Оамды йымдар мен озалыстар

оамды бірлестіктер проблемасында оамды йымдар мен озалыстарды зерттеу маызды орын алады. оамны оамды-саяси мірінде саяси партиялармен атар оамды йымдар мен озалыстар да елеулі роль атаратынын атап айтан жн[78]. Партиялара араанда олар билікті іске асыруа тікелей атысуа мтылмайды жне бан байланысты міндеттерді зіне алмайды. Алайда, зіні ерекше міндеттері мен функцияларын жзеге асыра отырып, оамды йымдар мен озалыстар лкен оамды мні бар мселелерді шешеді, мемлекеттік, шаруашылы, леуметтік-мдени рылыса оматы лес осады. оамды йымдар мен озалыстарды тарматанан жйесіні алыптасуы азаматты оамны дамуыны крсеткіші, оны мдделеріні кп трлілігі мен рылымдануыны айаы болып табылады.

оамды йым – бл біршама траты жне тменнен жоары арай йымдасан ішкі рылымы бар, билікке ыпал етуші жеке дара жне жымды мшелігі алыптасан, мдделеріні ортатыы негізінде рылан азаматтарды ерікті, мемлекеттік емес, партиялы емес бірлестігі. оамды йымдара жарысыны болуы, мамандандырылан басару аппаратыны, біршама траты рамыны болуы, йым мшелеріні оны мліктік негіздерін руа материалды атысуы (мшелік, масатты жарналар) тн.

Осы белгілерге сйкес, оамды йымдара ксіптік одатарды, ксіпкерлер одаын, кооперативтік йымдарды, жастар, йелдер, ардагерлер йымдарын, шыармашылы (жазушылар, сазгерлер, театр айраткерлері жне т.б.) одатарды, р трлі ерікті (ылыми, техникалы, мдени-аартушылы) оамдарды жатызуа болады. Оларды ызметіні ауматы шебері есепке алына отырып жергілікті, айматы, жалпы мемлекеттік, халыаралы оамды йымдар болып блінеді.

оамды озалыс деп белгілі бір оамды масаттарды кздейтін, біра айын йымды рылымы мен белгіленген мшелері жо, азаматтарды бірлескен ызметін атайды. оамды озалыстар кпшілікке арналуымен, лкен леуметтік негіздерімен, йымды жне идеялы формасыздыымен, рамы мен бадарыны трасыздыымен, кбіне стихиялыымен жне рекеттеріні шашыраылыымен кзге тседі. озалыса атысушыларды арасындаы байланыстар кбіне йымды сипатта емес, саяси-идеялы сипатта болады. оамды озалысты негізгі масаты е жалпыа орта тсініктерді, айталы, еркіндік, тедік, ділеттілік, жаару сияты тсініктерді кмегімен алыптасады.

оамды озалыстарды типологиясы р трлі негіздер бойынша жргізіледі. Масаты мен ызмет аясына сйкес соыса арсы, экологиялы, жастар, йелдер озалыстары, нсілдік жне лтты те ытылыты жатайтын озалыстар, ттынушыларды орайтын озалыстар, діни озалыстар жне баса да кптеген озалыстар болып блінеді.

мір сріп тран рылыса атысы бойынша оамды озалыстар революциялы, контрреволюциялы, реформистік, консервативтік, реакцияшыл болып блінеді; рекет тсілдері мен дістері бойынша – зорлышыл жне зорлышыл емес озалыстар болып блінеді.

оамды озалыстар р трлі леуметтік негізде алыптасуы ммкін. Оларды кейбіреулері, мысалы, соыса арсы, экологиялы, лт-азатты озалыстар тап аралы (таптан тыс) сипатта болады. Екіншілері айын крінетін леуметтік-тапты сипатта ерекшеленіп, – жмысшы, шаруа, буржуазиялы озалыстар, сондай-а зиялы ауым, фермерлер, са меншік иелеріні озалыстары ретінде айындалады. оамды озалыстар жынысты ерекшелігі мен жас млшеріне арай да: жастар, балалар, йелдер озалыстары, зейнеткерлер озалысы жне басалары болып топтасады. Ксіби белгілері бойынша алымдар, дрігерлер, жазушылар жне т.б. озалыстар рылады.

оамды озалыстар ядролы соыс аупін болдырмау, халытарды экономикалы, мдени жне саяси арым-атынастарын дамыту, экологиялы апатты алдын-алу, мдени мраны сатау жне т.б. р трлі леуметтік-саяси масаттарды кздейтінін айта кеткен жн[79]. Наты оамды озалыстар лтты тарихты мні мен маызын іздеп таба отырып, жекелеген мемлекеттер шеберінде рістей алады, олар айсыбір тарихи кезедегі ерекшеліктерін крсетіп жне мселенки, экологиялы озалыс сияты ке халыаралы сипата ие болып, бір топ елдерді шеберінде де тарала алады.

Ерікті бірлестіктерді оамды йымдар мен озалыстара блу кбіне шартты сипатта болады жне де рдайым оларды дл ажырату оайа тсе бермейді. оамды озалыстар йымды принциптерді кшею шамасына арай кбіне оамды йымдар жне де тіпті саяси партия руды негізіне айналады. Мселен, экологиялы озалысты дамуы р тектес экологиялы одатар мен ассоциацияларды рылуына, кейін кптеген елдерде «жасылдар» партиясыны рылуына себепші болды. КСРО-ны брыны республикаларын алар болса, оларда халы озалыстары мен майдандары лтты-демократиялы партиялара айналып, алыптасты.

Жоарыда крсетілгендей, оамды йымдар мен озалыстар саяси билікті жеіп алу мен іске асыруды зіні масаты етіп оймайды, оан ашы трде баылау жасауа мтылмайды. Олар шін саяси процестерге ыпал етуді негізгі тсілі билікке ысым крсету болып табылады. Олар оамды мірді баса салаларындаы (экономикалы, леуметтік, мдени) міндеттерді орындау шін ажет боландытан ана саяси ызметпен айналысады. Біра, оамды йымдар мен озалыстар здеріні алдына тікелей саяси масаттарды оймаса да, оларды ызметі объективті трде саяси сипатта болады. Азаматтарды бірлесуге деген конституциялы ытарыны зі оларды саяси рекеттер шеберіне осады.

р алуан оамды рылымдарды саяси арым-атынастара ыпал ету дегейі де р трлі. Оларды бірі – жмысшы, ксіпода жне лтты озалыстар жне т.б. – саяси жадайа елеулі трде ыпал етеді, екіншілері – саяси мірге іс жзінде атыспайды. Алайда, азіргі кездегі оамны жалпыа бірдей саясаттандырылуы жадайында оамды бірлестіктерді ешайсысы саяси процеске тікелей немесе жанама атысудан толыымен шеттей алмайды. оамды йымдар мен озалыстарды саяси ролі мемлекеттік билік органдары мен р трлі дегейдегі басару органдарыны саяси шешімдер абылдау процесіне ыпал етуден, билік рылымдарына азды-кпті болса да траты ысым крсетуден трады.

оамды йымдар мен озалыстар зінше мдделі топтар мен ысым-топтары ретінде ала шыады. Мдде топтары немесе мдделі топтарды тжырымдамасын А.Бентли, Д.Трумэн жасады жне оны басалары батысты саясаттануда мойындайды жне берік станады. А.Бентлиді пікіріне сйкес, саясат дегеніміз – белгілі бір топтара йымдасан адамдарды здеріні масаттары мен мдделеріне жету шін зара рекеті мен кресі процесі. Мдделі топтар – блар ерікті йымдар, олар оан кіретін адамдарды баса да топтармен жне саяси институттармен, сондай-а йымдарды з ішіндегі зара арым-атынастарындаы мдделерін білдіру шін жне сыну шін рылады[80].

Топтарды бсекелестігінде йымдасан мдделерді едуір блігі азаматты оам жолымен анааттанады. Біра біратар жадайларда топ мшелеріні жымды ажеттіліктерін іске асыру билікті шешімдерін талап етеді. Егер мдделі топ жеке мдделерін жария билікті институттарына масатты трде ыпал ету жолымен анааттандыруа ол жеткізетін болса, онда ол ысым тобы ретінде сипатталады. «ысым тобы» деген ым азаматты оамда туындайтын леуметтік-топты мдделерді саяси фактора айналу арынын ашып крсетеді. ысым топтарыны ызметіні тиімділігі кбіне олар тартатын ресурстара (меншік, апарат, маманды жне тжірибе, мдени ыпал, этникалы жне діни байланыстар жне т.б.) атысты болады. Ксіптік одатар, ксіпкерлер ассоциациялары, кооператорлар, ттынушылар одатары, ерікті оамдар жне баса да оамды бірлестіктер (саяси партиялардан баса) мдделі топты трлері болып саналады.

Кптеген елдерде, соны ішінде азастанда да е баралы оамды йым ксіподатар болып табылады, олар ндірістегі, сондай-а ндірістік емес салалардаы ызметіні трі бойынша орта мдделерімен байланысан ебекшілерді ерікті негізде біріктіреді, оларды басты ызметі зіні мшелеріні леуметтік-экономикалы жне ебек ытары мен мдделерін орау болып табылады.

Нарыты экономикалы атынастара ту, мемлекеттік ксіпорындарды жекешелендіру жадайында ебекшілерді зады мдделері мен ытарын орауда ксіподатарды маызы шыл артты. Белгілі боланындай, брыны КСРО-да ксіподатарды басшылыы леуметтік-экономикалы саясатта енжар роль атарды, мнісі бойынша ксіпорын кімшілігіні осалы блігі болып табылды. Ал азіргі азастан жадайында жадай шыл згерді. Ксіподатар тек леуметтік-экономикалы атынастара ана емес, сондай-а оамдаы саяси процестерге де елеулі ыпал ететін жымды келісімдер, біратар уатты ереуілдер жасауда здерін жаппай берік кзарас трысынан крсете білді. азіргі уаытта олар з ызметтеріні жаа жадайлара сйкес трін іздестіруде.

Дниежзілік тарихта уатты ксіподатар мен ксіпкерлер бірлестігі кіметті з талаптары алдында кейін шегінуге мжбр еткен мысалдар белгілі. Осы масатта олар саяси ысымны р алуан трлері мен дістерін олданды. Оларды айтар болса: баралы апарат ралдарындаы насихат науаны, сйкес талаптармен ол жинау, ереуілдер, кімет жарлытарына бой сынбау, пикеттер, митингілер, салтанатты шерулер жне басалары.

ысым топтарды билік органдарына ыпал етуіні деттегі тсілдері болып табылатындар: біріншіден, билікті кілдік жне атарушы органдары рамына, сондай-а кімшілік аппаратты функционері ретінде з мшелерін тікелей сынуы; екіншіден, йым мшелеріні парламент комиссиясы мен шаын комиссиясыны, ведомствоаралы комитеттер мен ызмет саласына атысуы; шіншіден, парламентті, кіметті мшелерімен, мемлекеттік аппарат шенеуніктерімен жне т.б. жеке «досты» байланыстарды олдауы.

Барлы елдерде іс жзінде лоббизм сияты (аылшын тілінде lobby – кулуар) билік органдарына ысым жасауды формасы кеінен олданылады. Лоббизм – кп сатылы былыс. Бл – билік институттарыны жмыс істеуіні ресми процедураларынан тыс іске асырылатын астыртын ызмет, оны барысында ыпалды ептілер мен саясаткер-лоббистер белгілі бір топтара ажетті за жобаларын орауа, талап етілген кімет шешімдерін абылдауа немесе сол шін тиімді мемлекеттік тапсырысты жасауа мтылады. Жеке кездесулер, байланыстар, келіссздер, «басып шыарушыдан» хаттар мен жедел хаттарды табыстау, ылыми зерттеулерді нтижелері баяндалан мтіндер, оамды пікірді сауалнамалары жне т.б. осы масата пайдаланылады. Лоббистер кбіне здеріні масаттарына ол жеткізу шін аратып алу, пара беру, ызмет крсету, ауіп тндіру, бопсалау жне басалары сияты ралдардан тартынбайды.

Лоббизм сіресе АШ-ты саяси міріне тн. Дегенмен мнда лоббизм тек ана кеінен олданылатын астыртын трдегі сатып алу ана емес, сондай-а нерксіп корпорациялары мен фирмаларды ызметкерлеріні, загерлерді, есепшілерді, салы инспекторларыны, ксіподаты жне баса да оамды йымдарды функционерлеріні сарапшылар мен кеес берушілер ретінде атысуымен за жобаларын жне кімшілік-басарушылы актілерді зірленуі мен абылдану жйесі. Билік органдарына ыпал етуді аталмыш формасы белгілі ережелерге баындырылып, заа сйкес аржылы баылауда болса да, саяси былыс ретіндегі лоббизмні зіні табиаты брібір оан толытай баылау жасауды болдырмайды.

Кріп транымыздай, лоббизмді зады жне засыз деп блуге болады. Бларды екеуіні де шекарасын анытау иын боландытан, р трлі елдерде оан саяси былыс ретінде арау да бір жаты емес. Лоббизмге деген тыйым салушы жне ыты реттеушілік кзарас бар. Бірінші кзарасты жатаушылар лоббизмді ылмысты ызметке теестіреді жне осы негізде юридикалы жазалау шараларын енгізу жолымен оны жоюа тырысады. Екінші кзарасты жатаушылар лоббистік белсенділікті ыты шебермен шектеуге мтылады. Мысалы, Францияда лоббистік ызмет засыз деп танылады, ндістанда – сыбайлас жеморлыпен теестіріледі, яни, мемлекеттік билік органдарыны лауазымды адамдарына пара беруді трі боп есептеледі, АШ пен Канадада ол лоббизм туралы замен реттеледі. Мен екінші кзарасты тиімді деп топшылаймын, йткені бл кзарас халыты р трлі топтарыны мдделерін ыты шеберде сынуды ояды. Сонымен бірге ресми емес лоббистік ызмет, рине замен шектелінуі тиіс.

Осыан байланысты мемлекетті ыты нормаларын мойындайтын йымдардан баса конституциялы рылысты, рекет етіп тран тртіпті принциптерін жне азаматты ытарды ресми тсінумен айшы келетін оамды бірлестіктер де пайда болуы ммкін екендігін атап айтан жн. Мемлекет мндай йымдарды мойындаудан бас тартады жне олар ресми емес деп есептеледі. Оларды кейбіреулері мір сріп тран оамды-саяси тртіпке, ыты нормалара шыдамдылы танытады, екіншілері кіметпен ымыраа келмейтін оппозицияа айналады да, онымен крес жолына тседі. Бларды екеуі де р трлі елдерде, соны ішінде Еуразия елдеріні аумаында да бар.

азіргі уаытта рбір елде ондаы алыптасан наты жадайды крсететін оамды йымдар мен озалыстар аз емес. Соы жылдары брыны КСРО-ны аумаында, соны ішінде азастан аумаында да кптеген оамды йымдар мен озалыстар пайда болды. Бгінде бізді елімізді оамды мірінде мыдаан оамды йымдар мен озалыстар рекет етуде, оларды оамдаы ролі артып келеді.

азастан халыны баралы санасыны рылымында жаа демократиялы жне нонконформистік кіл-кйді жне гуманистік ндылытарды пайда болуы оамды йымдар мен озалыстарды брыны, кбіне тиімсіз формаларынан азат етілген азастанны леуметтік-саяси кеістігін толтыруа абілетті азаматтарды оамды бірлестіктеріні жаа трлерін туындатады. Сйтіп, бізді елімізде азаматты оамны жмыс істеу рісі кеейіп келеді, бл леуметтік-саяси саланы демократиялануыны нерлым жалпы рдісін білдіреді. Мнда тек азастанны оамды міріндегі позитивті дстрлермен органикалы байланысты жоалтып алмау маызды жне оан бзушы сипаты бар жне елді демократиялы жааруына зиян келтіруге абілетті оамды бірлестіктерді енуіні алдын алу керек.

азіргі ркениетті оамдарды саяси жйесіні элементі бола отырып, оамды йымдар мен озалыстар аса маызды функцияларды орындайды. Сондытан оамды йымдар мен озалыстарды функцияларын айындауды маызды теориялы жне практикалы мні бар, йткені бл азаматты оам мен ыты мемлекет жйесіндегі оларды орнын анытауа, сондай-а оларды белсенділігіні байалу формаларын, тсілдерін крсетуге кмектеседі.

Барлы оамды йымдар мен озалыстарды орта, негізгі функцияларыны атарына жататындар:

1. Бірлестік мшелеріні мдделері мен ажеттіліктерін айындау жне анааттандыру. Адамдар ксіби тиістілігімен, жас ерекшеліктерімен, жеке бейімділігімен жне т.б. байланысты айсыбір ерекше ажеттіліктерін анааттандыру масатында йымдар мен озалыстара бірігеді. Бл мдделер бастапыда аса кмескі, жеке басты жне ызбалы трде крінуі ммкін. оамды йымдар мен озалыстар мндай екі шты кзарастар мен пікірлерді наты талаптара айналдырып, сол бірлестікті бадарламасына сай айта рады, сол арылы з мшелеріні мдделер айналымына ммкіндік береді. Саяси партиялармен атар оамды йымдар мен озалыстар мдделер агрегацияларыны міндеттерін де, яни пікір талас арылы оларды арасындаы белгілі иерархиялар мен басымдытаы кптеген жеке талаптар мен жарылар келісімін белгілі бір дрежеде шешеді. оамды йымдар мен озалыстарды бл функциясы жетілмеген партиялы жйе жадайында лкен маыздылыа ие болуда.

2. леуметтік біріктіру мен жмылдыру функциясы топ мшелері мен оны жатаушыларды аталмыш рылымны масаттары тірегінде біріктіруге жне йымдастыруа саяды. Бл функция наты оамды бірлестікті шеберінен шыып кететін нерлым ке ауымда бола алады[81]. оамды йымдар мен озалыстар жртшылыты назарын ткір проблемалара аудартады, зіндік шешім нсаларын сынады, здеріні бастамаларыны оамнан олдау табуына мтылады.

3. леуметтендіру функциясы. зіні мшелерін оамды маызды проблемаларды шешуге тарта отырып, оамды йымдар мен озалыстар оларды белсенді мірлік позицияларыны алыптасуына, саяси білімі мен мдениетіні ктерілуіне, азаматтарды мемлекеттік жне оамды істерді басаруа тартуа ммкіндік береді.

4. Репрезентативтік функция немесе з мшелеріні баса саяси институттармен зара арым-атынасындаы мдделерін сыну мен орау ызметі. оамды йымдар мен озалыстар з мшелеріні ерекше мдделері мен ажеттіліктерін ынуа жне білдіруге ммкіндік беріп ана оймайды, сондай-а, осы мдделерді сынуды міндеткерлігін, топ талаптарын мемлекеттік органдара, саяси партиялара, басарушы элитаа млімдеп, жеткізу жауапкершілігін де зіне алады.

оамды йымдар мен оалыстарды билік рылымдарына ыпал етуі екі жолмен: электоралды кілдік арылы (сайлау жйесі арылы) жне йымдасан мдделерді тікелей, функционалды кілдігі арылы іске асуы ммкін.

5. оамды йымдар мен озалыстарды таы бір функциясы саяси-оамды рылымдарды жаа лгісін жасау, леуметтік байланыстарды дстрлі емес формаларын іздеу мен сынап кру болып табылады. оамды, зіндік рекетті сипаттаы ерікті бірлестіктер леуметтік эксперимент жргізуді, халыты леуметтік белсенділігіні жаа зін-зі басару формасын іздеу мен іске асыруды тедесі жо жолы бола алады.

Жоарыда айтыландарды брін орытындылай келе, саяси партиялар мен оамды йымдар, озалыстар – блар азаматтарды здеріні мдделеріні ортатыы негізіндегі оларды еркін кіл білдіруі нтижесінде пайда болан, біра зіні ызметіні масаты ретінде пайда табуды кздемейтін ерікті рылымдар. Саяси партиялар, оамды озалыстар, азаматтарды мдделері бойынша рылымдары – йымдар, оамдар, одатар, ассоциациялар, орлар жне т.б. оамды бірлестіктер ретінде танылады. Демек, андай да бір леуметтік ажеттіліктерді бірлесіп анааттандыру шін немесе халыты белгілі бір категориясыны мдделерін білдіру жне сыну шін рылатын азаматтарды барлы рылымы оамды бірлестік болып табылады. рбір елді занамасы масаттары оамны мдделерімен, моральды нормалармен жне жалпы адамзатты ндылытармен сыйыспайтын оамды бірлестіктерді – саяси партияларды, оамды йымдар мен озалыстарды ызметіне рсат етпейді. Соны ішінде кіметті латуды немесе конституциялы рылысты кштеп згертуді масат ететін немесе оан ол жеткізуді дісі ретінде соысты, зорлы-зомбылыты, мейірімсіздікті насихаттайтын, нсілдік, лтты жне діни алауыздыты оздыратын оамды бірлестіктер руа тыйым салынады. Сондытан саяси партияларды оамды йымдар мен озалыстарды арта тскен алуан трлілігі мен белсенділігі оамны оамды міріні тере процестерін крсетеді, саяси кштерді айтадан топталуына елеулі ыпал етеді, жаа леуметтік-саяси орта рады.

Осылайша саяси партияларды, оамды йымдар мен озалыстарды ызметі ркениетті, азаматты оамны алыптасуыны, саяси жйені демократиялануыны, зін-зі басаруды дамытуды шынайы крсеткіші болып табылады. Оларды жмысы нтижелі болан сайын ркениетті, азаматты оам да кемелденіп, беки тседі.

Оныншы таырып. °ËÅÓÌÅÒÒIÊ-ÝÒÍÈÊÀËÛ² АУЫМДАСТЫТАР ЖНЕ ЛТ САЯСАТЫ

°ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ïðîöåñòåð ìåí õàëûºòàðäû» ¼çàðà ºàðûì-ºàòûíàñòàðûí äàìûòó ïðîáëåìàñû ºî¹àì ¼ìiðiíäåãi àñà ºèûí äà ê¾ðäåëi º½áûëûñ áîëûï òàáûëàäû. Сонымен атар олар саясаттануды зекті мселесі. ´éòêåíi áiçäi» ¸ëåìiìiçäå ¾ø ìû»íàí àñòàì ½ëòòàð, ½ëûñòàð ìåí òàéïàëàð ¼ìið ñ¾ðåäi. Оëàðäû» iøiíäå ¾ëêåíäåði ìåí êiøiëåði äå, àçàòòûº àë¹àíäàðû äà, ºàíàëóøûëàðû äà áàð. Àë ñîëàð ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº äàìóäû» ò¾ðëi ñàòûñûíäà ò½ðìûñ рып îòûð. ľíèå æ¾çiíäåãi ò¾ðëiøå õàëûºòàðäû» òîºñàí ïðîöåíòòåí àñòàìû ê¼ï½ëòòû ìåìëåêåò º½ðàìûíäà ¼ìið ñ¾ðóäå.

ľíèå æ¾çiíi» õàëûºòàðû 235 ìåìëåêåòêå òîïòàñºàí. Ñîëàðäû» iøiíäå 197 ìåìëåêåò Áiðiêêåí µëòòàð µéûìûíû» ì¾øåñi, àë 205 ìåìëåêåò åãåìåíäiëiê º½ºû áàð ìåìëåêåò áîëûï òàáûëàäû. Á½ëàðäû» ºàòàðûíäà 30 ìåìëåêåò äàìû¹àí êàïèòàëèñòiê äåðæàâàëàð¹à ò¸óåëäi áîëûï îòûð. Ñîíû» ¼çiíäå äå ìûíà áið æ¸éäi àòàï àéòàлûº. ̸ñåëåíêè, 1600 õàëûº äàìóøû åëäåðäå ò½ðàäû, øàìàìåí àë¹àíäà 100 байыры-ò¾ïêiëiêòi ò¾ðëiøå ½ëòòàð äàìû¹àí êàïèòàëèñòiê åëäåðäi ìåêåíäåãåí. Àë ÒÌÄ º½ðàìûíäà 170-êå æóûº ½ëòòàð, ½ëûñòàð, ½ëòòûº æ¸íå ýòíèêàëûº òîïòàð ò½ðàäû. ľíèå æ¾çiíäåãi 320-äàí àñòàì õàëûºòû» ¼çiíäiê ñàíû áið ìèëëèîí àäàìíàí àñàäû.

Àòàë¹àí ìûñàëäàð, ñàÿñàòòû» ñóáúåêòiñi ðåòiíäåãi ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ауымдастыты äàìóû ïðîáëåìàñû àéûðûºøà íàçàð àóäàðóдû òàëàï åòåòiíií ໹àðòàäû. Ľðûñûíäà, á½ë ¸ëåóìåòòiê-саяси ê¾ðäåëi ôåíîìåí. Бл, ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ïðîáëåìà ½çຠæûë áîéû ¼çiíäiê áåëñåíäi ò¾ðäå æåòiëäiðiліï êåëãåíiìåí, ºàçiðãi óàºûòòà á½ë ïðîáëåìà æ¼íiíäå æà»àøà îé òîë¹àó, îíû» ºî¹àìäà¹û ¸ðåêåòi ìåí ûºïàëûí áà¹àëàó æ¼íiíäå æà»à òàëàïòàð ò½ð¹ûñûíàí ºàòûíàñ æàñàó ìiíäåòi àë¹à òàðòûëàäû.

°ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ауымдастыты äàìó ïðîáëåìàñû ê¼ïòåãåí ì¸ñåëåëåðäi ºàìòèäû. Äåìåê, á½ë òóðàëû ïðîáëåìàíû æàí-æàºòû ºàìòó, îíû» ò¾ðëåði ìåí ¼ìiðãå òåðå» áîéëà¹àí ¼çiíäiê åðåêøåëiêòåðiìåí ïàéûìäàó ì¾ìêií åìåñ. Îñûìåí áàéëàíûñòû á½ë ïðîáëåìà òóðàñûíäà øûíäûºòû» áèiê áåëåñiíå ê¼òåðiëóäi ìàºñàò ò½òïàé, ìåí îíû» òåê ºàíà àñà ìà»ûçäû ò¾éiíäi ì¸ñåëåëåðiíå òîºòàëìàºïûí.

«°ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ауымдастыты» ì¸íiñií ºàðàñòûðóäà, å» àëäûìåí, îíû» ñàÿñàòòû» ¼çåêòi áið ñóáúåêòiñi ðåòiíäåãi åðåêøåëiãií, àäàìçàòòû» ºî¹àìäûº ¼ðêåíèåòòi äàìóûíäà¹û àëàð îðíû ìåí ð¼ëií àéºûíäàóìåí ºàòà𠫸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòûºòû» ò¾ðií», îíû» ñèïàòûí ½¹ûíóäàí, ïàéûìäàóäàí áàñòàó æ¼í áîëìàº.