Партиялы жйелер

азіргі кезде р трлі елдерде саяси билік шін креске атысатын саны алуан трлі партиялар рекет етеді. Олар біреумен шектелмей, бірнеше ондаан болуы да ммкін. Сол секілді р трлі партияларды оам мен билік рылымындаы орны да бірдей емес. Атап крсетілгеніндей, оларды бірі кіметтік болса, екіншісі – оппозициялы бола отырып, сонымен бір мезгілде кілдік органдарды жмысына атысады, шіншілері – билік институттарыны алыптасуы мен жмыс істеуін амтамасыз етуде млдем ешандай роль атармайды. Саяси процесс барысында партияларды арасында андайда болмасын зара арым-атынас туындайды, сондай-а саяси партиялар мемлекетпен жне баса да саяси институттармен белгілі бір атынаса тседі. Басаша айтанда, р трлі елдерде белгілі бір партиялы жйе алыптасады, оларды бізді кзарасымыз трысынан аланда оамны саяси жйесіні крделі жйешесі ретінде арастыруа болады.

Сйтіп, партиялы жйе партияларды азаматтармен, мемлекетпен, баса да саяси институттармен жне бір-бірімен зара рекетіні жиынтыы болып саналады, олар сол оамда айсыбір дегейде саяси-кімшілік атынастарды алуа, стап труа жне іске асыруа атысады.

р трлі партиялы жйелерді зерттеуге арналан кптеген отанды жне шетелдік дебиеттер бар. Оларды зерттеу партиялы жйені айсыбір типі партияларды формальды санына арап емес, оларды саяси билікті алыптасуы мен жмыс істеу механизміндегі наты роліне арай аныталатындыын крсетеді. Партиялы жйені рылуына біратар факторлар ыпал етеді. Олар: оамны экономикалы даму дегейі, леуметтік-тапты кштерді араатынасы, оамды атынастарды жетілу дегейі, халыты лтты рамы, тарихи жне діни дстрлер жне басалары. Партиялы жйені алыптасуына рекет етіп тран за жне де е алдымен сайлау задары елеулі ыпал етеді.

Осылара сйкес партиялы жйені р трлі типтері алыптасады. Саяси режимні тріне байланысты демократиялы, авторитарлы жне тоталитарлы партиялы жйелер туралы айтуа болады; стемдік етіп тран леуметтік ндылытара сйкес социалистік жне буржуазиялы жйелер болып блінеді; партия мен мемлекетті арасындаы атынасты ерекшелігіне арай бсекелес жне бсекелес емес, альтернативті жне альтернативті емес партиялы жйелер болып блінеді. алай боланда да барлы осы типологиялар билік шін креске наты атысатын партияларды санына сйкес[74] партиялы жйелерді кппартиялы, екі партиялы жне бірпартиялы болып блінетіндігімен байланысты.

Саяси даму тжірибесі крсетіп отыранындай, оамны демократиялы дамуыны йлесімді трі жне шарты болатын кппартиялы жйе (екіпартиялы). Оларды ерекше згешеліктері бір партияны тарапынан билікке атысты монополияны болмауы жне шынайы саяси оппозицияны мір сруі болып табылады.

Кппартиялы жйе елде билік шін кресте сайыса тсетін бірнеше саяси партияларды болуымен сипатталады. Бл партияларды арасында, деттегідей ода ру немесе келісім жасау тжірибесі болады. Кппартиялылы р трлі леуметтік топтарды мдделеріні барынша толы кілдігін амтамасыз етеді, саяси процесті бсекелестігі мен ашытыына, оамны саяси элитасыны лсін-лсін жаарып труына жрдемдеседі. Соан сйкес кппартиялы жйе саяси процеске де кшті ыпал етуге абілетті.

азіргі уаытта дамыан елдерді кпшілігінде кппартиялы жйе орныты, дегенмен оны жетістігі мен кемшілігіне атысты пікір талас толастар емес. Мысалы, орыс ойшылы Б.Н.Чичерин кппартиялылыты «жатап» немесе оан «арсы» мынандай длелдер келтірді: «жатау» – саяси мселелерді жан-жаты тсіндірілуі, оппозиция тарапынан билікке баылауды болуы, йымдастырушылыа трбиелеу, наыз кшбасшыларды табу; «арсы» – партия кзарастары мен рекеттеріні біржатылыы, кімет билігіні лсіреуі, партияларды кресі процесінде дет-рыпты нашарлауы.

Тарихи тжірибе кппартиялы жйені бірнеше алуан трін крсетеді. Оны наты рылымы – партиялы дет-рып – бір елден екінші елге елеулі трде ауысады. Классикалы кппартиялы жйе (Дания, Бельгия, Австрия, Нидерланды) бірнеше саяси партияны бсекелестігімен сипатталады, оларды ешайсысы парламенттегі кпшілік орынды жеіп алуа жне билікті з бетінше іске асыруа ммкіншілігі жо. Сондытан да кппартиялылыты алуан трлілігі кппартиялылыты бытыраылыы ретінде айындалады. Бл жадайда партиялар коалициялы кпшілік ру масатында ымыраа келуге, одатастар мен серіктестер іздеуге мжбр болады.

Партиялы коалиция – бл мдделеріні консенсусы, ымыраа келуі жне тепе-тедігі негізінде орта саяси масаттара жету шін рылан саяси партияларды одаы, бірлестігі. Партияаралы коалицияларды дстрлі трде электоральды (сайлау науаны кезінде рылады), парламенттік жне кіметтік сияты трлері бліп крсетіледі. Сондай-а легислатуралы коалицияны да ажыратуа болады, оан партиялар сайлауа зірлік барысында бірігеді жне оларды рекет ету мерзімі бкіл легислатураа, яни сайланбалы органны кілдік мерзіміне есептеледі жне коньюнктуралы коалициялар да бар, олар тек сайлаудан кейін алыптасады жне кбіне уаытша сипатта болады. Кппартиялы бытыраы жйе кезіндегі атарушы билікті трасыздыы нтижесінде саяси тжірибеде саяси билікті аса тратылыы мен тиімділігіне кепілдік беретін баса партиялы тртіпке ту рдісі байалады.

Кейбір саясаттанушылар кппартиялылыты ерекше трі ретінде блокты жне поляризациялыты бліп крсетеді. Мнда саяси аренада екі жне одан да кп ірі саяси блоктарды біріктірген бірнеше саяси партиялар рекет етеді[75]. р трлі партияларды зіне тарта отырып, блоктар саяси кштерді шоырлануына, саяси процесті саталуын жеуге ммкіндік береді. Партиялар здеріні сайлау алды стратегиясы мен тактикасын блоктарды біріне жататындыын есепке ала отырып рады. Сайлауды нтижелері тек жекелеген рбір партияны кшіне арап емес, блок ішіндегі рекеттерді йлесіміне арап та аныталады. Мысалы, Францияда Социалистік партия басаратын солшыл кштер блогы мен Республиканы олдау Бірлестігі (РБ) басаратын ошыл партия біріне-бірі арсы трады.

стемдік етуші партиясы бар кппартиялы жйе (стемдік ету тртібі) оппозицияны тиімділігіні аз болуы барысында билікте бір партияны за уаыт болуымен сипатталады. Билеуші партия зіні арсыластарыны лсіздігі мен ыдыраылыыны, олара берік оппозициялы ода руа ммкіндік бермейтін біратар айшылытарды арасында стемдік ету жадайына жетеді жне оны стап трады.

Мысала, Жапонияда 1955 жылдан 1993 жыла дейін билік либералды-демократиялы партияны олында болды, ндістанда соыстан кейінгі кезеде билікті за уаыт бойы ндістан лтты Конгресі стап трды. Швецияда Социал-демократиялы жмысшы партиясы стемдік етуші партия болып табылады. стемдік ету тртібінде – стемдік етуші партия траты бірпартиялы кімет алыптастыруа ммкіндік береді, біра зіне билеуші партияны оралымсыздыын, тоырап алу аупін алады.

Екіпартиялы жйе елде уатты екі партияны болуына саяды, оларды райсысы з бетінше билікті абылдауа жне оны іске асыруа абілетті болады. Партияларды біреуі сайлауда жеіске жетсе, екіншісі оппозицияа айналады, сйтіп олар лсін-лсін билік тізгінін бір-біріне ауыстырып отырады. Сайлаушы екі саясатшыны арасында жне тіпті мемлекеттегі екі билеуші команданы ортасында тадау жасау ммкіндігіне ие. «Екіпартиялы жйе» тсінігі, елде баса да, ыпалы аздау партияларды да мір сретінін жоа шыармайды. Олар да саяси процеске атысады, біра жеіске жетуден шынайы міттене алмайды.

Екіпартиялы жйені классикалы лгісі АШ-та алыптасты, онда Демократиялы партия мен Республикалы партия бір-біріне арсы трады. лыбританияда консерваторлар мен лейбористер билік шін крес жргізеді.

Классикалы екіпартиялы жйемен атар екіпартиялыты модификацияланан нсасы да – «жартылы екі партия» жйесі де бліп крсетіледі. Мнда да зара ірі партиялар бсекелеседі, біра оларды ешайсысы парламенттегі абсолюттік кпшілік орына ие емес жне кіметті алыптастыру шін шінші партиямен коалицияа кіруі тиіс. Бл шінші партия тепе-тедік ролін атарады, ол жетекші партияларды біріні басымдыын амтамасыз ету шін олдау крсетеді. Мндай тртіп ГФР-да алыптасан, онда СДПГ мен ХДС / ХСС арасындаы реттеуші ролін Еркін Демократиялы Партия атарады.

Екіпартиялылыты алыптасуына кбіне мажоритарлы сайлау жйесі ммкіндік береді. Бипартизм билікті салыстырмалы трдегі тратылыын амтамасыз етуге ммкіндік жасайды, яни коалициялы келісімдерді трасыздыынан еркін, бірпартиялы кімет рады. Екіпартиялы жйе мдделерді артикуляция жне агрегация процесін жеілдетеді, йткені бсекелестікке тсетін партияларды райсысы зіні электоралды негізін барынша кеейту масатында р трлі леуметтік топтарды талаптарын жинатап орытуа, «ысартуа» мтылады[76], – деп крсетеді француз саясаттанушысы Р.-Ж.Шварценберг. Таы бір француз саясаттанушысы М.Дюверже де осыан сас баа береді[77]. Сонымен атар екіпартиялы жйе шешімдер абылдауа са, азшылыты мдделерін білдіретін, онша беделді емес партияларды атыстырудан шеттететіндігі шін сына шырайды.

Кппартиялы жне екіпартиялы жйені андай да бір тріні тиімділігі мен демократиялылыын априорлы трыдан жоары баалап, оан бір жаты баа беру ммкін емес. Брі де елді тарихи дамуыны ерекшеліктеріне, тратанан дстрлерге, наты саяси жадайа байланысты.

Бірпартиялы жйе авторитарлы жне тоталитарлы режимдерге тн екендігін, сондай-а дамушы елдерде тараландыын айта кеткен жн. Бірпартиялы жйеде партия басарушылар мен бараны арасындаы байланысты амтамасыз етеді, сонымен бір мезгілде парламент те, сайлау механизмдері де не жойылады, не болмаса зіні наыз мнінен айырылады.

Бірпартиялы жйе билікке тек ана бір партияны монополиясы болуымен сипатталады. Бірпартиялы жйеде саяси бсекелестік деген атымен болмайды. Билеуші партия билікке зімен атар басаларды міткер болуына жол бермейді. Десек те, авторитарлы режимде стемдік етуші партиямен атар баса да саяси партиялар ресми трде мір сруі ммкін, біра соыларыны шынайы дербестігі болмайды, ызмет рісі барынша шектеулі болады жне билеуші партияны жетекші ролін мойындайды. Мндай жйе екінші дниежзілік соыстан кейін Шыыс Еуропаны біратар елдерінде – Болгарияда, ГДР-де, Польшада, Чехословакияда алыптасты, онда аталмыш одатас партиялар саяси мірде болмашы ана роль атарды.

Авторитарлы режим мір сріп тран кейбір дамушы елдерде бірпартиялы жйелерге зіндік ерекше згешеліктер тн. Мнда билеуші партияны ролі мемлекет басшылыыны саясатын жаппай олдауды йымдастыруа саяды. Партиялар басарушы мемлекеттік органдара сыныла отырып, мемлекетті басаруа тікелей атыспай, алай боланда да кбіне «екінші рольде» рекет етеді.

Тоталитарлы режимде тек бір ана саяси партия рекет етеді, аландары таратылады немесе олара тиым салынады. Партиялы жне мемлекеттік рылымдарды ттастыруды нтижесінде билеуші партия мемлекеттен жоары трады жне онда стемдік жасаушы рольді іске асырады. Бір ана партияны билік функцияларына монополиясы саясаттаы субъективтілікке жне волюнтаризмге, басаруды міршіл дісін иеленуге, халы пен билікті арасындаы зара байланысты бзылуына жне бара халыты саясаттан шеттетілуіне алып келеді.

ХХ асырда бірпартиялы жйені жмыс істеу тжірибесі оны тиімсіздігі мен антидемократиялылыын айын крсетті. азіргі кезде мндай жйелерді беделі тсіп, саяси аренадан кетуде. Мны мысалы Шыыс Еуропа мен Еуразия елдеріндегі партиялы жйелерді айта рылуы болып табылады. Мселен, ХХІ асырды басында азастан Республикасында саяси мірді р трлі баыттарын крсететін 12 саяси партия ресми трде тіркелді. Бізді елімізде тпелі кезені динамикалы партиялы жйесі алыптасан. Жаа партияларды кпшілігі зірге саны жаынан аз жне аморфты, оларда наты айындалан леуметтік негіз жне елді дамуыны конструктивті бадарламасы жо. Партиялы рылымды ру жніндегі млімдеме мен декларациядан бастап халыты сенімінен шыу жне мемлекетті басарудаы шынайы саяси рольге дейінгі аралыта соншалыты за та, ауыртпалыты, сонымен бірге арама-айшылыты жолды жріп ту міндеті тр.

Демек, бізді елімізде партиялы жйені алыптасу процесіні лі аяталатын трі крінбейді. Партиялар, оамды бірлестіктер туралы заны абылдануымен бірге азастанда саяси партияларды бірігу процесі жеделдеді жне сайлауа міткерлерді сыну партиялы тізімдерді негізінде жретін жадайларда сайлауа белсене атысу есебімен атар озалыстар да кшейді.

Осыан байланысты азастандаы кппартиялылы – ара басты амы емес, оамны белгілі бір жіктеріні мдделерін білдіруге жне орауа абілетті саяси рылымдарды алыптастыру тсілі екендігін атап крсеткен жн. Мемлекеттік билікке атыса отырып, олар елдегі туындап отыран иындыты жеетін жне экономикалы дамуа, азастан халыны ытары, бостандытары мен амандыы, тыныштыы шін мемлекетті ныайтуа ммкіндік беретін орта шешім табуа ндейді.

азіргі уаытта азастанны саяси орталыы ролін іс жзінде ел басшылыы – президент пен білік партиясы деп аталатын билік «вертикалы» орындап отырандыы жніндегі кейбір алымдар мен саясаткерлерді пайымдаулары ккейге онады. Бл саяси кш шын мнінде елді оамды-саяси міріні реттеушісіне айналды. Демократиялы оамны лшемдеріне жауап беретін партиялы жйені алыптасуы мен дамуы процесі кбіне солара байланысты.

Партиялы жйені алыптасуы – жалпы бл бірнеше ондаан жылдар бойы жзеге асырылатын жне барынша заа созылатын процесс екендігін есте стаан жн. Ол оамны леуметтік жіктелуімен, негізгі леуметтік топтар мен ттас аландаы оамда саяси сана мен саяси мдениетті демократиялы типтеріні алыптасуымен осарлана жреді. Сонымен бірге, посткеестік кеістікте саяси партияларды ай кезде болмасын, ткен кезедегі батыс елдеріні саяси мірінде партиялар андай маыздылыа ие болса, дл сондай маыздылыты иемденуі екіталай. азіргі лемде жаппай аталмыш саяси институт мірге келтірген оамды атынастарды эрозиясымен байланысты партияларды лдырауы (леуметтік-тапты арсы тру) байалады. азір, брыны ткен кезедегі леуметтік байланыстар келмеске кетіп, экономика баран сайын жаандана тсіп, шынайы билік уатты мдделі топтара кше бастаан шата, партияларды здеріні сайлаушыларына берген уделерін орындауа ммкіншілігі жо, бл олара деген жаппай сенімсіздікті тудырады.

Соан арамастан, траты кппартиялы жйе тарихи трде алыптасан елдерде партиялар саяси мірді барынша елеулі факторы болып алуда. Осындай елдерді тжірибесі крсетіп отыранындай, оамды-саяси тратылы пен оамны тиімді дамуы шін екі немесе ш партия стемдік ететін саяси жйені нсасы лдеайда арты боп табылады.

Осыан байланысты, оамдаы саяси партиялар мен оларды жйелеріні ызметі оамды йымдар мен озалыстарды ызметімен толыып отыратындыын айта кеткен жн. азіргі жадайда оларды маыздылыы арта тсуде. Олар оамны саяси міріне баран сайын кбірек ыпал етуде.