Саяси процесті типологиясы
Саяси мірді біратар белгілері мен кп трлілігіне байланысты саяси процесті р трлі типологиясы бар[96]. Алайда бл саяси процесті типологияларын тсіндіруде саясаттануда трліше екпін жасалан, соларды біршама танымалдарын атап телік.
Саяси процесті ркениет трысынан аланда батысты жне батысты емес екі типін крсетуге болады. Оларды айырмашылыы батысты жне батысты емес дниені ркениеттілік ерекшеліктерімен, оларды халыты практикалы баытын жне мінез-лын анытайтын мдениетімен айындалан.
Бл типология салыстырмалы саясаттану шеберінде жасалан. Америка саясаттанушысы Л.Пай «Батысты емес саяси процесс» деген мааласында батысты жне батысты емес саяси процестерді ажырататын 17 белгіні алыптастыран. Оны пікірінше, батысты емес оамдарда саяси жне оамды салалар жне жеке атынастар арасында наты шекара жо; саяси партиялар белгілі бір дниетанымды дріптеуге жне кілдік мір салтын крсетуге бейім; саяси процесте сыбайластар тобы басым; саяси топтарды жетекшілері стратегия мен тактиканы анытауда біршама еркіндікке ие; саяси процесс оан атысушылар арасында интеграцияны болмауымен сипатталады; арнайы рл атаратын йымдасан мдделі топтарды ыпалы нашар, осыдан келіп рлдерді біріктіру жне зара алмасу дегейі жоары; саяси рекеттерді масаттары мен ралдарына атысты консенсус жо; оппозициялы партиялар жне билікке келуге талаптанушы элита революциялы озалас ретінде жиі шыады, харизматикалы лидерлерді рлі лкен жне т.б.
Батысты дниенісаяси процестеріні ізі ретінде Л.Пай англосаксонды елдерді мдениетін арастыран, соны негізінде, оны пікірінше, батыс демократиясы алыптасан.
Саяси процесті йымдастыру жне талдау тсілі бойынша горизонтальды-йымдастырылан жне вертикальды-йымдастырылан саяси процестер деп бледі. Горизонтальды-йымдастырылан жне вертикальды-йымдастырылансаяси процестерді, М.Верберді термині бойынша, «идеалды типтер» ретінде арастыру керек. Соылар саяси мдениетті этатистік емес (демократиялы) жне этатистік (технократиялы,элитарлы) екі тріне сйкес келеді.
Горизонтальды-йымдастырылансаяси процесс тымды рекет етуші субъектілерді: кімет, саяси партиялар, мекемелерді зара рекеттерін крсетеді. Ол оан атысушыларды орта ойын ережелерін бетке стап, бір-бірімен ынтыматасатын немесе арсыласатын формальды тедігін жне салыстырмалы автономдыын мойындаудан туындаан. Мндай процесте оан атысушыларды арасында ала ойылан масата жету шін ркім бір нрсесін рбан ететін мдени саудаласу формасына немесе жйені бкіл элементтер трысында «келістіру» формасына айналады. Горизонтальды-йымдастырылан саяси процесті идеалы болып «дгелек стол», кп жаты консультациялар есептеледі, соларды арасында маызды саяси шешімдер абылданады. Саяси процесті формасы ретіндегі йымдасандыпен алыптасу кіметті, ксіпкерлерді жне ксіподатарды траты зара рекеттерін реттейтін ш жаты комиссияларда, зада бекітілген институттарда крініс табады.
Вертикальді-йымдастырылансаяси процесс мдделерді ажеттіліктерін стихиялы крінісі ретінде, иррациональды бараны ойлау лгісі ретінде тсіндіріледі. Бан мемлекеттік билік жне саяси институттар жйесі, оам жасаан ндылытар жйесі арсы трады. Вертикальді-йымдастырылан саяси процесте оластындаылар-азаматтарбилікті беделін мойындайды, ал билеушілер оам мшелеріне белгілі бір еркіндікке кепілдік береді. Ойластырылан жне тымды зара саяси рекетті, азаматтара ндылытарды тауа тырысатын кімет алыптастырады. Оларды арасында е маыздысы болып заа баынушылы, жауапкершілік, тымдылы басару есептеледі. Мемлекет пен оластындаыларды-азаматтарды зара атынасыны мні басарушылар мен басарылатындарды «дрыс» мінез-лы, жріс-трыс ережелерін анытаумен шектеледі. Басарушылар оамны р трлі топтарыны мдделерін йлестіруі тиіс, ал басарылатындар бір-бірімен келісімге келуге ынталы болуы керек. Вертикальды-йымдастырылан саяси процесс билік рылымыны абілетіні арасында топты талаптарын белгілі бір рекет бадарламасына кіріктендіру арылы тымдылы, болжау жне конструктивтік элементтерін кшейтуді жобалайды.
Осыан орай вертикальды-йымдастырылан саяси процесті таы бір айырмашылыы елді лидеріні з беделін алыптастыруа тырысуы жне олдап отыруымен ерекшеленеді. Мені кзарасымша, билік пен оамны зара рекетіні сипаты бойынша азастандаы саяси процесті вертикальді-йымдастырылан процеске жатызуа болады. йткені мнда билік керекті саяси мінез-лыты ережелері мен шарттарын бір жаты анытап, азаматтарды тілегіне сйкес ндылытарды таып отыр.
Саяси ыпал ету объектілері бойынша жне мазмны трысынан саяси процесс: ішкі саяси жне сырты саяси процесс болып блінеді. Олар ерекшелікті пндік саласымен, субъектілерді зара рекет етуі, институттарды мір сруі, дамуы тенденциялары жне задылытарыны тсілдерімен згешелінеді. Ішкі саяси процесс саясатты субъектілеріні арасында жреді, оларды ызметіні негізгілері саяси билікті жеіп алу жне оны стап тру рі олдана білу болып табылады. Кптеген елдерді ішкі саяси процестеріні мазмнында мнді згешеліктер бар. Ол мемлекеттік рылыс пен басару формаларына, саяси лшемдерге, билеуші элита сапасына жне баса да факторлара байланысты. Кез-келген елді ішкі саяси процесіні ірге тасы болып саяси экономикалы укладтарды араатынасы, оамда алыптасан леуметтік рылым, саяси мдениет дстрлері, халыты з жадайына анааттану дегейі есептеледі.
Ішкі саяси процестерді ерекшеліктерін тсіну шін азаматтарды саяси белсенділігін институттендірілген формасыны жетекші рлі мен маызын естен шыармаан жн. Сонымен билікті йымды рылымы саяси процесті негізі болып табылады, йткені ол халыты айсыбір дегейдегі белсенділігін талап етеді, азаматтарды саяси мобилизациялау ралдарыны жиынтыын жне басаруды басымды дістерін анытайды. Саяси йымдастыруды озалмалыы мен мобилдігіне саясатты леуметтік ортаа ыпал ету дегей жне сипаты тікелей туелді болып келеді. Ішкі саяси масаттара бейбіт тсілдермен де, кштеу дістерімен де жетуге болады.
Сырты саяси процесс халыаралы істерді жргізу нері ретінде баса мемлекеттермен арым-атынаса тарайды. Сонымен атар сырты саясат оларды зара арым-атынастарын реттейді.
Дние жзінде мдделері сйкес келмейтін жне р салада йлеспейтін бадарламалары бар кптеген мемлекеттерді мір сруінен туындаан ерекшеліктерді сырты саяси процесс иемденген. азіргі жадайда сырты саяси процесс келіссз жргізу неріне айналып, екі жаа да тиімді саяси келісімге жету ралы болып отыр.
Билікті айта руды жылдамдыы мен клеміне, сипаты мен дістеріне арап саяси процесті эволюциялы жне революциялы деп те бледі[97].
Революциялы сипаттаы саяси процесті билікті салыстырмалы трде тез сапалы згеруі, шешім абылдау тсілдеріні згеруі, саясата атысу жолдары мен механизмдеріні згеруі ерекшелейді. Бл процесс оам мірін тбегейлі ткеру болып саналады. Оны барысында мемлекеттік билікті жне стем етуші меншік формасыны ауысуы болады. Революциялы саяси процесс салыстырмалы трде ыса саяси мерзім ішінде бейбіт жне кштеу ралдарымен жзеге асырылуы ммкін. Мндай кезедерде, детте, электоральдыа сенім білдіру стихиялыа орын береді, баралы саяси озалыстарды еркін формалары ала шыады.
Эволюциялы саяси процесте саяси билік рылымындаы згерістер біртіндеп айта рулар жне реформалар жолымен іске асады. Саяси дамуы мен мір сруді мндай сипаты р трлі саяси субъектілерді белгілі бір функциялары мен рлдерді блуге шешім абылдау механизмдеріні тратылыына ара сйейді. Билікті задылыы жне деттегідей басарушылар мен басарылатындарды орта социомдени ндылытарыны жне бадарларыны болуы, келісім этикасыны жне конструктивті оппозицияны болуы саяси процесті эволюциялы жолымен жруіні негізі болып табылады.
Эволюция мен революцияны зара тыыс байланысан озалысты, табиат пен оамны дамуыны екі формасы екенін айту керек. Саяси эволюция рбір жеке алынан елде рашанда бірегей былыс, оны лтты тарихыны элементін райды. Сонымен бірге бір топ елдерде эволюция элементтері сас болуы ммкін. Оны себептеріне салыстырмалы трдегі тарихи жадай, мдени жне діни ндылытарды ортатыы жне с.с. жатады.
Саяси эволюция задылытарын естен шыару, революциялы арсыласуды алыптастыруа жол береді, оамды дамуды нормальды прогресін зіп жібереді, мемлекет пен оамды атал конфронтация жолына тсіреді.
Саяси процеске атысушыларды з функцияларын кпшілікті алдына іске асыруы мемлекетті з міндеттерін, абылдаан шешімдерін сзсіз орындауы немесе аны орындамауы трысынан аланда саяси процестер ашы жне жасырын (клекелі) трлерге блінеді.
Ашы саяси процестерге топтар мен азаматтарды мдделері партиялар мен озалыстарды бадарламаларында айындалады, сайлауларда дауыс беруден білінеді, баралы апарат ралдар арылы мселелерді талылаудан крінеді, азаматтарды билік институттарымен байланысынан байалады, оамды пікірді есепке алу арылы жне т.с.с. крініс табады. Демократиялы мемлекеттерде саяси процесті ашытыы деп жртшылыты саяси шешімдерді абылдауа, бадарламалара тзетулер енгізуді трлі фазалары мен кезедеріне атынасуы, элитаны рамын толытыруа ол жеткізуі, сонымен атар билік пен азаматтарды баса да мселедегі зара рекетіні ашытыы абылданан.
Ашы саяси процеске арама-арсы тран жасырын саяси процестер жртшылыты алдында бекітілмеген саяси институттар мен билік орталытарына ара сйейді, оларды рліне тыйым салынан, сол рлді жария емес жне мойындалмаан оамды рылымдар атарулары ммкін.
Жасырын, клекелі саяси рылымдар билікті жоары жне орта дегейінде орныады. Бл жерде гіме мемлекеттерді, мекемелерді, жасырын рекеттері туралы, пия жаттары, бйрытары жнінде, пия функциялы органдарды жне толы жасырылан мекемелерді мір сретіндігі туралы болып отыр. Ресми адамдар мен билікте засыз ызмет трі жеморлы-коррупция пайда болуы ммкін, саяси емес сипаттаы жасырын (клекелі) рылымдарды (ара базар, ылмыс, мафия) жария мемлекеттік рылымдармен бірігіп кетуі аупі бар.
Саяси процеске саяси атысушыларды сипаты трысынан ангажирламау жне ангажирлау (ерікті жне рсат етілген) болады. Ангажирламау саяси процестер азаматтарды мемлекетпен атынаста жне билікті баса да институттарымен еркін саяси атысуларын жорамалдайды. Ангажирлау саяси процестерде азаматтара саяси атынастарды формаларын тау жне басару шешімдерін абылдауды ата орталытанан дістерін тау басым болады. Саяси процесті ангажирлау типіне, мысалы, теократиялы топтарды, скери элитаны, авторитарлы лидерлерімен монархтарды немесе елдегі жалыз партияны шешім абылдауларын жне саясата араласу формаларын санауа болады.
з кезегінде саяси процесті ангажирламау демократиялы формаларын келесі баыттар бойынша топтастыруа болады: оны біріншісі тіке демократия баыты, мнда жрт билік рылымына тікелей ыпал етеді жне за абылдау процесіні мазмнын анытайды. Тіке демократияны институттарына референдум (плебисцит), халы инициативасы, жиналыстарда іске асатын тікелей басару деп аталатындар жне т.б. жатады. Бл институттар, детте, Конституцияларда белгіленген; екіншісі, кілеттік демократия немесе басаша айтанда халы сайлаан мемлекеттік органдар арылы жзеге асатын кілеттік басару баыты. Сайланан мемлекеттік органдар з кезегінде, баса да мемлекеттік органдарды алыптастыра алады. Жалпы лтты кілетті органдарды (е алдымен парламенттер) ыты мртебесі Конституцияларда аныталады; шіншісі, плюралистік демократия баыты, бл кп жаты саяси ассоциацияларды пайда болуынан, олара кірген азаматарды басару шешімдеріні мазмнына ыпал ету абілетіні кштілігінен крінеді.
Адамдарды топтап жмылдыру кіметке белсенді трде жне масатты баытталан ыпал жасауа ммкіндік береді жне оны ажетті іс-рекет етуге итермелейді.
оам шін айсыбір леуметтік атынастарды саяси реттеуді формаларыны маыздылыы трысынан айтанда саяси процесс базалы жне шет айматы болып блінеді. Базалы саяси процестерді саяси мірді р саласындаы алуан трлі згерістер сипаттайды[98]. Олар оны базалы модификациясына, жйелік асиеттеріне атысты нрсе. Бан, мысалы, леуметтік топтарды мемлекетпен арым-атынасын тсіл ретінде саясата атысуын, басару шешімдерінде халыты талаптары мен мдделерін жаыртуды формаларын, саяси элитаны алыптастыруды типті тсілдерін жне т.б. жатызуа болады. Осы сарында мемлекетті материалды кштерін олдауды негізгі баыттарын анытайтын мемлекеттік басару процесі турасында да айтуа болады.
Сайып келгенде, базалы саяси жйені негізгі элементі мемлекеттік органдары мен бара халыты зара рекетінен рылады. Осындай зара рекеттен саяси баыт-бадар жасалады, ол оамны басым кпшілігіні маызды биліктік мдделері мен талаптарын білдіруге жне іс жзіне асыруа баытталан.
Шеткі айматы процестер оам шін айтарлытай аса маызды емес салдарлы згерістерді білдіреді. Мысалы, ондай згерістер олар негізінен жеке айматарды жергілікті зін-зі басару органдарыны ызметінде, наты саяси партияларды, оамды озалыстарды, мдделік топтарды жне т.б. алыптасуымен зара рекеті саласына шоырланан.
Сондытан да олар билікті атаруды басымды формаларына жне тсілдеріне принциптік дегейде ыпал ете алмайды.
Саяси жйе институттарыны зара атынасыны тратылыы трысынан саяси процестер траты жне трасыз болып блінетінін айтуымыз керек.
Траты саяси процесс айсыбір кштер мен тенденциялар арсылы етуіне арамастан саяси атынастарды траты дайы ндірілуін йаратын аны белгіленген баытты згерістерді, биліктік атынастарды баытты типтерін, билік йымдастыру формаларын білдіреді. Сонымен ол азаматтарды траты институттендірілген саяси жмылдыру формасы мен мінез-лын, сондай-а саяси шешімдер абылдауды функционалды мегерілген механизмдерін сипаттайды. Траты саяси процесс траты леуметтік рылыма, жртты мір сру дегейіні артуына, режимні задылыына, жоары саяси мдениетке негізделеді. Азаматтар ойын ережесін олдайды, билікке сенім білдіреді. Саяси процеске атысушыларды брі ынтыматастыа, ымыраа келетін шешімдер іздестіруге икемделеді, оларды бірттас саяси ндылытар жолын стаушылы біріктіреді. йткені кімет з шешімдерінде оамды пікірді ескеріп отыратындытан адамдар здеріні билікке ыпал ету ммкіндік сенімін береді.
Трасыз саяси процесс саяси баытты згертуді ажеттігі ретінде детте билікті, режимні дадарысы мен задылыын жойан жадайда пайда болады. Оны: ндірісті лдырауы, халыаралы атынастарды шиеленісіп кетуі, мір дегейіні тмендеуі, леуметтік шиеленістер, айсыбір леуметтік топтарды дискриминациялануы, оларды з оамды мртебесіне анааттанбауы жне сол сияты р трлі себептері болуы ммкін. Саяси процесті трасыздыы сайлаушыларды ажетті оам даму жолын тадауындаы кенеттен жалтатауынан жне оппозицияны белсенділігінен, кіметті сынаудан, саясаттаы иаштытардан жне т.б. аны крінеді. Осындай жадайда басару шешімдерін абылдау кейде импульстік сипат алады, ыты жне моральды нормаларды реттеушілік рлі шектен тыс лдырайды. Жне де билік атынастары мен механизмдеріні мндай кйі уаытша ана болмайды, ол траты жне за мерзімдік сипата айналады.
Саяси процестерді барлы типтері таза кйінде те сирек кездеседі, мірде оларды тыыз зара байланысымен рілуі траты трде болады. Алайда оларды жіктеп арастыруы саяси зара рекетті е типтік белгілерін бліп крсетуге ммкіндік береді. Сонымен атар, саяси процесті типологиясы кейбір идеалды типтерді теориялы жіктеуге жол беруді нтижесі деуге болады.
Жоарыда баяндаандарды саяси процесс жйе элементтеріні, сонымен атар оан кірмейтін субъектілерді белгілі бір жадайда жне айсыбір уаыт аымында алыптасан биліктік маызы бар мдделерін жзеге асыруа баытталан здіксіз зара рекеті деген орытынды жасауа болады. Саяси процесті йымдастыру – процесті ойластырудан, идеалардан, кейін процесс субъектісі шындыа айналдыратын оны теориясын дайындаудан басталады. Сонымен, тжырымдай айтанда, саяси процесті зі дамитын наты жадайлардан бліп арауа болмайды, йткені ол з саяси жйесіні мір сруімен шектеліп ана алмай, саяси ситуацияа алай да ыпал ететін оамны бкіл салаларын амтиды.