымшылды, жоары дегейдегі тратылы, тымды рекет, оны р трлі элементтеріні ызметін дамыту мен оларды арасындаы билік блісу сияты сипаттар тн. Аылшынды-американды саяси жйе мен мдениет сондай-а антиэтатизмге, эгалитаризмге, жне дарашылдыа негізделген. Континенталды-еуропалы саяси жйе (Франция, Германия, Италия жне Батыс Еуропадаы баса да елдер) зінде ескі жне жаа саяси мдениетті топтастырады. Сонымен бірге ол ттас аланда жалпы базасы бар саяси мдениетті фрагменттігімен ерекшеленеді. Ол шін ескі жне жаа мдениетті атар мір сруі сипатты нрсе, ал оам бір-біріне сай келмейтін, арама-арсы ндылытарымен, идеалдарымен, бадарларымен, мінез-лы нормаларымен, стереотиптерімен ерекшеленетін кптеген мдениеттерге блінген. Мдделі топтарды, партияларды т.б., халыты ажеті мен талабын саяси альтернативаа ластыру ммкіндігі шектелген, біра, баса леуметтік йымдарды (мселен, діни, лтты жне т.б.) кш-жігері мен ммкіндігі р трлі негіздік мдениеттер арасындаы арама-айшылыты дете тседі. Алайда саяси жйеде негіздік субмдениеттер арасында болатын арама-айшылытар орта мдени негіз – либеральды ндылытар бар боландары да оамды келісімге ол жеткізуге бгет бола алмайды.

Индустриалдыа дейінгі немесе ішінара индустриалды саяси жйе аралас саяси мдениетті бадарда стайды. Бл жйеде арама-арсы баыттаы саяси бадарлар бар жне жйе ызметі ешандай шектелмеген. Индустриалдыа дейінгі жне ішінара индустриалды саяси жйелерді аралас саяси мдениеті негіздік жергілікті саяси субмдениеттен ралады, онын негізінде аайынды рулардан ауымдастарды жне тайпаларды ндылытары жатыр. Соан арамастан мндай саяси мдениетті алыптасу жадайларыны зі асиетті деп саналатын дет-рыптарды, дстрлерді, байланыстарды бзылуымен, трасыздыты суін сезінумен бірге жріп отырады. Тртіптілік пен ораныш іздеген адамдар харизматикалы лидерге тінішпен барады. Коммуникация жне йлестіру трысынан келгенде бл процестер оамдаы арым-катынасты иындата тседі. Осы лгідегі саяси жйеге билікті блуді кмескі жргізу, бостандыты шектеу, зорлы-зомбылыты олдану тн болма. Мнда кш олданбай келісім мен ымыраа келу іс жзінде ммкін емес. Кш олдану жолымен оамды интеграциялау билікті шоырландыруа келеді.

Тоталитарлы лгідегі саяси жйеде саяси мдениетті тоталитарлы сипатын танытатын саяси белсенділікті мжбр етуші лгісі орныып, бекиді. Тоталитарлы саяси жйе ата орталытадырылуымен жне орта билік жргізу орталыыны баылауында болуымен сипатталады. Саяси істерге атысу жне демократиялы процедуралар формалды трде ана болады. Билік монополиялы билік жргізуші партияларды, не лдебір топтарды жне бюрократты аппаратты олына шоырланады. Партия коам мен жеке адамны тіршілік рекетіні барлы ырын баылайтыны белгілі. леуметтік- мдени рісте тапты, лтты немесе діни ндылытара басымды беріледі жне бл оамны барлы саяси жйесіне міндеттелінеді.

Француз саясаттанушысы Ж.Блонделяны саяси жйелерді жіктеуі кеінен танымал болып отыр. Ол саяси жйелерді басаруды мазмны мен формасы бойынша танып-білуді сынады жне оны бес трлі лгіге: либералды, радикалды-авторитарлы немесе коммунистік, дстрлілік, популистік жне авторитарлы-консервативтік деп бледі. Либералды саяси жйе – бл дарашылды, бостанды пен жауапкершілік ндылытарына бадарланан саяси шешімдер абылдау болып табылады. Радикалды-авторитарлы (коммунистік) саяси жйе тедік пен леуметтік ділеттілік ндылытарына бадар стайды. Дстрлі саяси жйе – бл олигархтар басаратын саяси жйе, олара консерватизм дісі тн жне ол экономикалы-леуметтік игіліктерді, сондай-а, леуметтік мртебелерді те блінбеуіне баыт-бадар стайды.

Популистік саяси жйе – бл дамушы елдерде зіні авторитарлы дістері жне игіліктерді блуде тедікке кбірек ие болуа баытталан басару тсілдері арылы басымдыа ие болып отыран саяси жйе. Ал, авторитарлы-консервативтік саяси жйе – бл леуметтік жне экономикалы тесіздікті саталуын жне халыты саяси істерге атысуын шектеуді кздейтін саяси жйе.

Саяси жйелерді Ресей саясаттанушысы В.Е.Чиркинні жіктеуі де ызылыты. Ол саяси жйені командалы, жарыспалылы жне леуметтік бітімгершілік секілді ш басты лгісін бліп крсетеді. Командалы саяси жйе кне заманнан бері белгілі. Оны басты белгілері: кімшілік, мжбр етушілік. Соысы р трлі формада, соны ішінде салыстырмалы трде жмса формада жзеге асырылуы ммкін. Жарыспалылы саяси жйені басты крсеткіші – бл р трлі кштерді саяси кресі, оларды саяси процестегі еркін бсекелестігі болып табылады. леуметтік бітімгершілік саяси жйе ымыралы жне консенсустік ізденістерімен сипатталады. Осы ш жйені тиімділігі жнінде гімелей келе, В.Е.Чиркин оларды оамды прогресс, леуметтік ділеттілік, демократия, жеке адамны жан-жаты дамуы ретіндегі индикаторлар трысынан баалауды сынады. Осылара сйкес командалы саяси жйе де белгілі бір аралы нтижелерге жету шін (Чили, Бразилия, Отстік Корея, Тайвань жне т.б.) сондай жаымды сипата ие болуы ммкін. Жарыспалы саяси жйе леуметтік прогресс, демократия жне адам ыы бойынша біратар жаымды сипаттара ие, біра леуметтік ділеттілік мселелері бойынша ондай табыса жете алмай отыр, жне де бл тек тратылыы бір алыпты оам жадайында ммкін болма. леуметтік бітімгершілік саяси жйе (Солтстік Еуропа елдері) салыты кп тлету арылы лтты байлыты айта блу жолымен ол жеткізілген экономиканы дамытуды жоары дегейі жадайында тиімді болма.

Саясаттануда саяси билікті жзеге асыруды ралдары мен діс-тсілдерін, оамдаы саяси бостанды дрежесін, жеке адамны ыты жадайын, тоталитарлыты жне демократияны принциптерін штастыру формасын талдау негізінде саяси жйені жіктеу кеінен белгілі болып отыр. детте оны шеберінде саяси жйені ш трлі лгісі: тоталитарлы, авторитарлы жне демократиялы лгілері бліп крсетіледі. Кейде олара саяси жйені либералды лгісі де осылып жатады.

Тоталитарлы саяси жйе шін оамды мірді барлы саласына мемлекетті ата баылауы тн, бан жеке адамны ы мен бостандыын белгілі бір дрежеде шектеу немесе жоа шыару, жасырын оппозицияны болмауы, билік блісуді іс жзінде жою, оамды жалпыа бірдей идеологияландыру, билікті орталытандыруды ата жргізу, жекені инициативасын радикалды шектеу, оны барлы саяси проблемаларды шешуге мемлекеттік машинаны алдында толыымен туелсіздігі жатады.

Нацизм, фашизм, сталинизм, хусейинизм – тоталитарлы саяси жйені нерлым ата формасы болып табылады. Жйелерді бл формасында билікті блісу принципі атымен жо, жеке бір партия мемлекеттік аппаратпен бірге билікке зі иелік етеді, барлы оппозициялы партиялар мен идеологиялы аымдар жойылады, азаматтарды ыы мен бостандыы толыымен ая асты етіледі, кштеп билік жргізу жне уын-сргінге шырату дістері кеінен олданылады.

Авторитарлы саяси жйе тоталитарлы жне демократиялы саяси жйелерді арасындаы аралы жадайды иемденеді. Авторитарлы саяси жйе жеке билік режимі болуымен, басшылы етуші топтарды билік етуімен сипатталады. Мнда жасырын оппозиция да мір среді, біра оны рекет ету ммкіндігі тарылан жне де ол басып тасталуы да ммкін. Сонымен бірге авторитарлы саяси жйе адамны бостандыы мен негізгі саяси ытарды шектеуі немесе оны жоюы арылы ерекшеленеді, парламент екінші дрежедегі билік жргізуші органа айналады. Авторитарлы режимде ресми идеология стемдік етеді, сонымен бірге режимге адал баса да идеологиялара орын беріледі. Экономикада мемлекеттік сектормен бірге, жеке ксіпкерлік те іс-рекетін жргізеді. Бараны саяси мірге араласуы шектеулі болады, бара саяси баыттарды белгілеуге атыспайды, билік етуші топ зіні билік жргізуін іс жзінде бараны баылауынсыз жзеге асырады.

Осы заманы авторитарлы саяси жйеге тпелілік сипаты да тн, ол тоталитарлы немесе демократиялы баытта рістеп, дамитын болады.

Демократиялы саяси жйеде билікті арым-атынасы бойынша жеке адамны ыына жне оамны билікке баылау орнатуына басымды беріледі. Ол азаматтарды бостандыы мен ытарына, билік жргізуші жне оппозициялы партияларды еркін іс-рекетіне кепілдік беретін ке диапазонды иемденеді, баралы апарат ралдары цензураны адаалауынан толытай босатылады, оам лдебір ресми идеологиядан арылып, жалпылтты дниетанымды ндылытарды сатауа ол жеткізеді. Бл жйеде билік тарматары алай блінетіндігі наты крсетілген. Конституция жне зандылы принциптері мойындалып, іс жзінде жзеге асырылады. Билікті кілетті органдары жалпыа бірдей сайлау негізінде рылады. АШ, Франция, Швеция, Финляндия, Бельгия, Австрия, Австралия, Канада жне т.б. елдерді саяси жйелері бгінде демократиялы жйелер ретінде танылып отыр. Ал, Германия шін демократиялы институттар мен билік жргізуді авторитарлы дістеріні процедурасын штастыра отырып басару алыпты рдіске айналуда. Демократиялы жйелер р трлі елдерде белгілері з-зінен айталанып отыратын айдаы бір кшірме емес екенін ескеру ажет. Бан оса демократиялы жйелерге сипаттама бергенде экономикалы жне леуметтік дамуды дегейі, саяси баыты, басару формалары жне т.б. ескерілуі тиіс.

Осыан байланысты демократиялы саяси жйені задылыа жне билікке оамны баылауы жзеге асырылатын ресми йым деп санау керек. Ол оамда абылданан принциптер мен ымдар негізінде жмыс істейді, айын масаты бар жне жалпы мдделерді жзеге асыруа ыпал етуге бейімделген йым.

Мемлекеттік формаа негізделген саяси жйелер лгісін жіктеу де кеінен белгілі болып отыр. Бл трыдан келгенде мынандай екі белгіге: р трлі билік тарматары мен институттарыны ара-атынасына жне оамды саяси жйені территориялы рылымына назар аударылады. Бірінші белгіге сйкес осы заманы саяси жйелер монархиялы (абсолюттік немесе конституциялы) жне республикалы (парламенттік, президенттік) болып блінеді. Екінші белгіге сйкес саяси жйелер унитарлы, федеративтік жне конфедеративтік болып блінеді. Саяси жйелерді дстрлік жне саяси згерістер дегейіне байланысты модернизацияланан деп жіктеу де кеінен белгілі болып отыр. Дстрлік саяси жйеге оамды руды ескірген принциптері, азаматты оамны жетілмегендігі, саяси мінез-лы формасыны дамымауы, оама кажетті рылымды згерістерді жзеге асырудаы консерватизм тн. Дстрлі саяси жйе саяси рлдерді лсіздігімен, билікті негіздеуді харизматикалы дістерін иеленумен ерекшеленеді. Ал, модернизацияланан саяси жйеде, бан керісінше, азаматты оамны дамуы, саяси рлдерді диверсификациялануы, билікті негіздеуді тымды дісі жзеге асырылады.

Модернизацияланан саяси жйе маызды экономикалы жне леуметтік йымдарды, мекемелерді модернизациялау масатын жариялауымен ерекшеленеді. Саяси модернизациялауды масаты оамдаы тере леуметтік арсылы, элита мен бара арасындаы арым-атынас тудыратын арама-айшылыты жою болып табылады.

Егер жіктеу негізінде тратылы пен згерістерге бадар стаан саясатты алатын болса, онда саяси жйелерді шартты трде консервативтік жне згерістік деп блуге болады. Консервативтік саяси жйені басты масаты – саяси, экономикалы жне мдени салаларда алыптасан дстрлі рылымдарды, сіресе саяси билікті жзеге асыруды нысандары мен дістерін сатап алу.

згерістік баытты станатын саяси жйе оамды згертуді, реформаларды жзеге асыруды кздейді, ол арынды рекет етеді. Осы трыдан аланда азіргі азастанды згерістік сипаттаы саяси жйеге жатызуа болады.

Саяси жйелерді жіктеуді жне бір нсасы аталан жйелерді сырты ортамен зара арым-атынасыны сипатынан туындайды. Осы критерий бойынша саяси жйелер жабы жне ашы болып блінеді. Жабы саяси жйе ата белгіленген рылымы бар, зіне зі томейілсіп арайды, оны сырты ортамен байланысы тым шектеулі келеді, баса саяси жйелерді ндылытары мен жаа рдістерін абылдай алмайды. Жабы саяси жйе ттас саяси жйе алыптаспаан, саяси мдениеті дамымаан, сіресе дамушы елдерге, сондай-а брыны социалистік лагерь елдеріне тн.

Ашы саяси жйе белсенді рекет етеді жне баса елдермен жан-жаты зара байланыс орнатады, сырты жадайлар мен факторларды ыпалына шырайды жне з кезегінде, оан арсы рекет етеді. Ол анарлым шира жне прменді имыл жасайды. Баса жйелерді жаа рылымдарын, озы ндылытарын абылдап, зіне тиімді олдануа зір трады жне баса саяси жйелерді зге де ндылытары мен идеологияларына тсіністікпен арап, тзімділік крсетеді. Ашы саяси жйеге Батысты дамыан демократиялы мемлекеттері мысал бола алады.

Саяси жйелерді жіктеуді баса нсалары да бар.

Саяси жйелерді рбір лгісі шеберінде лтты-тарихи даму жадайларыны ерекшеліктеріне байланысты кптеген лгілер мен нсалар болуы ммкін, бл мемлекет пен оам арасындаы атынастарды зіндік згешеліктерімен, саяси кштерді, билік тарматарыны, саяси басшылы дісіні, басару нысандарыны ерекшеліктерімен, саяси сананы жай-кйімен жне саяси мдениетті дегейімен тсіндірілетінін атап айту керек. Оны стіне негізгі леуметтік-экономикалы атынастарды р трлі саяси жйелер алыптастыруы ммкін, ал сас саяси жйелер де р трлі баытта дамып, рилы нтижелерге ол жеткізуі ммкін.

Мына жадайды атап крсету ажет: саяси жйелерді р алуандыы бларды райсысында зіні артышылытары мен кемшіліктері болатынын, біра ол мббап демократия принциптеріне ана емес, сол оамны зіндік згешеліктерін, ерекшеліктерін, оам алдында тран міндеттерге байланысты оны нендей бір саяси жйе лгісіне леуметтік-мдени бейімділігін ескере отырып рылан жадайда ана тиімді болатынын длелдеп отыр.

азіргі азастанны саяси жйесіне кейбір зіндік згешеліктер мен ерекшеліктер тн. Мселен, институтционалды рылымда (ішкі жйе) билік кілдіктеріні атарушы органдарды пайдасына айта блінуі жне за шыарушы билік институттар функцияларыны айтарлытай шектелгені байалады. Жне бір ерекшелік – саяси партияларды лес салмаыны тмендігі, олардын билік жйесіне, оама ыпалыны тмендігі. Осыны брі саяси рылым мен оны мдени негіздері арасында бар айшылытар екенін длелдейді.

орыта келгенде мынандай тжырым жасауа болады: оамны саяси жйесі – бл мемлекеттік жне оамды йымдарды, бірлестіктерді, ыты жне саяси нормаларды оамда саяси билікті йымдастыру мен жзеге асыруды принциптеріні жиынтыы. Бл – адамдар мен оларды ауымдастытарыны оамда бірттас болуын, бір масатта іс-имыл жасауын амтамасыз ететін крделі, сан ырлы, алуан салалы рылым. Кштер мен мдделерді дайы тедестігі жадайында жмыс істейтін саяси жйе баяндылы пен задылы шеберінде оамны арынды дамуы, тртіп пен саяси тратылыты амтамасыз ету проблемаларын ойдаыдай шеше алады. Сондытан саясаттану саяси жйені, оны р трлі даму кезеіндегі мазмны мен нысаныны згеруін, сондай-а саяси жйені, сіресе, андай элементтеріні объективтік факторларды ыпалымен згеретінін жне згеруге тиіс екенін зерттейді. Саяси жйені сзсіз згеру кажеттігін туызатын жадайларды мнін ашу ерекше маызды. Осыны негізінде саяси жйелерді мір сріп отыран лгілерін, нсаларын, рылымын, ызметін байытып, жетілдіруге жне анарлым арымды да ауымды саяси жйе лгілерін жасауа болады. XXI асырды басында осы заманы саяси жйелер жніндегі бізді тсінігіміз айтарлытай кеейіп, толыты. Ммкін, оамны саяси жйелеріні орта теориясы мен тжырымдамалары жнінде сз тер кез де алыс емес шыар.