Лтаралы келісім – лт мселесі шешілуіні крінісі

азіргі жадайларда лтаралы келісім процестеріні шынайы мазмнын оны барлы крделілігі мен арама-айшылытыында леуметтік-этникалы ауымдастытарды дамуы трысында талдау ерекше рлге ие болуда. Осы ретте мынадай парадоксальды жадай алыптасанын айта кеткен жн. Егер брыныра ылыми дебиеттерде жне тжірибелік ызметте біз интернационалдыа абстрактілі басымды бере отырып, оам міріндегі лтты факторды рлін жете бааламаан болса, азір, керісінше лттыты ерекше сірелейміз, кбіне лемдік дамуды задылытарыны бірі ретіндегі халытарды бірлесуіні объективті рдістерін елемейміз немесе маызын кетіреміз. Сонымен бірге бізді оамны келешегі оларды дрыс тану мен тсіндіруге жне халытар консолидациясындаы лтаралы келісімні рлін бізді тсінуімізге байланысты. Сондытан да мен лтаралы келісімні жете зерттелмеген, ерекше маызды, крделі, кп ырлы мселелеріне деген жетік кзарасты шыл трдегі ажеттілігі туралы пікірге толытай осыламын.

лтаралы келісімні алыптасуы мен дамуы лтты мселені ылыми трде шешумен органикалы байланыста. Мндай келісім лтты, жалпы адамзатты бірлікті негізінде ммкін болады. лбетте, рбір лтты сана-сезімі, здері жасаан материалды жне рухани ндылытара деген лтты матанышы бар. Яни, жалпы адамзатты мазмна ие бола отырып, лтаралы келісім лтты негізде дамиды, йткені, тпкі лтты мдделер, сонымен бір мезгілде тпкі жалпы адамзатты мдделер де болып табылады. лтаралы келісім тек леуметтік-этникалы ауымдастытар дамуыны маызды факторы ана емес, сондай-а, оамны кемелділігі лшемдеріні бірі де болып табылады. Ол – оамны консолидациясыны басты баыты жне тату-ттті тірлік кешкен халытар арасындаы ажетті берік байланыстарды траты болуыны негізі.

Бізді тжірибемізде «лтаралы келісімі» деген ым жаа былысты білдіреді. Бл келешекті тенденциясы ана емес, сонымен бірге бгінгі кні азастанны, баса да елдерді мірінде іске асырылып жатан шынды.

лтаралы келісімі кбіне жалпы трындарды орта мдениетін, ынтымаын амтиды. оамны жаарту жадайында р трлі лт кілдеріні саналы жне біршама тыыз бірігуіне кшуі тездетіледі. азастанда жне баса да достас елдерде орныан адамдар, таптар, леуметтік топтар, халытар арасындаы жаа арым-атынас шынайы ажеттіліктен туындаан лтаралы келісімін айындайтын жадайды туызады.

ылыми-техникалы революцияны, оамды прогресті серімен оамды мірдегі интернационализациялауды тередеуі лтаралы келісіміні суін амтамаыз етеді. Мны азастанны республикалы активіні леуметтік зерттеулеріні нтижесі растайды. Сауал нтижелері р трлі лт кілдеріні арасындаы траты жаынды байланысты крсетті. Сонымен, рбір респондент бестен кем емес р трлі лт кілдеріні крші тратындыын млімдеді, сраландарды 83,1 пайызыны зге лт кілдері ішінен жаын достары бар, 50 пайызынан кбісі жаын туысты арым-атынаста, 91,9 пайызы баса лт кілдеріне онаа барып, здері де оларды онаа шаырады. оамды-саяси жаару жне реформалау, модернизациялау трындарды лтаралы атынас мдениетін алыптастыруа трткі болады. лтаралы арым-атынас мдениеті дамуы шін халытарды зара келісімі мен мдени дамуыны маызы зор[89].

лтаралы келісімде діл де демократиялы оамны бекуі мен жетілуіне кплтты трындарды кш біріктіруін ажет ететін, лттар бірлігіні шынайы су процесін айындайтын сана алпы крініс табады. Бл келісім мдениетті леуметтік ндылыы, е алдымен, практикалы масата лайы болып табылады. мірді барлы саласындаы іс жадайын осы кзарас трысынан арауымыз керек. Практикалы рекет ана р трлі лт адамдарыны арым-атынас келісімін алыптастыру процесі андай баытта, андай арынмен дамып келеді жне дами бермек; оларды кзарастарында андай нормалар, принциптер жетекші болып алады жне айсысы оамды мінез-лыа сйкес сратара принципті трде жауап береді. Сонымен бірге мынаны мытуа болмайды: адамдар арым-атынасыны интернационалды жетілу дегейі оны мдени келісім принциптерін мегеруімен ана танылмайды, сонымен атар зінде бл принциптерді «сііп кетуімен», кез-келген жадайда жоары интернационалды мінез-лыа ішкі ажеттілігін трбиелеумен де танылады. лтаралы арым-атынас жоары мдениет келісіміні принциптерін мегерген адам леуметтік мірде белсендірек, аса креген, болашаа сенімдірек арайтын болады.

«андай лтты адамдарымен сізде те тыыз, досты арым-атынас орнады?» деген сраа алынан жауаптар лтаралы атынас келісіміні жетілу дегейін анытауда жне мдениет пен арым-атынасты дамытуды жолдарын іздестіруде ызыты болды. Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні физика-математика факультетінде (305 респондент), филология факультетінде (380 респондент) жне тарих факультетінде (286 респондент) жргізілген леуметтік зерттеу жмысыны нтижелерін келтірейік:

аза лтыны кілдерінде те тыыз арым-атынас орнаан, %: з лтыны адамдарымен – 80,7 респондент; орыстармен – 67,3; йырлармен – 35,4; татарлармен – 15,2; немістермен – 10; збектермен – 18,4 жне украиндытармен – 13,9.

Орыс лты кілдерінде те тыыз арым-атынас орнаан, %: орыстармен – 55,6; азатармен – 65,8; немістермен – 29,7; украиндармен – 39,4; йырлармен – 12,7; татарлармен – 11,6; збектермен – 9,8.

йыр лты кілдерінде мынадай арым-атынас орнаан, %: азатармен – 69,6; йырлармен – 47,2; орыстармен – 36,4; збектермен – 12,2; немістермен – 8,1; татарлармен – 6,1; украиндытармен – 5,7.

Украиндытар баса лт кілдерімен досты арым-атынас кбірек орныты деп жауап берді, %: 70,1 – орыстармен; 77;2 – азатармен; 27,1 – йырлармен; 31,9 – украиндытармен; 14,1 – татарлармен; 25,2 – немістермен; 7,1 – збектермен.

Неміс лты кілдері баса лт кілдерімен досты арым-атынас орныты деп жауап берді, %: 72,6 – орыстармен; 84,5 – азатармен; 56,8 – немістермен; 20,1 – йырлармен; 20,2 – украиндытармен, 10,8 – татарлармен; 6,2 – збектермен.

Крініп транындай, кз жгіртіп арау арылы да мекемедегі лтаралы арым-атынас жадайын жне р трлі лт адамдары арасындаы арым-атынасты орныу сипатын анытауа болады. лтаралы арым-атынасты анытауды кпварианттылыы оамда арым-атынасты жоары дегейге жеткендігін крсетеді. Осы процестерді реттеп отыру, сіресе, лтаралы арым-атынастарды тередету жне ныайту ажет, ал трлі экстремистік, діни, шовинистік жне лтшылды рандармен халытарды блінуіне жол бермеу керек. Осы тенденцияларды арнасына шынайы лтты идея, азастан халытарыны бірлігі мен жалпы лтаралы келісім ру мселесі кіреді. Олар кплтты оамда зара тсіністікке, зара сыйластыа, келісім мен бейбітшілікке мтылуа кш біріктіруге шаырады.

азастандытарды лтаралы келісіміні жоары дегейін республикалы активті наты-леуметтік зерттеу нтижелері де растайды. азастанны республикалы активіні сауала жауап берген ызметкерлеріні кбі тату емес жымдара араанда тату жымдарды жиірек кездестірді: 1/3 тату жымдарды сирек кездестірді, 2,9 пайызы тату жымдарды кездестірмеді. Респонденттерді 73,7 пайызы оларды жымдарында лтаралы негізде жанжалды (конфликтілерді) болмаандыы туралы айтты.

лтты саясат теориялы та, практикалы та проблемаларды орын алып отырандыын болжайды. азастанды кплтты оамны азіргі даму сатысында экологиядаы, экономикадаы, леуметтік саладаы, мораль, мдениеттегі келесіз былыстарды жою проблемалары е бірінші кезекте тр. лтты шектеулікке арсы кресу ажеттілігі кшейді, лт мірін демократизациялау, оамды жаарту, леуметтік ділеттілік принциптерін іске асыру, іс пен сзді бірлігі, таы баса кптеген шараларды жзеге асыру кезек кттірмейтін мселеге айналды.

за жылдар бойы лтаралы атынастаы сттілікті біз партия, совет, мемлекеттік органдар жне республиканы оамды мекемелеріндегі р трлі лт кілдеріні пайызымен лшедік. Мысалы, леуметтік зерттеулерді мліметі бойынша Шымкент орасын зауыты жмысшыларыны 18,2 пайызы, Алматы облысыны ауыл ебеккерлеріні 18 пайызы здеріні трылыты жерлерінде лтаралы арым-атынас саласында басшылы орына немесе «лауазымды» ызметке лтты немесе туысты белгілеріне арай таайындау сияты келесіз былыстарды орын аландыын келтіреді. Сонымен атар біз бл адамдар з халыны мддесін баса халытарды мддесімен тыыз бірлікте білдіруге, мемлекет пен кімет саясатын бір мезгілде жргізу мен орап алуа, з соынан алы кпшілікті ерте білуге аншалыты абілетті, саяси кшбасшы болуа лайы па деген сратар тірегінде ойланбады. Бл, кінішке орай, ескерілмеді. оамны жаартылуы жне реформалау, модернизациялау жадайында кадр саясатында мндай маызды аспектіні назарда стауымыз керек, бл – уаыт талабы.

оамды жаарту, реформалау, модернизациялау жне ылыми-техникалы революцияны кшейту жадайында мемлекеттік органдарды, оамды мекемелерді жне азастанны басшы ызметкерлеріні маызды міндеті – елімізде лтты атынастарды дамыту жне лтаралы келісімді трбиелеуді кшейту баытында жйелі, масатты жмыстарды жола ою. лтаралы арым-атынас мдениетіні табиатын, оны даму динамикасын, оны ішінде жалпы лтты, интернационалды жне лтты араатынасын тере зерттеу ажет. Оны жалпы адамзатты, интернационалды негізде дамуын амтамасыз ету, лтты арым-атынас саласында келесіз былыстар мен деформацияларды туу ммкіншіліктерін болдырмау міндеті тр. кінішке орай, біз лі лтаралы арым-атынас йлесімділігіне ыпал етуді йренген жопыз жне жалпы лтты сезімдерді табиатын, ерекшеліктерін, ызмет ету механизмін, сондай-а лтты сезімні келесіз баыттара бастайтын жадайларын жасы білмейміз. лтты атынасты дамыту кезедерінде иаштытар мен деформацияларды жібермеу маызды.

лтаралы арым-атынас саласында орын алып отыран арама-айшылытар мен проблемалар туралы айта отырып, бларды кбісіні тамыры отаршылды саясат пен жеке баса табыну кезедеріне барып тірелетінін ескеруіміз керек. лтты проблемаларды кшеюіні маызды себептеріні бірі, жоарыда крсетілгендей, жаппай репрессия болды, сіресе бкіл халытарды тран мекендерінен мыдаан шаырым ашытытаы азастана жне туан жерлерінен баса республикалара, айматара кшірілуі еді. Мысалы, 12 халы азастана кшпен кшірілген. Себепсіз лтшыл деген айып таылып, кптеген лтты кадрлар уына шырады. Мысалы, азастанда А.Байтрсынов, М.Жмабаев, М.Дулатов, Т.Рыслов, Ж.Аймауытов мірлері иылды. Бл жадай республикадан М.уезовты жер аударылуына, О.Слейменов, О.Ысмалов кітаптарын айналымнан шыарып тастауа, М.Бегалин кинофильміне тыйым салуа, Алматы жне республиканы баса алаларында студент жастарды бейбіт шерулерін кшпен басып-жаншуа келіп сотырды. Жеке баса табыну дуіріндегі трагедиялы рбандытарды, тоырау кезедерін брыны КСРО халытарыны брі басынан кешірді. Мнымен оса, одаты, автономиялы, лтты-айматы шекараларды белгілеуде, сондай-а оларды айматарындаы леуметтік-экономикалы, ылыми-техникалы прогресс арынында волюнтаризм мен ателіктер жіберілді[90]. Барлы осы жне баса да келесіз былыстар адамдар санасында тере із алдыраны сондай, азір де блармен тйісуге тура келеді.

Азаматты задар лі де лтаралы арым-атынас проблемаларына атысты оамды пікірталас шеберінде емес екендігін мойындауымыз керек. Алайда, лтты прогрестерді басару факторы болан кімшілік орнына ы жне ылым келгендігі белгілі.

Біра, лтаралы арым-атынас жйесі дамуыны азіргі крделі кезеіне толы клемде сйкес келетін за бзушылытар наты аралып, республика задары бойынша кінлілер ата жазаланатын азаматты задар жиынтыы жасалынуы керек. азастанды діл сот механизміндегі олылытардан лтты негіздегі кптеген ылмыстарды жазаланбай алып жатандыымен келісуге болмайды. азастандаы шовинистік, лтшылды жне баса экстремистік пиылдаы йымдарды жмысына сот тртібімен тыйым салуа жне оларды таралуын тудыратын жадайлар туралы за тілімен айтатын уаыт жетті; кез-келген ркениетті жне зін-зі сыйлайтын мемлекеттерді задарына сйкес кінлілер ылмысты жауапкершілікке жне айып салынуа тартылып, жазалануы керек.

Бір ана замен барлы проблемаларды шешу сте ммкін емес. Сондытан лтаралы келісіміні алыптасуында, дамуында істелетін жмыстарды айнар кзі халытарды лтты мддесіне айрыша кіл аудару жне бір мезгілде жалпы адамзатты ндылытарды орау, яни, лтты мдде арылы жалпы лтты, жалпы адамзатты мдделерге ден ою болу керек.

лтаралы келісіміні мазмнды жаы жаартуды сзсіз ажет етеді. Ол ке трде оамды атынас сипатына адам рекеті сйкес келетін заа баынады. оамды атынасты жаарту адамдар арасындаы арым-атынасты жетілдіруге жне соан сйкес халы, лт міріндегі келесіз былыстарды жою жолындаы креске шынайы трде жетелейді. Бл те арама-айшылыты жне аса иын процесс, йткені діл оамны былыстарына жат ылытар кездеседі. лттар мен лыстарды досты атынасындаы келесіз былыстар – мдениетсіздік, депсіздік, менмендік трындарды лтаралы атынасын жаартуа лкен кедергі болып табылады. Сондытан лтаралы келісімін ктеру адамдарды жалпы мдениетін ктеруді талап етеді.

лтаралы келісім – бл адамны негелік трбиелілігіні, жоары мдениеттілігіні, барлы лттарды орта мдделеріні дегейлеріні крсеткіші. Осыан байланысты леуметтік-этникалы ауымдастытарды дамуыны рамдас блігі ретіндегі трбие процесін тікелей йымдастыруа атысты біратар проблемалар туындайды.

Бізді райсысымыз іс жзінде кн сайын онымен баса адамдарды араласу мдениетіні дегейін зі баалайтын жне олар оны зін баалайтын трбие нысаны да, трбиелеуші де боламыз. Бізді баалауымыз діл ме, діл емес пе, трбиелік кш жмсауымыз серлі ме, серсіз бе, бл тжірибені мазмнына, бізді пайымдауларымызды кштілігіне, оларды ылыми негізділігіне жне де оларды іс жзінде пайдаланылу дрежесіне байланысты. йткені, мені кзарасым бойынша, лтаралы келісімні кнделікті мірде наты тлалар арасындаы арым-атынаста крініс беретіндігіні жадайы рдайым ескеріле бермейді. Алайда, бізде лі де болса жйелі трбие жмысыны шынайы адама, алуан трлі лтты ортадаы рбір азаматты ажетті атынас мдениетін алыптастыруа баытталуы нашар. Бл мселе, мені пікірім бойынша, арнайы зерттеуді талап етеді. Сонымен атар адамдара лтаралы келісім трбие беру ісін «мірді наты мысалдарымен жргізуді ролі те зор»[91].

лтаралы келісім трбиесі – бл адама оны бойында интернационалистік кзарастарды, сенімдерді, нормаларды, принциптерді, сондай-а осы кзарастар мен принциптерге сйкес оны іс жзіндегі мінез-лын баыттауды алыптастыру масатындаы ыпал ету жйесі.

Сйтіп, лтаралы келісім леуметтік-этникалы ауымдастытарды жне жаа, жалпы адамзатты ркениетті дамуын айындайтын маызды белгілерді бірі болып табылады. Сонымен атар лтаралы келісім – адамны негелі трбиелілігіні, жоары мдениеттілігіні барлы халытарды мддесімен ортатасты дегейіні крсеткіші. Ол – демократиялы оамны баа жетпес байлыы. Сондытан да бізді трбие жмыстарымызды бгінгі міндеті – лтаралы келісімді рбір азаматты мірлік серігі ету.

орытындылай келе, жоарыдаы аталан сан-салалы теориялы жне практикалы аидалар мен тжырымдарды саралап, мынадай тйін шыаруа болады: àäàìäàðäû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòû¹ûíû» ò¾ðëåði ºî¹àìäûº äàìóäû» áåëãiëi áið ñàòûëàðûíäà òóûíäàï, àñà ìà»ûçäû êàòåãîðèÿëàð¹à àéíàëóûíäà. ´íäiðãiø ê¾øòåð ìåí ¼íäiðiñòiê ºàòûíàñòàðäû» äàìóûíà îðàéëàñ àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ði äå ¼çãåðiï îòûðäû. Ðóëûº-òàéïàëûº ºàóûìäû, ½ëûñòàð ìåí ½ëòòàðäû» ïàéäà áîëó, äàìó, æåòiëiï, ¼çãåðiï îòûðó ìûñàëû, àäàìäàðäû» ñàíà-ñåçiìií áàéûòûï, æàëïû îðòຠèãiëiêòåðäi ойдаыдай ìå»ãåðóiíå ê¼ìåêòåñåäi. Ñîíûìåí атар àäàìäàðäû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ðáið íàºòû ò¾ði áið-áiðiíåí ¼çiíi» ìàòåðèàëäûº-¼íäiðiñòiê íåãiçi, ¸ëåóìåòòiê º½ðûëûìû, ¼çiíäiê åðåêøå áåëãiëåði àðºûëû àæûðàòûëàäû. Áàðëûº ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòûº ò¾ðiíå îðòຠáåëãiëåð ðåòiíäå òåððèòîðèÿ, òië, ì¸äåíèåò, ýêîíîìèêàëûº ¼ìið îðòàºòû¹û ò¸í ºàñèåò.

ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòûºòû» áàðëûº ò¾ði, лт саясатын дрыс жргізу, лтаралы келісім ºî¹àìíû» äàìóûíû» òàðèõè çà»äûëû¹û áîëûï òàáûëàäû. Демократиялы ркениетті мемлекеттегі лтаралы келісімі мен лтаралы арым-атынас мдениеті – дос халытарды е маызды жетістіктеріні бірі жне лтты мселелерді ылыми шешіміні нтижесі, оамны дамыандыыны крінісі. Сондытан лт саясаты – мір саласында туындайтын проблемалара дер кезінде н атуды, лтты арама-айшылытарды тиімді шешуді механизмдерін табуды, лтты-мірлік процестерді шынайы диалектикасын ескеруді траты творчествосы, ептілігі.

 

Он бірінші таырып.

САЯСИ ПРОЦЕСС

Саяси процесс бірден-бір кеінен олданылатын, йреншікті тсінік болып табылады, сонымен атар саяси ылымдаы аса бір крделі категория, оны тере танып білу жне зерттеу аса ажетті мселе. Егер де саясаттану арастыратын мселелерді жоары дегейлі пікір сайыстыына байау ткізілетін болса, онда саяси процеске арналан таырып бірден-бір маызды, жетекші орынды, сзсіз, иеленген болар еді.

Саяси процесс саяси билікті негізгі субъектілері мен алып жрушілерді (иемденгендерді) рлдері мен функциялары атарылатын саяси трыны сипаттайды. Ол шынайы мірде алыптасан фактілер мен былыстарды, оамны саяси міріне барлы атысушыларды ызметіні мазмнын крсетеді.

Саяси процесті наты басталан жері мен аяталан жерін анытау иын. йткені, ол крестерді, шиеленістерді, ымыраа келуді, ынтыматастыты, интеграцияларды жне т.с.с. жергілікті – локальды процестерді шексіз жиынтыы іспетті. Мндай процесс кез-келген оамды жйедегі арама-арсы тран екі тенденцияны рдайым згеріске мтылу жне тратылыа мтылу рекетін крсетеді. Билеуші топты алыптасан жадайды тратандыруа мтылыс жасауы, ал оппозициялы топты саяси реформалара ол жеткізуге талпынуы кеінен тараан ситуация болып табылады.

Осымен байланысты саяси процесс саяси жйені, оны ішкі жне сырты згерістері, бір кйден екінші кйге туі динамикасын крсететінін айтуымыз жн. Саяси процесс оларды мазмны мен формалары жніндегі сратара, олар ашан, алай жне неге пайда болды, оларды дамуы алай аяталды жне олар неге сотырады деген сауалдара жауап береді.

оамны саяси белсенділік формасы саяси процесті е ке маынасы болып саналады. Бл белсенділікті, аса кп трлілігіні, оны рбір жеке жадайыны зіндік себебі жне масаты, трлі дегейдегі нтижесіні болжамдыы жне кптеген баса да згешеліктерді бары рас. Сондытан ол саяси процесті ылыми трыдан зерттеуді иындатады, бір мселені тірегінде алуан трлі кзарастарды туындатады. Сйтіп, бл мселелерді дрыс тсіну шін, е алдымен саяси процесс ымын жне оны мнін анытау ажеттігі туындайды.