Саяси процесті негізгі сатылары

зара саяси рекет ретінде саяси мір динамикасына талдау жасау саяси процесті мазмнды жаын ашуа ммкіндік береді. Саяси процесс саяси мірді немі, кезекпен болатын оиалары іспетті, біра, ол, сонымен атар, ішкі бірлікпен байланысан. Солай боланмен де саяси процесс бір мезетте ттас рылымды айта ндіруші ретінде жне саяси мірге ыпал ететін экономикалы, экологиялы, мдени жне зге де факторлардыбіріктірген леуметтік орта жне леуметтіктен тыс орта мен зара рекеттегі саяси жйені циклдік мірі ретінде крінеді. Саяси процесс барысында институтты жйе бейімделеді жне оны жалпы рі жеке элементтеріні бейімделуін, оны жйелік сапалар ретінде дайы ндірілуін жне саталуын, оны райтын компоненттерді де амтамасыз етеді.

Сондытан саяси процесті тп негізі згеріс болады. Ол саяси былыстаы кез-келген рылымды, функцияны, инститтутты жне форманы, траты жне ауыспалы белгілерді, эволюция арынын жне баса да параметрлерді лгілеуді білдіреді. згеріс саяси билікті негізгі рылымдары мен механизмдеріне тиіспеуі ммкін (мысалы, лидерлер, кімет, жекелеген институттар згеруі ммкін, біра биліктен босататын жетекші ндылытар, нормалар, тсілдер брыны сапада саталады), біра базалы элементтерді алмастыруа келуі ммкін. Бл элементтер жиынтыы жйені жаа сапалы кйге жетуіне ыпал етеді.

Осы орайда луметтік-саяси ылымда саяси згерісті кздері, механизмдері жне формалары жнінде кптеген тсініктер алыптасанын айтуымыз керек. Мысалы, Маркс саяси динамиканы негізгі себептерін экономикалы катынастарды ыпалынан крді, Парето оларды элита таралымымен байланыстырды, Вебер – харизматикалы лидерді ызметінен, Парсонс – адамдарды р трлі рлдерді олдануынан крді. Алайда, саяси згерісті негізгі кзі ретінде кбіне-кп шиеленісті ауыза алады.

Саяси згерісті кздері мен формаларыны кп трлілігі саяси былыстарды мір сруіні белгілі бір тсілдерінен крінеді[94]. Осымен байланысты, мені ойымша, саяси процесті негізгі трт сатысын бліп айтуа трарлы. Ол – алыптасу, мір сру, даму жне лдырау сатылары. Десек те сатылара осылай блу шартты трде ана жргізіледі. Алайда бірттас саяси процесте олар бір-бірімен зара байланыста рекет етеді, райсысы зіне тн ерекшелігін сатайды, зіндік міндеттерін атарады жне ерекшелікті дістер мен саяси рекетті іске асырады.

алыптасу (жаа саяси былыстарды, институттарды, атынастарды, нормаларды жасау, жобалау) саяси процесті тарихи, логикалы, бірінші, бастапы сатысы болып табылады. Ол бір мезгілде жне траты трде жреді. Бір мезгілдік – айсыбірсаяси жйені пайда болу кезеі. Саяси процесті бл сатысы, детте, бір саяси кштерді зады билігінен айырылып, баса кштер билікті олына аландаы оам дамуыны тбегейлі моментіне сйкес келеді. Осы жаа кштер здеріні ажеттіліктерін анааттандыратын жалпы саяси жйені жасайды, оларды еркін енді билікті баса органдары жне басада саяси инстатуттары жзеге асыратын болады. Бір мезгілде брыны ыты нормаларды жаамен алмастыру жзеге асады, онда жаа пайда болан билік институттары, саяси жйені баса да элементтері бекітіледі. Саяси процесті бл сатысыны басты кезеі – Конституцияны толыымен айта арау, немесе жаа Конституция абылдау – бл саяси билікті, оны барлы инститтарыны задылыын мойындататын жария жне демократиялы тсілі.

Алайда билікті задылыы жаа Конституция абылдаумен бітпейді. Бл рі за, рі траты процесс. Осы трыдан келгенде саяси жйені конституциямен бекіту бір мезгілдік акті болып алмайды. Оны задастыру процесі траты трде айталанып трады, здіксіз жреді, йткені бл жйе мойындауды талап етеді жне ол оам мшелері тарапынан олдауды кажетсінеді.

Саяси былыстарды, саяси жйені мір сру сатысы оамды дамуды траталан кезеіне дп келеді. стем етуші леуметтік топтар оамда ны жадайа ие болады. Саяси процесті осы сатысында конституциялы негізде рылан мемлекеттік органдар, саяси партиялар, оамды йымдар ызметін жандандыру жне олара олдау крсету процедурасы жзеге асады. Мндай процедуралара, мысалы, демократиялы оамдарда билікті кілетті органдарына кез-келген сайлаулар жне айта сайлаулар, оларды мжілісінде, атарушы жарлышы органдара таайындаулар, ауыстырулар, саяси партиялар мен оамды йымдар съездері мен конференциялары жне т.б. жатады. Бл процесте рекет етуші задара анытаулар енгізу, айта арау, кеейту жне жаалау маызды рл атарады. Сол процесте саяси жйені ндылытары мен нормалары дстрімен (дайы ндірілуі) тасымалданады. Саяси жйені мір сру сатысында саяси процеске атысушыларды здері де белгілі бір саяси станымдар мен мдделерді білдіруші ретінде, соан орай кзарастар мен сенімдерді алып жрушілер ретінде, белгілі бір саяси мінез-лыты, жріс-трысты стереотиптерін иленушілер ретінде дайы ендіріледі.

Осымен байланысты саяси жйені жаырту оамды дайы ндіруді бкіл бірттас процесіні фрагменті екенін айтуымыз керек. Сондытан сабатасты дайы ндіруді басты белгісі[95]. Алайда, сабатасты байланысты мазмны алыптасан саяси атынастар формаларыны механикалы кшірмесі емес, керісінше, ол саяси жйені жаа белгілері мен асиеттеріні пайда болуы, дамуы кезеін шамалайды.

Саяси жйе дамуыны зі саяси згерістер тсілі болып есептеледі. Саяси згерістер тсілін саяси былыстарды базалы параметрлерін лгілеу сипаттайды. Бл лгілеулер саяси былысты одан рі жаымды эволюцияа туін жорамалдайды. Саяси жйені даму сатысы белгілі бір саяси кштерді айта топтасуы жне оларды тиісті орын-орнына ою кезеінде орнайды. Саяси процесті бл кезеінде мемлекеттік органдар жйесінде шамалы згерістер болады, оамны леуметтік рылымында болан згерістерге, ел ішіндегі жне халыаралы аренадаы саяси кштерді згерген ара салмаына сйкес саяси партиялар мен оамды йымдар ызметін реформалау жреді. Билік рылымы мен механизмінде асырылатын згерістер билеуші элитаны саясатын жаа дегейге шыарады. Ол уаыт талаптарына, оамды атынастарды тиімді басаруа, халыты леуметтік талаптарын анааттандыруды амтамасыз етуге жауап табады. Саяси згерістерді мндай сипаты саяси жйені осыан артуына сйкес, оамды мірді баса салаларындаы згерістерге р трлі леуметтік топтар мен адамзатты крделенген мдделерін ескере отырып билік етуді икемді стратегиясы мен технологиясын олдануа, оны абілетін жетілдіруге ыпал етеді.

Саяси жйе дамуыны сатысы алуан трлі аымдар мен тенденцияларды теке тірестігімен жреді. Тптеп келгенде, бл саты жйені бейімделгішті артуына, алыптасан билік рылымыны сырты леуметтік жадайа сйкестігіне келуі тиіс. Алайда саяси жйені дамуы белгілі бір кезеде тоырауа шырап, билеуші элита сол оамдаы зіні стемдігін сатауа тырысады.

Осыан орай теке-тірестік барысында жаа кштер пайда болып, оларды мдделеріні сол саяси жйені масаттарына сйкес келмейтінін айтуымыз керек. Демек, саяси згерістерді р трлі – лдырау, ыдырау сатылары орнайды. лы орыс ойшылы П.Струвені пікірінше, лдырау – саясатты регрессивті метаморфозасы.

Саяси жйені лдырау сатысыны орнауы жаа леуметтік кштерді артуына сйкес келеді. Олар саяси мірді йымдастыруды басаша формаларын алыптастырады. Осы сатыда саяси процесс динамикасыны баытталуында згерістер болады. Бл динамиканы мірдегі билік институтына атысты келесіз сипаты бар. Мнда кйретуші тенденциялар конструктивті, жасампаз тенденциялара араанда басымды сипат алады. Нтижесінде билеуші элита абылдаан шешімдер басарушылы абілетінен айырылады, ал билеуші элитаны зі жне онымен байланысы бар билік институттары здеріні задылыын жояды. лдырау жадайындаы саяси згерістер энтрофияны жне центротепкіш тенденцияларды артуын сипаттайды. Сондытан лдырау, шын мнінде, алыптасан саяси бірттастыты ыдырауын білдіреді. Бан, саяси режимні лауы, партияларды таратылуы, сырты кштерді мемлекеттерді басып алуы жне сол сиятылар мысал бола алады.

Сайып келгенде, саяси жйені лдырау сатысы билікті толы, дезасыздандыруымен байланысан. Осымен саяси процесті бір циклі аяталады. Алайда, соан арамастан, саяси процесс жаласа береді. Саяси процестегі жаа циклді басталуы саяси билікті субьектісімен жне институттарды ауысуымен рі брыны саяси жйені ыдырауымен байланысты болады. Осыан орай саяси процесті негізгі сатыларымен атар саяси процесті экстремальді трлері де бар. Блар – ктерілістер, бунттар, бліктер (мятеждер), пучтар.

Кез-келген ктерілісте айсыбір йымдасандысипаттар тн, бл жерде белгілі бір масаттар сынан жетекшілер лкен рл атарады. Бл масаттар крделі емес бадарламада, рандарда негізделеді. Тарихи дуірге сйкес ктеріліске атысушыларды леуметтік рамы р алуан трлілікпен сипатталады. атысушыларды жігерлендіретін оларды арындылы, рухани жне психологиялы импульс дегейлері бойынша айырады.

Ктерілісті бунттан айырмашылыы бар. Бунт стемдік етуші саяси топты мемлекеттік органдарды кілдеріні айсыбір деттегіден тыс іс-имылына, кіметті жекелеген рекетіне, шектелген арсылы крсету міндетінен аспайтын жауап реакция іспетті.

Бунт зіні арынымен, эмоционалды дегейімен мятежге жаын. Біра блік (мятеж) бунта араанда оан атысушыларды саныны шектелуімен ерекшеленеді. Блік (мятеж) белгілі бір топ адамдарды ойластыран, масатты баытта дайындыыны нтижесінде пайда болады. Блік (мятеж) арулы сипат алады, скери кш крсетуге негізделген жне блікшілерді (мятежниктерді) негізгі ядросын детте скер райды.

Егерде бара блікшілерге (мятежниктерге) осылмаса, онда блік (мятеж) пуча айналады. Пуч арулы рекетке де барады, біра ол ке олдауа ара сйемейді, ситуацияны ескермейді, ке ойластыран бадарлама жасамайды.

Саяси процесті экстремальды трлері жне негізгі сатылары жалпы оамны саяси жйесіні динамикасын крсетеді, соны нтижесінде онда згерістер мен айта жаыртулар жреді. Сондытан рбір жаа циклда саяси жйе зіне кшірме жасамайды, керісінше жаа жатармен немесе асиеттермен толыады, онда саяси згерістер жреді. Біра бл жердегі басты процесс, яни брын болан зінен-зі дайы ндіру, ендігі жерде жаа кйінде зін-зі айталауы болады. Сонымен саяси процесті кп трлілігі оны алуан трлі типологиясын ерекшелейді.