Саяси партия ымы, типтері мен атаратын ызметтері

Е йымдасан жне саяси баытталан оамды бірлестік – саяси партия. Партияны азіргідей тсіну XIX асырды екінші жартысында пайда болды.

«Партия» термині латынны parties сзінен шыан, тым ірі ауымдастыты, процесті блігі дегенді білдіреді. Бл ым ежелгі дниені зінде-а орта масата мтылан саяси одатастар тобын білдіретін ым ретінде олданылан. Алайда л иеленушілік жне феодалды рылыс тсында орын алан саяси фракциялар, одатар тек шартты жадайда ана партия деп аталды; блар оамды-саяси мірде аз-кем болса да елеулі роль атара алмайтын трсіз, уаытша рылымдар болды.

Партияны азіргідей тсіну XIX асырда – буржуазиялы революциялар дуірінде жне мемлекеттік билікті йымдастырылуы мен іске асырылуыны формасы ретінде парламентаризмні шыуы мен дамуына байланысты пайда болды. Саяси институт ретіндегі партияларды генезисінде саясаттанудаы кпшілік малдаан М.Веберді жіктеуіне сйкес, оны ш кезеі бліп крсетіледі: аристократиялы топ – саяси клуб – кпшілік партия.

XIX асырда сайлау ыыны кееюі мен йымдасан жмысшылар озалысыны пайда болуы нтижесінде саяси партияларды сипаты сапалы згерістерге шырады. Кптеген елдердегі цензілік шектеулерді біртіндеп алынып тасталуы, сайлау ыы реформалары сайлау корпусын елеулі трде кеейтті. Кпшілік шін крес буржуазиялы партияларды ошауланып алудан бас тартуа, сайлаушылара немі идеологиялы жне саяси ыпал ету шін парламентті шегінен шыуа мжбр етеді.

Институт ретіндегі саяси партияларды дамуына жмысшылар озалысы айтарлытай лес осты. Ол мшелері кпшіл, жергілікті йымдар желісі бар, мерзімді трде съезд ткізіп тратын, жарысы мен мшелік жарнасы бар партияны классикалы типін жасады. Жмысшы партиялары парламенттен тыс жолмен – ксіподаты, кооперативтік озалыстарды, жмысшылар мен зиялылар йірмелеріні негізінде пайда болды. Алашы жмысшы партияларыны бірі 1863 ж. Лассаль ран «Жалпыа бірдей Герман Одаы» болды. XIX асырды аяы мен XX асырды басында жмысшы озалыстары екі аыма – революциялы жне реформистік аымдара блінді, соны негізінде жмысшы табы партиясыны екі негізгі тобы – коммунистік жне социалистік топтары пайда болды.

XX асырды басында христианды-демократиялы жне баса да конфессионалды партиялар рылды. лт-азатты озалыстарды дамуымен зіні тапты мні бойынша р трлі, езілген халыты лтты азат етуді кздеген партиялар алыптасады.

Саяси институт ретіндегі партияларды эволюциясы оамды-саяси ойдаы аталмыш феноменді теоретикалы ынумен атар жрді. Саяси теорияларда за уаыт бойы партияа арсы – жаымсыз траты дстр олданылды, е жасы жадайда партиялара деген шыдамды арым-атынас болды. Оны негізінде халыты егемендігі мен жалпы еркін білдіруші ретіндегі мемлекет жнінде тсінік жатты. Партиялар «жеке мдделерді» ораушы, оамдаы дадарыс пен жіктелуді айнар кзі ретінде тсінілді. Тек буржуазиялы мемлекеттілікті парламенттік конституциялы негіздеріні дамуы ммкіндігіне арай партиялар біртіндеп здеріні саяси жне ыты мртебесін ныайтты. XIX асырды аяы мен XX асырды басында саяси партия проблематикасы саяси ылымны жеке баыты ретінде блініп шыты. азіргі партологияны негізін салушылар болып есептелетін М.Острогорский, Дж.Брайс, Р.Михельсті ебектері кеінен танымал болды.

ылыми дебиетте саяси партияларды мнін тсінуге жне оларды анытамасына атысты р трлі кзарастар алыптасты. XVIII асырды зінде-а аылшын философы Дэвид Юм «Партиялар туралы эссесінде» партияларды алыптасуыны бастапы сатысында, бытыраы кштерді бірлесуіне ызмет еткен кезде, идеология негіз болатындыы жне ажетті роль атаратындыы жніндегі фактіге кіл аударан болатын.

Сондытан да идеологиялы баыт партияны идеялы бірлік, орта кзарастары, мдделері мен пікірлері біріктірген идеялы пікірлестер одаы ретінде арастырады. Б.Констан «партияны андай да бір саяси доктринаны мойындайтын адамдарды бірлестігі ретінде» анытады.

йымды тсіл е алдымен партияларды іс-рекетіні йымды-рылымды аспектісін атап крсетеді. Партияны мынандай белгілері блініп крсетіледі: ерекше рылымыны болуы, мір сруіні затыы, йымдармен арадаы байланыс, жатаушылармен жмыс жне басалары. Функционалды тсіл саяси механизмдегі партияларды саяси рекетін, ролі мен міндеттерін зерттеуге саяды. Саясаттанушыларды едуір блігі партияларды «сайлау» ызметін айындаушы деп санайды жне де партияларды сайлау процесімен байланыстарына, оларды сайлауа даярлану мен оны ткізуге атысуына ерекше кіл аударады.

Марксистік-лениндік дебиеттерде саяси партияларды мнін анытауды леуметтік-тапты тсілдері басымды танытады. Мнда саяси партия деп «оларды нерлым белсенді кілдер біріктіретін жне белгілі бір масаттар мен мраттара жетуі шін басаратын оамды тапты немесе оны жігіні мдделерін білдіретін саяси йым тсініледі. Саяси партия – саяси йымны жоары формасы. Саяси партияларды пайда болуы мен дамуы оамны таптара жіктелуімен, тап кресіні тарихымен, сіресе саяси билікке иелік ету шін кресіні тарихымен байланысты»[68].

Французды ірі саясаттанушысы М.Дюверже партияны мемлекет жйесінде рекет етуші йым ретінде анытаанын айта кеткен жн[69]. Ал, белгілі испан саясаттанушысы Л.С.Санистебан партияларды бірыай саяси пікірге ие адамдардан тратын, здеріні масаттары жолында бірлесіп жмыс істейтін, идеалды (оамны лгісі) немесе материалды (жеке пайданы р алуан трлері) сипаты бар траты иерархиялы йым болып табылады деп есептейді[70].

Партияа анытама берген таы бір батысты саясаттанушы П.Шарон партияны оамдаы мемлекеттік билікке баылау жасауа ызыушылы танытатын жне халытан олдау таба отырып, баса кзарасты станатын топтармен немесе жіктермен бсекелестікке тсетін белсенді саяси адамдарды йымы ретінде тсінеді[71].

Партияны анытауды жоарыда аталан тсілдеріні брі оны тіршілік-рекеті шін маызды кезедер белгілі бір танымды маыза ие екендігін крсетеді. Сонымен бірге олар сыаржатылытан да жапа шегуде жне саяси партияларды мнін толы дегейде ашып бере алмай отыр. Сондытан да бгінгі тада ылыми дебиеттерде белгілеріні, лшемдеріні ттас жйесіні аныталуы арылы партияны «синтездік» анытамасын беруге де рекет жасалуда. На сондытан да саяси партияны халыты бір блігіні мдделерін крсететін жне мемлекеттік билікті жеіп алу немесе оны іске асыруа атысу жолымен осы мдделерді жзеге асыруды зіні масаты етіп оятын пікірлестерді идеологиялы, йымды тобы ретінде сипаттауа болады.

Саяси партияны негізгі ерекшелікті белгілері болып табылатындар:

– белгілі бір таппен, леуметтік жікпен, топпен немесе оларды жиынтыымен байланысы, яни, леуметтік негізіні болуы;

– партия мшелеріні дниетанымды масаттары мен идеологиялы принциптеріні бірлігін крсететін ызметіні белгілі бір бадарламасын иемденуі;

– сайлауда елден бкіл халыты олдау табуа мтылу;

– формальданан йымды рылымыны болуы (мшелік, органдарыны субординациясы, партиялы аппарат жне т.б.) жне за уаыт бойы рекет етуге абілетіні болуы;

– саяси билікке жету масаты жне оны іске асырылуы шін имыл рекеті.

Саяси институт ретіндегі партияны ерекшелігі – бл саяси, мемлекеттік билік шін ашы трде кресуі. Партия зіні алдына андай да болмасын наты масат ойса да мейлі, коммунизм ру немесе оршаан ортаны орау болсын – ол оан билік шін кресті кмегімен жетеді. Осынысымен де саяси партия е алдымен, саяси мірге белсене атысатын, біра кімет билігіне тікелей баылау жасауа мтылмайтын баса да р трлі оамды бірлестіктерден (оамды йымдар мен озалыстар) ерекшеленеді.

р елді задары партияларды мртебесін зінше реттейтіндігін (немесе реттемейтіндігін) айту керек. Бір елдерде партияларды рылу тртібі млдем ыпен реттелмейді. Партия зін-зі сондай трыда жариялауына арай сол кезді зінде-а рекет етуші болып есептеледі. Баса бір елдерде – занама партияны андай да бір мемлекеттік органда формальды трде тіркелуін талап етпейді, алайда йым партия мртебесін тек міндетті органдара белгілі бір наты жаттарды: бадарламасын, жарысын немесе манифестін келіп крсеткеннен кейін ана иеленеді. шінші бір елдерде партияларды міндетті трде тіркелуі ыты актілерде алдын-ала арастырылан, тек содан кейін ана олар йым, мекеме мртебесін иеленеді.

Партиялар здеріні ызметтерін табысты трде іске асыру шін задар олара барынша ке ытарды жне кілеттіліктерді береді. Кптеген елдерде оларды сайланбалы мемлекеттік органдарда здеріні кандидаттарын сыну ыы бекітілген. Саяси партиялар здеріні ызметі жнінде еркін апарат таратуа, здеріні идеяларын, масаттары мен шешімдерін насихаттау ыына ие. Сайлау науаны барысында олар мемлекеттік баралы апарат ралдарына шыуа ол жеткізеді, оны ішіндегі е баалысы радио мен телевизия болып табылады. Партиялар здеріні баспалы басылымдарын тарата алады, баралы жиналыстар, манифестациялар, шерулер ткізе алады. Олара кіметті жне мемлекеттік кімшіліктерді сынауа ы беріледі.

Парламентке сынылан партиялар барынша ке кілеттіліктерді иеленеді. Оларды парламенттік топ (фракция) руа, здеріні кілдерін парламент алыптастыран мемлекеттік органдара жіберуге ыы бар. Біратар елдерде мндай партиялар сайлау аралы кезедерде де мемлекеттік баралы апарат ралдарына ол жеткізе алады. Партиялара берілетін эфирге шыу уаыты, деттегідей, оларды парламенттегі иеленетін орындарыны санына сйкес блінеді. Кптеген елдерде премьер-министр ызметіне кандидат сынанда парламент траасы немесе мемлекет басшысы партиялы топ кілдерімен кееседі.

Партия ызметіні ыты тртібіні белгіленуіні таы бір жаы оларды йымды рылымыны бекітілуі болып табылады. Партиялар туралы за бар елдерді барлыында дерлік партияны ішкі рылымыны мселелері, рылымдары, рамы мен партиялы органдарды зара арым-атынасы толы реттеледі. Партияларды зін-зі таратуына, осылуына, блінуіне, жастар, йелдер жне де баса да йымдар руына ыы бар. Олар здеріні ызметін материалды амтамасыз ету шін ажетті кез-келген млікті иелене алады. Кейбір елдерде партияларды мемлеттік аржыландырылуа ыы бар.

Партиялы негізде саяси партияларды жіктеуге болатын кптеген лшемдер бар екендігін айта кеткен жн. Сол себепті де саяси партиялар лемі кп трлі жне сан алуан. Бл алуан трлілікті саяси партияларды типологиясы тсіндіруге жрдемдеседі. Типологияны негізіне р трлі лшемдер алынуы ммкін. Олар: леуметтік негіз, идеологиялы кейіп, йымдастыру принциптері, ызмет дістері жне басалары.

зіні тапты мніне арай партиялар буржуазиялы, са буржуазиялы, помещиктік, шаруалар, жмысшылар партиясы болып блінеді.

Саяси-идеялы бадары трысынан аланда коммунистік, социал-демократиялы, либералды, консервативтік партиялар болып, сондай-а р трлі діни жне лтты доктриналара сйенетін партиялар болып блінеді.

мір сріп тран тртіпке, масаттары мен міндеттеріні мазмнына атысты аланда революциялы партиялар (оамды радикалды сапалы згертуге мтылатын), реформистік (рылымды негізді згерістерсіз оамды мірді жасартуа мтылатын), консервативтік (оамды мірді алыптасан, траты формасын сатауды жатайтын) жне реакцияшыл партиялар (брыны оамды тртіптер мен рылымдарды алпына келтіруге мтылатын) блып блінеді.

Мемлекеттік билік жйесіндегі орнына арай партиялар билеуші жне оппозициялы партиялар болып, ызмет жадайлары бойынша – ресми, жартылай ресми жне ресми емес партиялар болып блінеді.

Мшелік тріне (згешеліктеріне), йымны принциптеріне сйкес партиялар кадрлы жне кпшілік партиялара блінеді[72]. Кадрлы партиялар демократияны басару формасы ретінде алыптасуымен, саяси мірде жалпыа бірдей дауыс беруді бекітілуімен бірге пайда болды. Кадрлы партиялар саныны аздыымен, формасыздыымен, еркін мшелілігімен, йымды бостыымен, орталысыздандырылан рылымымен ерекшеленеді. Тиісті тіркеуден ткен жне мшелік жарналарды траты тлейтін арнайы мшелік жйесі болмайды. Кадрлы партиялар сайлаулара атысуа жне жеіске жетуге бадар станады. Партиялы кпшілікке ана емес, партиялы актив жне партиялы функционерлер анша болса, соншалыты соан, сондай-а оамны ыпалды топтарыны аржылы олдауына сйенеді. Кп дрежеде кадрлы партияны типіне азіргі уаытта АШ-ты Республикалы жне Демократиялы партиялары, Франциядаы Радикалды партия сйкес келеді.

Кпшілік партияларды жмысшы озалыстары туындатты. Партияны бл типіні нерлым жарын мысалы ретінде 1875 жылы негізі аланан Германияны социал-демократиялы партиясын айтуа болады. Кпшілік партиялар зіні атарына мшелерді ммкіндігінше кптеп тартуа мтылады, йткені оны негізгі аржылану кзі мшелік жарналар болып табылады. Кпшілік партиялара мшелікті бекітілуі, айын йымды рылым, орталытандырылан тр, партия мшелеріні арасындаы тыыз жне траты байланыстар тн. Бдан баса, кпшілік партия ызметті кнделікті мселелері бойынша шешім абылдайды, партиялы кпшілік тменгі бастауыш йымдара бірігеді. Мндай партия халыты арасында тек сайлау науаны кезінде ана емес, траты трде жмыс жргізеді. Кпшілік партиялара, деттегідей, коммунистік, социалистік жне Батыс-Еуропа елдеріні социал-демократиялы партиялары жатады.

Партияларды кадрлы жне кпшілік деп блінуі оларды ызмет тріне арай парламенттік жне авангардты деп блінуіні партиялы типологиясымен толыты. Парламенттік партия билік шін кресті е алдымен кілдік мекемелердегі сайлаулармен байланыстырады. зіні йымдастырушылы ызметін ол негізінен сайлау науаны барысында мандаттарды е кп ммкін санын жеіп алуа жне зіні саясатын парламент пен кімет арылы жргізуге мтыла отырып іске асырады. Партияны парламенттік фракциялары, р трлі дегейдегі депутаттар барлы проблемаларды, соны ішінде партия ішіндегі проблемаларды шешуде ке кілеттіліктерді пайдаланады. Авангардты партия зіні ызметін депутатты мандат шін креспен шектемейді. Ол парламенттен тыс крделі ызметті іске асырады, идеологиялы жне трбие жмыстарына лкен кіл бледі, дниетанымды негізде алыптасады.

Саяси партияларды саяси жйедегі орны мен ролі кбіне оны атаратын ызметтерімен айындалатынын айта кеткен жн. Саяси партияларды атаратын ызметтері оны іс-рекетіні негізгі міндеттері мен баытын, оны оамдаы орнын крсетеді. Саяси партияны нерлым орта функцияларыны атарына:

– леуметтік мдделер кілдігі;

– бадарламалы нсаулар, партияны саяси баытын жасау;

– оамды пікір, саяси білім алыптастыру жне азаматтарды саяси леуметтендіру;

– кадрлар дайындау жне сыну міндеті жатады.

Крсетілген функцияларды шеберінде натыра, жеке міндеттер блінуі ммкін. андай да бір функцияларды мазмны, формалары мен дістері партияларды р трлі типтерінде ерекшеленуі ммкін. Сондай-а айсыбір партиялар да здеріні дамуы мен жадайыны ерекшелігіне арай орындайтын ерекше функциялар да бар.

Партияларды ызметінде таптарды, леуметтік топтар мен жіктерді мдделі кілдіктері маызды орын алады. Бл функцияны мазмны леуметтік кштерді мдделерін айындау, тжырымдау жне негіздеу, оларды біріктіру жне жандандыру болып табылады.

Жоарыда крсетілгеніндей, партияларды генетикалы рылуы, оамны таптара жне баса да мдделері р трлі леуметтік рылымдара жіктелуімен байланысты. ХІХ асыр мен ХХ асырды басы – бл леуметтік-тапты позицияларды шыл трде бліну кезеі. Бл партиялы жйе оамны леуметтік-тапты рылымыны дл кшірмесі деген сз емес. Тапты саясатты алуан трлі нсалары р уаытта да болды: жмысшы табында – демократиялы жне коммунистік, буржуазияда – либералды жне консервативтік. Тапты шеберден шыып кететін лтты жне діни партияларды алыптасуы оамны леуметтік рылымыны кп лшемділігін, саяси мірге оны субъектілері ретінде белсене атысуа мтылатын р трлі жіктерді болатындыын крсетеді.

Соы онжылдытарда кілдікті функциясыны мазмнында айтарлытай згерістер болды. Батыс саясаттанушылары ХХ асырды ортасынан бастап тапты партияларды орнына «жалпыхалыты партия» немесе «бріне арналан партия» деп аталатын партиялар келе бастаандыын айтады. Мндай партия зін андай да бір тапты немесе жікті мдделерімен тедестіруден аула болуа тырысады, здерін жалпы мддені білдіруші ретінде крсетеді. Табыса жету шін, брінен брын сайлауда жетістікке жету шін партия бгінде ттас кштер одаыны мдделерін ескеруі тиіс. Партиялар кп дауысты жеіп алуа рекеттенеді жне соан сйкес р трлі мдделерді келісіміне мтыла отырып, зіні стратегиясы мен тактикасын жасайды. азіргі кезде партияны кейпін тапты бадар ана емес, саясатты белгілі бір типі де алыптастырады.

Аталмыш тжырымдама оам міріндегі объективті згерістерді амтып крсетеді, алайда «бріне арналан партия» деген терминді сзбе-сз тсінуге болмайды: ешбір партия барлыын анааттандыра алмайды, йткені ол саясатты ытимал нсаларыны бірі болып табылады. Партияларды леуметтік негіздеріні кееюіне арамастан, оларды арасында олар брінен брын бадар стайтын кштер трысынан аланда да, сондай-а оларды орта саяси-идеялы бадары трысынан аланда да айырмашылытар саталуда.

р трлі леуметтік топтарды мдделері агрегиттенеді, саяси бадарлама жасау процесінде жне партияны саяси баытын іске асыруда крініс береді. Осыан байланысты партияны келесі функциясы – бадарламалы нсаулар, леуметтік-экономикалы жне саяси стратегиялар жасау. Партияны, деттегідей, белгілі бір идеологиялы принциптерге негізделген за мерзімді саяси бадарламасы болады. Тіпті, егер партия андай да бір ата трыдаы идеологиялы жйеге сйенбесе де, белгілі бір идеологиялы жолды стану оны наты ызметінде жне ол орайтын ндылытарда байалады.

Партияны ызметіні прагматикалы жне идеологиялы стильдері бліп крсетіледі. Прагматикалы партиялар іс-имылды практикалы пайдалылыына, наты масаттара жету шін кез-келген ммкіндіктерді іздеуге баытталан. Прагматикалы типтегі партиялар атал ылымилыа жне соы сатыдаы аиата мтылатын, абстрактілі бадарламалардан здерін аула стайды. Мндай партияларды бадарламасы кбіне сайлау алдындаы платформа болып шыады. Прагматикалы партиялар здеріні мшелеріне атал идеологиялы талаптар оймайды. Идеологиялы шек ою олар шін елеулі роль атармайды жне де р тектес келісімдер жасауа, коалициялар ру жне т.б. барысында оларды рбан етеді.

Идеологиялы партиялар (немесе дниетанымды, доктриналды) белгілі бір ата идеологиялы доктринаа сйенеді. Олар шін здеріне тиісті мраттар мен принциптерді орау, оамды белгілі бір идеологиялы масаттары бар лгіде ру жне оларды мірде іске асыру тн.

Партия мшелеріні оны бадарламалы масаттарын мойындауы – партия ішіндегі байланыстарды беріктігі шін ажетті жадай. Дегенмен, партияда р трлі саяси фракцияларды мір сруі жне оларды арасындаы крес те болмай алмайды. Идеялы-бадарламалы айырмашылыты да зіні шегі бар жне оларды бзылуы йымды жіктелуге жне жаа партияларды пайда болуына келуі ммкін. Сонымен бір мезгілде партиялар (мысалы, коммунистік) жарылы масаттармен жне міндеттермен сыйыспайтын фракциялы креске тыйым салады. Фракциялы креске тыйым салу тиімсіз екенін жне ол партияны саяси-идеялы жаынан атып-семіп алуына келетінін тжірибе айатайды.

Партиялар р трлі саяси доктриналарды дамытуа жне жаартуа ана мтылмайды, сондай-а оларды оамда кеінен таратуа да мтылады. Партияны материалдарыны баспасзде жариялануы, партия кшбасшыларыны радио мен теледидардан сйлеуі, митингілер мен жиналыстарда сз сйлеуі осыан ызмет етеді. Партия зіні саяси баытын оамды пікірді мойындауына жне олдауына мдделі.

Саяси партияны идеологиялы функциясы сондай-а зіні мшелері мен жатаушыларына саяси білім беруге, оамны мшелерін белгілі бір ндылытар мен дстрлер рухында трбиелеуге, азаматтарды саяси мірге атыстыруа саяды жне де аыр соында оларды саяси леуметтендіруге ммкіндік береді.

Саяси партияны билікті іске асыру ызметі:

– мемлекеттік билік пен басару органдарында сайлауа зірлену мен оны ткізуге атысуды;

– партияны парламенттік ызметін, парламентті партиялы фракцияларындаы жне жергілікті билік органдарындаы оны жмысын;

– мемлекеттік органдарды саяси шешімдерді даярлауы мен абылдау процесіне атысуды;

– зіні рамын толытыруды жне баса да міндеттерді зіне осып алады:.

азіргі демократиялы оамдарда саяси партиялар билік шін кресте кштеу дісін жоа шыарады жне сайлау процесіне бадар етіп станады. Сайлау партияларды бсекелестігіні басты аренасы болып табылады[73]. Бсекелестік кресте сайлаушыларды басым блігі саяси баытын адір ттатын партия табыса жетеді. Сондытан сайлаушылар тарапынан олдау табу, зіні электоратын ру мен кеейтуді амтамасыз ету партияны басты міндеттеріні бірі болып табылады.

оамны леуметтік рылымындаы, халыты білім дегейіндегі згерістерді, баралы апарат ралдарыны серіні нтижесінде партиялар сайлаушылара траты ыпал етуден айрылады. Бны американ леуметтанушылары У.Кротт пен Г.Джекобсон анытаанындай, «партияларды олдауды эрозиясы» болып теді. Кптеген сайлаушылар сайлаудан сайлауа дейін зіні партиялы станымын згертеді немесе алуан трлі дегейдегі сайлауларда соыларыны айсыбір проблемаларды шешуге уде беруіне байланысты р трлі партияларды міткерлерін олдайды.

Депутатты мандаттарды жеіп алан партиялар парламенттік фракция немесе партиялы топтар алыптастырады. Фракциялар за жобаларын зірлей отырып, парламентті арауына р трлі сыныстарды енгізеді, кіметке срау салады, кн тртібін жасауа атысады жне баса да кілеттіліктерге ие болады. р трлі партияларды парламенттік фракцияларыны саны ескеріле отырып, парламентті басарушы жне жмыс органдары (комиссиялар, комитеттер, бюролар жне т.б.) алыптасады.

Батыс елдерінде парламент пен муниципалитеттерде партиялы фракцияларды автономиясыны принципі жмыс істейді, соан сйкес фракциялар партиялы съездер мен конференцияларды оса аланда партиялы органдара тікелей баынбайды. Олар наты жадайлармен санаса отырып, партиялы бадарламалар мен масаттарды жзеге асырады. Біра, парламенттік фракцияны тиімді жмысы белгілі бір ішкі тртіпті болуына саятындытан, партиялы фракциялар кбіне барынша ата мінез-лы ережелерін абылдайды жне тіпті оларды бзылуы жадайында шара да олданады. Мысалы, фракцияны пленарлы мжілісінде фракция мшелерін тиісті трде дауыс беруге міндеттейтін («фракциялы мжбрлеу» жне «дауыс беру тртібі» жніндегі ) шешім абылдануы ммкін. Ресми мжбрлеумен жне баса да шаралармен атар барынша тымды болып шыатыны – келесі сайлауларда партиялы міткерлерді атарына кірмеу перспективасы.

Басарушы партияны билікті іске асыруы тек парламенттегі бастамашылды (инициирующий) жне консультативтік ролінен ана крінбейді, сондай-а атарушы органдарды алыптастыруы мен баындыруынан да крініс табады. Саяси партиялар билеуші элитаны алыптастыруа, басарушы кадрларды іріктеу мен таайындауа атысады. Осы орайда олар саяси кшбасшыларды жне мемлекет айраткерлерін трбиелейтін институттар болып табылады.

Билеуші партия зіні парламенттік фракциясы арылы, мемлекеттік аппараттаы зіні кілдері арылы здері сынатын оамды топтарды мдделеріне сйкес келетін шешімдерді абылдауа атысады. Партиялы органдар мен форумдар партияны масаттары мен міндеттерін былайша анытайды: за жобасы жне баса да мемлекеттік актілер трінде оларды іске асырылуы парламентке мше адамдарды здері, сондай-а баса да кімшілік органдар, шаруашылы аппарат жне басалары шін шексіз ыты болып алатындай болуы керек. Демократия жадайындаы жалпы тжірибеде партиялар мемлекеттік жйеге тікелей кшпен кірмейді. Билеуші партиялар здеріні саясатыны кіметті, жергілікті атарушы органдарды іс-рекетімен тікелей йлесуінен ашуа тырысады, кейде айсыбір танымал болмаан шаралар шін здерінен жауапкершілікті алып тастау арылы олардан здерін алыс стайды. Осылайша, партия жне оны органдары мемлекеттен алайда «шеттетіледі» жне оан тек жанама трде ана ыпал етеді. Нтижесінде партиялы органдар мен йымдар тере оамды ерекшелігін сатайды жне здеріні функцияларын мемлекеттік емес негізде орындайды.

Саяси партия мемлекет пен азаматты оамны арасындаы треші ретінде крінеді. Партия бараны мемлекеттік рылымдармен байланысын, азаматтарды саяси атысуын институттандыруды жне халыты оамды-саяси белсенділігіні стихиялы трін йымдасан трге, баылауа бейім трге ауыстыруды амтамасыз етеді. Саяси партиялар арылы азаматтар мемлекетке здеріні топты талаптарын ояды жне сонымен бір мезгілде айсыбір саяси мселелерді шешілуін олдауда оны зіне арата алады. Сол арылы партиялар халы пен мемлекетті арасындаы тура байланысты да, зара байланысты да дамытады.

Партияларды бл жарастырушылы ролі демократиялы оамда барынша айын крінеді. Тоталитарлы жне авторитарлы режим мір сріп тран елдерде билеуші партияны ролі мндай жарастырушылы шеберінен тым алшатап кетеді. Билік шін кресте шынайы бсекелестерді болмауыны нтижесінде билеуші партияны саяси стемдігі алыптасады, ол кімшілік-саяси функцияларды озбырлыпен тартып алады. Билеуші партия мемлекеттен жоары трады, оан баылау орнатады, жне сол арылы азаматты оама стемдік етеді. Партияларды зіні функционалды дегейіні шеберінен шыып кетуі, мемлекеттік органдарды зі ауыстыруа рекет ылуы партияны оамды-саяси табиатын бзады. Мндай йым сзді тура маынасы трысынан аланда саяси партия болудан алады. Сондытан да азіргі уаытта мндай партиялар лемдік ауымдасты пен здері мір срген елдердегі оамды пікірді кз алдында бар беделін тсіріп, саяси аренадан кетуде.

Саяси партиялар азіргі оамны саяси жйесіні маызды блігі бола отырып р трлі партиялы жйелерге жататындыын да айта кеткен жн.