Саяси сана ымы, рылымы жне функциялары

Саяси сана адамзат ауымдастыыны рухани міріні маызды элементі. Саяси сана жекелеген адамдарды жне оларды р трлі ауымдастытарыны саяси билікке, мемлекетке жне оны органдарына, партиялара, саяси йымдар мен озалыстара, дстрлерге, саяси мір нормаларына, саяси ндылытара атынастарын крсететін тсініктерді, кзарастарды, масаттарды жиынтыы іспетті.

Саяси сананы айнар кзіне отбасы, индивидке р трлі деректерден келіп тсетін апарат жне оны жеке басыны мір тжірибесі жатады.

Саяси сананы детте «таза» кйінде мір срмейтінін, оны аиатты тануды баса да трлерімен жне формаларымен тыыз зара байланыста болатынын айтуымыз керек.

Адамдар саясатты жне саяси былыстарды моральды категориялар – жасылы пен жаманды, ділеттік пен ділетсіздік арылы баалайтын боландытан, саяси сана мейлінше моральды кзарастармен жиі абысады. Ал, ыты сана мен саяси сана жарым-жартылай иысады, йткені кптеген саяси атынастар ыпен реттеледі, мемлекетті кп ырлы ызметі ыпен жанасады. Кейде ыа деген атынас саяси кзарастармен де аныталады.

Саяси сана бастапыда леуметтік тесіздікті, саясатты, саяси атынастарды, институттарды, йымдар мен мекемелерді пайда болуымен алыптаса бастады жне солармен бірге дамыды.

Саяси сана бл бір жаынан, адамдар санасындаы саяси болмысты крінісі, ал екінші жаынан, адамдарды жне оларды ауымдастытарыны мдделеріні крінісі, жалпы саяси сана – бл саяси болмысты субъективті бейнесі. Бейнені субъективтілігі е алдымен оны объективтік дниеге емес, субъектіге жататынын білдіреді.

Саяси сананы негізін саяси шынды райды. Саяси мірді фактілері мен былыстары туралы білімні белгілі бір жиынтыы негізінде оамды болмысты осы саласына атысы бар кзарастар мен баа беру алыптаса алады.

Саяси сананы наты тарихи сипатта болуы оны маызды ерекшелігі болып табылады. Бл, біріншіден, саяси сананы райтын тсінік, кзарастар жне т.с.с. наты мірдегі саяси болмысты тстарыны бейнеленуі болып табылады; ал, екіншіден, саяси санада е алдымен сол наты оамда стемдік етуші леуметтік жікті тсініктері мен ндылытары бекиді. Соысы кездейсо нрсе емес. стемдік етуші леуметтік жік зіні тсініктері мен кзарастарын баралы апарат ралдарыны кмегімен, трбие жйесі арылы жне т.б. жолдармен баса адамдарды санасына енгізеді. Сонымен бірге, саяси санада оамды тсініктер, кзарастар да бекиді. Сондай-а, саяси сана бір мезетте лтты жне баса да ерекшеліктермен байланысты барлы тсініктерді, кзарастарды, ндылытарды жне т.с.с. зіне осып алады.

Саяси сана шындыты бейнеленуі бола отырып, салыстырмалы трдегі зіні дербестігін де сатайтынын айтуымыз ажет. Саяси сананы салыстырмалы трдегі дербестігі, біріншіден, оны бір жаынан саяси процестерді барысынан озып кету абілетіні бар екендігін, ал екінші жаынан, саяси болмыс дамуынан артта алу тенденциясыны оан тн екендігін байатады. Саяси сананы салыстырмалы дербестігі оны жай ана шындыты бейнелеуінен крініп оймайды, сонымен атар оны ынуа тырысудан, тжірибелік ызмет барысында згертуге тырысудан крінеді. Саяси сана, алуан трлі мдделері бар рбір адама саяси мдделілікті береді, йткені мндайда саясат бізді санамызды, ішкі дниемізді бір блігінен орын алады. Басаша сзбен айтанда, саяси сана – бл индивидке оамда билікті бар екендігін сездіретін ішкі механизм[99].

Осымен байланысты саяси сананы жеке тлалар арасындаы, локалды оамды топтар мен жалпы оамны саяси міріні арасындаы жанастырушы механизм болып ала шыатын адамны ішкі рухани дниесін сипаттайтындыын атап айту керек. Осыан орай саяси сана рылымын анытау аса маызды.

Саяси сана рылымы мейлінше крделі. Саясаттанулы дебиеттерде осы кнге дейін саяси сана рылымын анытау методологиясы лі де жете зерттелмеген. р трлі авторларды бліп крсеткен рылым элементтері кбіне-кп анытау тсілдері, згешелік лшемдерін жне мазмнын белгілеу тсілдері бойынша бір-бірінен айтарлытай згешеленеді. Бл саясаттанушыларды локальды трыдан, р трлі зерттеу міндеттері трысынан арастыратындыын крсетеді. Демек, саяси сана рылымыны кптеп саналатын алуан трлі лшемдері бар. Олардан жаылысып алмау шін, саяси сананы рылымды элементтерін бліп крсете отырып, бл бліп крсетуді андай негіз бойынша іске асырыланын р уаытта аны тсіну ажет.

Саяси сананы рылымы оамды ызметті р трлі салаларын кеінен амтиды жне жеке тланы саяси процеске атынасу варианттарын алыптастырады. Осылайша саяси сана рылымыны, мені кзарасымша, келесі негізгі компоненттерін гносеологиялы, аксиологиялы жне леуметтанулы деп бліп крсетуге болады.

Саяси сананы гносеологиялы компоненті наты шындыты сенімді бейнелеуі кзарасы трысынан саяси сана элементтері арасындаы айырмашылытарды ашып крсететінін ерекше атап айтамыз. Басаша сзбен айтанда, саяси сананы гносеологиялы рылымы саясат леміні р трлі жатарын андай да бір дегейде бейнелейтін субъектілерді барлы кзарастарын білім ретінде арастыруды йарады. Осы аспектіде: саяси шынды пен тірік, саяси аыл-ойды адасуы жне саяси лем пияларына оны ену кшіні араатынасы, бейнелеуді мифологиялы, утопиялы жне ылыми типтеріні жне т.б. араатынасы мселелері арастырылады.

Саяси сананы аксиологиялы рылымы саяси саладаы рухани былыстарды танып білуші субъект шін оларды тиімді немесе тиімсіздігі кзарасы трысынан бейнелейді. Басаша сзбен айтанда, осы рылымда саяси тсініктер алуан трлі пайымдаулар жне баа беру ретінде тсіндіріледі, олар саясатты танушы субъектіні айсыбір нды басымдытарын крсетеді. Сондытан сол инститтуттарды, нормаларды, процестерді жне зге де былыстарды субъект жаымды баалауы ммкін (мысалы, демократиялы кзарасты кілі), ал басаларына (баса идеяларды жне принциптерді станандара) жаымсыз болуы ытимал. р трлі баалауды жиынтыы тптеп келгенде саяси сананы бкіл клемін толтыратын болады.

Саяси сананы леуметтік рылымы саяси сананы барлы элементтерін, оларды алатын орны, сонымен атар практикада рухани былыстарды жзеге асыру процесіндегі оларды ойнайтын рліне деген кзарас трысынан сипаттайды. Бір жаынан аланда, осы рылым шеберінде индивидуальды, топты немесе баралы сананы р трлі формалары сипатталса, ал екінші жаынан – практика саласына адам ойыны мазмныны ауысу процесіні компоненттері, длірек айтанда: идеалдар, принциптер, нормалар, нсаулар, мотивтер жне т.б. тсіндіріледі. Саяси сананы жалпы орытынды компоненттері ретінде саяси идеология жне саяси психология арастырылады. Оларды райсысы саяси мірде маызды, аса крделі ерекшелікті рл атарады.

Осыдан келіп, оамны саяси мірінде саяси сананы маыздылыын баалау иын. Ол тек ана саяси былыстар мен процестерді бейнелеп оймайды, сонымен бірге саяси натылыты да жасайды. Барлы саяси рекеттер мен процестер адамдарды санасында басталады десек арты айтанды емес. Тере ынып жне пайымдамайынша байыпты саясат болуы ммкін емес. Сонымен атар, кез-келген реформаторларды нды бадарларды, саяси сананы баытын згерту, асырлар бойы стереотиптерді жне дстрлерді ирату оай шаруа еместігін, материалды шындытан да лдеайда крделі екенін есте стааны арты болмайды. Саяси сана оамды тжірибеден озып кетіп, оианы рістеуін болжай алады, сол арылы саяси ызметті ынталандырушы фактор ретінде ала шыады. Егерде ол леуметтік шындыты брмаланан трде бейнелесе, онда саясатта волюнтаризмге кеп сотырады. Саяси субъект оамды мірді объективті задарымен есептеспейді, еркін шешімдер абылдап, субъективті ыыластарын басшылыа алады.

Осымен байланысты саяси сананы алыптасуыны крделі жне айшылыты екенін атап айтымыз келеді. деттегідей бл леуметтік шындыты сыни пайымдау жолымен жреді, адамдарды сезімдік тсінігін бірте-бірте рационализациялау, олардаы апаратты орытындылау арылы жзеге асады.

Жеке индивид, леуметтік топ, ауымдасты болып биліктік атынастара атысушылар объективтік факторларды, тлалы ыпалды жне масаттарды негізінде зіні саяси санасын алыптастырып шыарады. Алайда саяси сананы даму баыты, оны рылымыны бірте-бірте згеруі жне дамуы саяси сананы алыптастыруды ерекшелікті жолын райды, онда жасампазды, шыармашылы элемент немесе еліктеу жне жай ауысып алынан элементі, брын алыптасан саяси идеалдар мен ндылытарды кшіріп алу басымыра болады.

Саяси сана оамда саяси мдениетті жаа элементтерін жне дстрлерін дайындап, бекітетін механизм болып табылады. оамны саяси санасынан олдау таппаан кез-келген жаа жне бірегей идеялар немесе бастамалар шу мен рып кетуге душар болады. Осы трізді идея оамды организмні барлы саласына ене алмайды жне оны алыс тпкірлеріне жете де алмайды. Ол оам ішіндегі маызды саяси озалыстардан блектенген болады, оны барысы кбіне-кп саяси санамен жне ол іске асыратын сол функциялармен аныталады.

Индивидтерді детерминация дегейіне, леуметтік-саяси кеістіктегі зара рекетіні сипатына байланысты саяси сананы мынандай: когнитивтік, идеологиялы, коммуникативтік, интегративтік, болжамды, трбиелік функциялары пайда болады[100] жне оамды мірге белсенді ыпал ете бастайды.

Саяси сананы когнитивтік функциясы оамда жріп жатан саяси процестерді бейнелеуді жне пайымдауды амтамасыз етеді. Бан ткен жне бгінгі саяси оиалара баа беру, сонымен атар болашатаы биліктік атынастарды аса тиімді даму жолдары туралы тсініктерді жасау кіреді. Демек, саяси сананы бл функциясы саяси субъектілерді функцияларды атаруы жне модификациялауы шін, сонымен бірге саясат леміні р трлі жатарын адамны тере танып білуі шін білімді траты згертіп отырудаы оамны ажеттілігін бейнелейді жне орындайды.

Саяси сананы идеологиялы функциясы оамды дамуды саяси саласындаы топты мдделерді орау процесін бейнелейді. Саяси сана оамны саяси жйесіні дамуы мен реформалануыны р трлі доктриналарын ттас идеологиялы рылулар жне саяси бадарламалар етіп топтастырады жне орытындылайды. Саяси сананы идеологиялы функциясыны арасында наты саяси рекет теориялы рек алады. Осылайша саяси сананы идеологиялы функциясы жеіп алан билік станымдарын сатауда саяси партияларды, лтты жне мемлекетті біріктіретін ажеттілік болып табылады.

Саяси сананы коммуникативтік функциясы саяси жйені р трлі элементтері арасындаы зара рекет ету процесін амтамасыз етеді. Мысалы, саяси сананы коммуникативтік функциясы азаматтарды, леуметтік топтарды, саяси партиялар мен мемлекеттік институттарды зара рекет етуі шін немесе сайлаушылар мен оларды билік органдарындаы кілдеріні жан-жаты ынтыматасуы шін психологиялы жне идеологиялы негіздер мен механизмдерді береді. Сайып келгенде, саяси сананы коммуникативтік функциясы – бл субъектілерді з арасында жне билік институттарымен саналы зара рекетін амтамасыз ету болып табылады.

Саяси сананы интегративтік функциясы топты саяси мдделерді жзеге асыру ісінде р трлі оамды топты, жікті немесе тапты кілдеріні зара рекетін йлестіруге ммкіндік береді. Саяси сана топты барлы мшелерін биліктік атынасты ттас субъектісіне біріктіреді.

Саяси сананы болжамды функциясы саяси процестерді даму баыттарын, болашаты баалау масаттарын алыптастырудаы индивидтер мен топтарды абілетін білдіреді. Бл з кезегінде здеріні масаттарын іске асыру жне саяси процестерді келешекте дамуы шін адамдарды оамды мірге наты белсенді атысуа жмылдырады.

Саяси сананы трбиелік функциясы саяси билік субъектісі ретінде кез-келген леуметтік ауымдасты шін аса сенімді саналатын сол баытты ажеттілігін білдіреді. ауымдасты зіні кіліне зі дайындаан дниетанымды масаттар арылы ойлауды жне сезінуді «йретеді». Сондытан бл функция белгілі бір масаттара, идеалдара сйкес саяси мінез-лыа ыпал етуге ммкіндік береді.

Саяси мір шындыында саяси сананы р трлі функцияларын жзеге асыру дегейі наты жадайды барысына, р трлі субъективтік жне объективтік факторлара байланысты болады. Егер оамны саяси дамуы саяси атынастара жігерлі атысушы ретінде леуметтік топты мір сру мселесін оятын болса, онда топты саяси санасында бірінші орына идеологиялы жне трбиелік функциялар шыады. Мндай жадайда топ саяси идеалдар мен кзарастарды айта ойлануа жне ажетті згерістерді амтамасыз етуге, сонымен атар кейінгі рпатар шін билік мдделерін жзеге асыруды жаа кілге онымды стилін алыптастыруа тырысатын болады.

Егерде леуметтік топ немесе тап орныты саяси кзарасты станатын болса, онда оамны саяси жйесіні р трлі элементтерімен конструктивті зара рекетті амтамасыз ету ммкіндігін беретін коммуникативті жне когнитивті функциялар бірінші орына шыады.

Сайып келгенде, саяси сананы функциясын жзеге асыруды сипаты мен толыты дегейі саяси процестерді сипатына байланысты айтарлытай згеріске тсетін болады.

Функциядаы саясат саласыны мні мен задылытарыны бейнелену дрежесі бойынша саяси сананы мазмны диалектикалы зара байланысан оны р алуан дегейлері мен трлерін арастырады.