Саяси процесс ымы жне оны мні
«Саяси процесс» ымы барлы оамды ылымдарда кеінен олданылады. Бл ымны мнін анытау шін, жалпы «процесс» терминіні мнін айындаудан бастау керек. «Процесс» термині латынны жаласы, озау сзінен шыан, ол: біріншіден, зіні баыты бар белгілі бір озалысты, озалысты айсыбір барысын, ретін, дамуын; екіншіден, жй-кйді, сатыны, эволюцияны табандылыпен ауысуын; шіншіден, белгілі бір нтижеге жету шін табанды имыл-рекеттерді жиынтыын білдіреді. Демек, «процесс» терминіні мбебапты сипаты бар, йткені ол табиат пен оамны шынайы жне траты алпын крсетеді.
Саяси процесс бкіл саясат субъектілерді ызметтеріні жиынтыы іспетті, соны негізінде белгілі бір уаыт жне кеістік шеберінде оамны саяси жйесіні алыптасуы, дамуы жне мір сруі іске асады. Сонымен бірге «саяси процесс» ымы саяси мірді барлы былыстарын: мемлекет ызметін жне оны жекелеген саяси субъектілеріні ызметін, саяси мдениеттегі згерістерді, саяси санадаы, психологиядаы, адамдарды жріс-трысындаы жне т.б. згерістерді мейлінше амтиды.
Осымен байланысты, ылыми дебиеттерде «саяси процесс» ымына анытама беруде р трлі кзарасты барлыын айтан жн. Бірінші кзарастаылар, саяси процесс деп саясатта болып жатанны брін тсіндіреді. Екінші біреулері, бл ымды «саясат» категориясымен састыта олданады. шінші концепцияны стаушылар, «саяси процесс» ымы оамны саяси жйесі алпыны ауысуын тсіндіруші ретінде пайымдайды.
«Саяси процесс» ымы е алдымен, зіндік ерекше масаттары мен функцияларын іске асыруда индивидтер, топтар, билік институттары бір-бірімен жне мемлекетпен алайша зара рекет ететінін ашады. Бл мселеде саяси процесті леуметтанулы тсіндірмесінеде назар аударылады, саяси процесті тек саяси крес трысынан араумен атар, леуметтік жне саяси рылымдар мен атынастарды зара рекетін сараптау дегейінде пайымдалады.
Саяси процесті леуметтанулы тсіндірмесі американды саясаттануда кеінен тараан. Онда саяси процесс леуметтік процестер мен саяси рлдер мен функцияларды жзеге асыру негізінде саяси билікті алып жрушілерді арасындаы зара рекет трысынан суреттеледі.
Кбіне-кп саяси процесті саяси жйені алыптасуымен, згеріске тсуімен, айта руымен жне мір сруімен байланысан барлы субъектілер ызметіні жиынтыы ретінде тсіндірілетінін атап ткен жн.
Саяси процесті мндай тсіндірмесі осы процесті оан атысушыларды бкіл саяси маызды рекеттеріні шексіз жиынтыын алыптастырады деген идеяа негізделген. Демек, бл саяси былысты озалысын, динамикасын, эволюциясын, оларды уаыт пен кеістіктегі жай-кйіні наты згерістерін ашады.
Уаытша параметрлер саяси процесті белгілі бір циклдары іспетті, оны райсысы элементтер мен байланыс бліктерін дайы ндіріп отырады. Саяси жйе зін-зі ндіруші циклін аятааннан кейін ана толы айындалатын болады. Мысалы, айсыбір демократиялы саяси жйені бір сайлаудан келесі сайлауа жеткенде ана оны аяталан жйе деп арастыруа болады.
Кеістіктегі параметрлер географиялы факторлармен жне саяси процесс пен оны элементтері, элементтер аралы байланыстар сипаты орнаан орта ретінде саяси жйемен амтамасыз етіледі. Саяси процесс оамны саяси жйесі шеберінде, сол елді шеберінде, сонымен атар айматы жне жаанды клемде рістейді. Ол мемлекеттік дегейде, кімшілік-ауматы аудандарда, ала мен деревняда, ауылда, р трлі лттарды, топтарды, леуметтік-демографиялы топтарды, ебек жымдарыны, айсыбір саяси партиялар мен оамды озалыстарды ішінде теді.
Осымен байланысты саяси процесті оамны саяси мірінде орын алан бірін-бірі табанды ауыстыратын зара байланысан былыстар мен оиаларды бкіл жиынтыы деп айтан жн. Саяси процесте алуан трлі факторлар зара рекетке тседі, соны нтижесінде саяси салада згеріс болумен атар айта рулар да жреді. Ол ы нормаларымен (е алдымен конституциялы) жне алуан трлі ыты емес жазба жне жазылмаан нормалармен (партияларды, айсыбір оамды бірлестіктерді жарылары жне баса да жаттары, дет-рыптар, салт-дстрлер, этикалы-моральды нормалар жне т.б.) реттеледі, ал кей уаытта, тіпті, жалпы аланда ештеемен реттелмейді, кездейсо жреді.
Саяси процесті зіндік рылымы бар. Саяси процесті рылымы: саясат субъектілерінен, билік ресурстарынан, ралдардан, оларды олдануды формалары мен дістерінен, аралы рі тпкі масаттар мен міндеттерден рылады. Сонымен атар, саяси процесс макрожйедегі, микрожйедегі згерістерді амтитын уаыт пен арыны бойынша кп йлеспейтін наты жергілікті-локальды баыттардан да трады.
Саясатты кез-келген субъектісі (партия, озалыс, леуметтік топ жне басалар) здеріні саяси процеске атысуын белгілі бір принциптер негізінде йымдастырады. Олар р трлі болуы ммкін, біра ыты мемлекетте оларды задылы критерийлері-лшемі мен ы нормаларына сйкестік біріктіреді.
Саяси процесті ресурстары болып оны идеялы жне материалды негіздері: ылым, білім, техникалы жне аржы рамдары, бараны, процеске атысушыларды кіл кйі, оларды идеологиясы, оамды ортаны алпы жне баса да факторлар ызмет атара алады.
Саяси процесті зіндік мазмнды, ерекшелікті белгілерді жне даму задылытарды иеленуі оны алуан трлілігін круге ммкіндік береді. Сонымен саяси процесті алуан трлі болуы оамны саяси саласыны мір сру формасы ызметін атарады[92]. Солай болан со оамны саяси мірі р трлі саяси процестерде зін білдіреді.
Саяси процестерді зіндік ерекшеліктерін бірттас жйе ретінде зерттеу ммкін еместігімен де бл рдіс айрышаланады. Саяси процестер жиынтыында жалпы жне жеке саналатын екі топ кзге тседі. Бл топтарды саяси процестері оамды мірді амту млшерімен атар мазмнымен, жру формаларымен жне нтижелерімен згешеленеді. Сондытан оны арастыру жалпы жне жеке саяси процестерді бліп зерттеуді йымдастыруды ажетсінеді. Алайда, процестерді осы екі тобы бір-бірімен тыыз байланысан. Сонымен бірге, жеке саяси процестер жалпы саяси процесті мазмнына, формаларына жне жру жылдамдыына маызды ыпал ете алады.
Сонымен жалпы саяси процесс жекелеген процестерді арапайым ана жиынтыы емес. Ол жеке процестерден зіні клемі, мазмны жаынан ерекшеленумен атар формаларымен де згешеленеді. Жалпы саяси процесс эволюция, революция, дадарыс сияты белгiлі ш формада жреді.
Жалпы саяси процесті бкіл оамды амтитынын жне оны саяси жйесін мнді згеріске тсіретінін немесе алыпты кйін тіптен ауыстырып жіберетінін атаан жн. Ал, жеке саяси процестерді жалпы саяси процестен айырмашылыына келсек, оны саяси мірді жекелеген жатарын амтуында жатандыында деп тсінуіміз керек. Сонымен бірге жеке саяси процестер жалпы саяси процестен зіні рылымымен, сипаттамасымен, даму кезедерімен де ерекшеленеді.
Жеке саяси процестер – бл р трлі, оамны саяси жйесіні жай-кйіне жалпы тиіспей, белгілі бір саяси масаттарды жзеге асыруа баытталан оамны саяси белсенділігіні кптеген ерекше формалары. Соан сйкес жеке саяси процестер билік кілдеріні здеріні міндеттерін тікелей атару барысында (сіресе оамды басаруда) крінеді. Бл процестер сонымен атар р трлі саяси партияларды, оамды озалыстарды жне жекелеген азаматтарды здеріні саяси мдделерін (мысалы, сайлауа, референдумдара, митингтерге, кше шерулеріне атысуы) трлі жолдармен іске асуын бейнелейді. Жеке саяси процестерге басару шешімдерін абылдау мен жзеге асыруды трлі формалары жатады. Жеке саяси процестерді кптігіне жне р трлігіне арамастан, оларды жзеге асыру оамны саяси жйесін мнді згерістерге тсіре алмайды. Мысалы, тоталитаризмді демократиялы саяси режиммен алмастыруа немесе монархияны республикамен жне басаларын
ауыстыруа кеп сопайды.
Саяси процесс рашанда салыстырмалы трыда з бетіншілігімен ерекшеленеді, біра, тптеп келгенде, ол экономикалы рылыммен, мемлекеттік крылыспен, оамдаы леуметтік-саясиатынастарды сипатымен детерминдірілген.
азіргі саяси процеске кейбір орта міндеттер тн олар р трлі тарихи жадайларда жне елдерде трліше шешіледі, сонымен атар оны субъектілеріні айсыбір ызметтеріні жзеге асу сатыларында з шешімін табады.
азастандаы саяси процесс тарихи дамуды, мдениетті, салт-дстрді, діни ортаны, оны мекендеген этностарды психологиялы рылым ерекшеліктері негізінде рекет ететін леуметтік субъектілерді, билікті алып жрушілер мен институттарды зара рекеті болып крінеді. азастанды саяси процесте ескімен атар жаа былыстар, объективті жне субъективті факторлар крініс тапан. Олар бір-бірімен абысып, алыптасу стіндегі демократиялы атынастарды пісіп, жетілмегендігін длелдеп отыр. Сондытан азастандаы саяси процесс арама-айшылыта жне р тараптылыта дамуда.
азастанда мына бір былыстар: басарудаы дстрлі леуметтік институттар мен рылымдарды ыдырауы; леуметтік баытынан айырылу, адамгершілік ндылытар мен рухаии идеяларды жоалту; халыты басым кпшілігіні маргиналдануы; оамды атынастарды ылмыстандырылуы; ткен тарихты брмалануы; мемлекеттік билік органдарыны беделін тсіру; билеуші элитаны олына саяси билік пен ресурстарды аса кп шоырлануы ерекше кзге тседі. Сондай-а, мейлінше негізделген жне аса тымды саяси жне ыты шешімдер абылдау меноны жзеге асыруды арасында алшаты байалады. Бл келесіздік сйкестігі бар ыты механизмдерді жотыымен рі саяси ыты мдениетті тмен болуымен тсіндіріледі. азастандаы саяси процесті ерекшелігі, мені ойымша, саяси рлдер мен функцияларды жзеге асыру айырмашылыымен, оларды белгілі бір билік институттарыны олына шоырланып, бекітіліп берумен де байланысты. азастан оамында рлдерді блу жне оларды іске асыру механизмдері демократиялы оамдарда стандарттардан абылданан жнесаяси згерістер логикасын анытайтын станымдардан згешелігіні бар екені аны байалады. Бл азастанны леуметтік эволюция механизмінде саяси факторларды басым болуымен, онда жетілген азаматты оам институттарын алыптастыруа кедергі келтірумен бірге саяси жне саяси емес салалар арасында натылы шек оюа жол бермеуімен байланысты.
Осыан орай азіргі азастандаы саяси процестерге талдау жасау кбіне-кп келесі йымды шарттарды сатаумен байланысты болма. Олар: реформалы рдісті апаратпен амтамасыз ету, онсыз жааша арауды леуметтік салдарын болжамдау, ол жеткен табысты баалау ммкін емес; реформаны жекелеген баыттарына басымды беру, зады, йымды жне баса да шараларды кшейту, оларды іске асыруды шынайы перспективаларын есепке алып, табанды трде жзеге асыру; леуметтану мониторингын йымдастыру, реформаны нтижесін адаалап, оан баа беру; аарту жмысыны масатты баытталуы; саяси атысуды р трлі формаларыны тиімділігін зерттеу.
Саясата атысу саяси процесті мнін ашатын маызды элемент болып табылады[93]. Саяси процеске атысушылар, оны рекет етуші адамдары мен кштері болып жеке азаматтар, оларды саяси жне оамды йымдары мен бірлестіктері, леуметтік-тапты, этникалы жне баса да адамдар ауымдастытары есептеледі. Саяси процеске рбір атысушыны, яни оны субъектісіні, зіндік стратегиялы жне тактикалы масаттары мен міндеттері болады. Олар саяси кштерді ызметіні формаларын, мазмнын, дістерін анытайды, оларды арасындаы зара арым-атынасты сипатын жне т.б. белгілейді. Алайда, тптеп келгенде, брі бз-баяы саяси билік туралы мселеге келіп тіреледі, е алдымен оны мемлекеттік формасына байланысты болады. Саяси процеске атысушыларды біреулері шін масат тек билікті иелену болса, басалары шін – оны уысында стап алу жне пайдалану. Осыан байланысты саяси процесс субъектілеріні арасында арым-атынас алыптасады. Мндай арым-атынастар ынтыматасты, бсекелесу, крес, шиеленіс, антогонизм, келісімге келу жне т.б. сипатта болуы ммкін.
Саясата атысу р трлі формада, р дегейлі арынмен, леуметтік жне ауматы тзілімдерді клеміні р трлілігіне арай жзеге асады.
Индивидтерді мемлекеттік істерге жне баса да саяси институттара ерікті атысуы жоары дегейдегі жалпы жне саяси білімге негізделген, атысушыларды белгілі бір леуметтік – адамгершілік баыт-бадарларыны болуына, оларды ы пен заа ниеті тзу атынасына негізделген саналы саяси ызметті амтиды.
Ерікті саяси атысуды белсенді формасы кілетті билік органдарындаы депутаттарды, саяси партиялар мен оамды-саяси йымдар функционерлеріні, саяси кампаниялар мен акцияларды (сайлау, референдум жне т.б.) йымдастырушылар ызметінен трады.
Ерікті саяси атысуды енжер формасы тек ана сайлау кезіндегі сайлау туралы, референдумдар жнінде оамды пікірлерді срастыруа атысуды амтиды.
Саясата кштеп атысу милитаризацияланан мемлекеттік рылым ызметкерлері шін, ата орталытандырылан жне тртіптелген саяси партиялар мен йымдар мшелері шін тн болып табылады.
Ауматы таралу саласы бойынша саясата атысу жалпы лтты, жергілікті жне локальды сипатта болуы ытимал.
Саясата атысуды арындылыы мен бірізділігі трысынан траты (партияа мшелік, саяси йымдардаы жмыс), эпизодты немесе дайы, немі (сайлаулара атысу) жне бір жола (конституция абылдау жніндегі референдума атысу) саяси атысу деп ажыратылады.
Сйтіп, саяси процесті мнді ерекшелігін, оны жеке зерттеу ажеттілігін, саяси процесті дамуы, саяси жйені алпы, рылысы жне оны формаларыны леуметтік ортамен зара рекеті ана анытап оймайды, сонымен атар субъективті жне объективті факторларды билік жйесіне атынасына арай кптеген сырты алы шарттар да белгілейді. Саяси процесс – бл замен кепілдік берілген жне шынайы саяси атынастар динамикасына осылан саяси субъектілер ызметі трлеріні жиынтыы. Олар билікті оамда олдануа баытталан саяси жйені бкіл даму жне мір сру сатыларын амтыан. Енді саяси процесті негізгі сатыларын арастырамыз.