Саяси сананы дегейлері мен трлері
Саяси сананы мнін дрыс тсіну шін оны дегейлері мен трлерін арастыру ажет. ылыми дебиеттерде осы мселе бойынша одан рі зерттеуді талап ететін р трлі кзарастар, амалдар бар. Саяси сананы дегейлерін сз еткенде, мені кзарасым бойынша, саяси сананы: мемлекеттік, теориялы, эмпирикалы жне кдімгі деттегі дегейлерін бліп крсетуге болады.
Саяси сананы мемлекеттік дегейі – бл ресми саясатты жасау мен негіздеуді іске асырылатын дегейі.
«Мемлекеттік» сана р трлі за жобаларыны, бадарламаларды, конституцияларды жне т.б. саяси атынастарын реттейтінін айтуымыз керек. Саяси сананы осы дегейінде мірде бар саяси тртіптер мен басару принциптері мейлінше табанды трде оралады. Солай десек те, билеуші саяси кштерді орта мдделерін крсетуге тырысуы бл дегейді басты белгілеріні бірі болып табылады. Осы дегейді зінде-а саяси институттар жргізіп отыран саясата оам мдделеріні, оамды пікірді бейімделуі жреді.
Саяси сананы теориялы дегейін оамны саяси мірін басаратын задарды ашуа баытталуы ерекшелендіреді. Сондытан саяси сананы теориялы дегейі саяси сипаты бар алуан трлі тжырымдамалар, идеялар, кзарастармен крсетілген. Бл дегей ылыммен жне айсыбір тапты, билеуші топты идеологиясымен тыыз байланысан. Десек те идеология (саяси) мазмны бойынша теориялы санамен (саяси теориялармен) біршама сйкес келеді, біра зіні ерекшелігі де бар екенін айтан жн.
Саяси теорияны (теориялы сананы) міндеті – саясатты пайда болуы мен одан рі дамуын тсіндіруге ммкіндік беретін саясат туралы жйеленген білімді жасау.
Осымен байланысты теориялы дегейде саясатты жете тсіну, біріншіден, іргелі-стратегиялы жне аымдаы тактикалы маызды саяси масаттар мен міндеттерді оюа жне шешуге ммкіндік береді, екіншіден, олара жетуді ралдары мен дістерін анытайды, шіншіден, пісіп-жетілген проблемаларды шешуді йымды саяси амтамасыз ету баыттары мен жолдарын анытайды. Мндай жете тсіну саяси шешімдер мен масатты бадарламаларды іске асу барысына баылау механизмін жасауа; саяси оиаларды натылы барысына ылыми сараптама жасауа; билік органдары абылдаан саяси шешімдерді шынайы жне ммкін салдарларын практикалы тжірибені мліметтерін ескере отырып,, саясатты тзетуге ммкіндік береді.
Саяси сананы эмпирикалы дегейі тікелей саяси практикаа, саяси процеске жекелеген адамдарды жне р трлі леуметтік ауымдастытарды шын атысуына негізделген. Ол саяси процеске атысатын субъектілерді здерінде пайда болатын баылау, сезіну, елестету, саым, серленушілік формасындаы саяси шындыты бейнелейді. Саясат саласындаы теориялы кзарастармен атар олар барада саясат жне саяси айраткерлер жнінде оамды пікірді, ал ке клемде – оамны саяси мдениетін алыптастыруды негіздік ызметін атарады.
йреншікті, кдімгі деттегі саяси сана оамны басым кпшілік мшелерінде орныады, оан кнделікті мірде алыптасу тн. Десек те саяси сананы арапайым дегейі саяси сананы эмпирикалы дегейімен тыыз байланысан, солай боланымен де одан біратар айырмашылытары бар[101]. Мысалы, саяси сананы эмпирикалы дегейін субъектіні практикалы тжірибесі сипаттайды. Ал йреншікті, кдімгі деттегі дегейді оамды тапты, леуметтік топты немесе адам топтарыны тікелей кнделікті мірде пайда болатын идеяларыны, кзарастарыны жиынтыы сипаттайды. Саяси сананы йреншікті дегейі эмпирикалы дегейге араанда идеологиялы жне теориялы элементтеріні болуымен айрышаланады. Осы дегейге аны крінетін леуметтік-психологиялы белгілер: кіл-кй, сезім, эмоция тн. Бл оан саяси жадайдаы згерістерді аны сезінуді ерекше динамикасын, абілетін береді.
Кдімгі деттегі саяси сана саясат туралы кнделікті дрыс маына кзарасы трысынан пікірді жне трмысты тсінікті ыпалымен алыптасып жне дамитын боландытан, оан шайылу, жйесіздік, арама-арсылы, стихиялы тн болады.
Кдімгі деттегі саяси сана адамны саяси институттармен сотыысып, ыса практикалы тжірибесіне ара сйейді. Сондытан ол саяси психологияны негіздеуі бойынша жреді. Алайда, кдімгі деттегі сана саяси психологиямен сас емес. Ал, саяси психология кдімгі деттегі саяси сана шеберінен шыып кетеді.
Кпшілікті санасында жасалан мінез-лы стеореотипі мейлінше траты болып келеді. Оны мнін жай ана тсіндіруге болады. Оны мні адамдарды проблемаларды п-стте шешсем деген ыыласы мен талабында жатыр. Проблеманы шешу технологиясы санадан тыс трандай. Сондытан кдімгі деттегі сана болашата болса екен деген идеалды моделді те таяу арада мірге енгізуді зіні билікке жету жолында уде беретін демагогиялы кшбасшыларды уегейлік (популистік) ыпалына тсіп алады. Мысалы, горбачевты «айта ру» кезінде реформаны утопиялы бадарламасы жасалып, оны жзеге асыру арылы 500 кнде елді дадарыстан шыарып, прогреске жету белгіленген еді.
Саяси сана ткен мен бгінгіні баалауды траты трде анытау шін алуан трлі саяси былыстара айтадан тсініктеме беруде ашы та айын болуа тиіс. Саяси сананы мнін барынша толы тсіну шін оны алуан трлерін арастыру орынды саналады. Саяси сананы субъектісін (алып жруші) ескере отырып, мені кзарасымша, саяси сананы: индивидуалды, топты, баралы жне оамды сана трлерін бліп крсетуге болады.
Индивидуалды саяси сана оамны саяси дамуы жнінде адамны жеке басыны тжірибесіне негізделген баалау мен пікірлерден трады. Солай боланымен де индивидуалды саяси сана, бір жаынан, топты, баралы жне оамды саяси сананы аса маызды элементтерін органикалы абылдайды, ал екінші жаынан, олара бірегей тсініктеме береді, тланы субъективтік тсінігінен шыа отырып дейді.
Индивидуалды саяси сана адамны з саяси ыы мен еркін мегеруді, оларды наты мірлік жадайда дадылы олдана білуді топшылайтынын атап айтамыз. Индивидуалды саяси сананы дамуында индивидті жеке міріне мемлекетті араласуын жоа шыаратын, жеке бас бостандыына, индивидуализмге, тла автономиясына ерекше кіл оятын классикалы либерализм лкен рл атарады. Либералды идеяларды одан кейінгі дамуы тла мен мемлекет арасындаы ара салматы тбегейлі згертуге кеп соты: адам мемлекетке ызмет етпейді, керісінше соысы адама ызмет етеді.
Топты саяси сана – бл оамны айсыбір леуметтік топтарыны, таптарыны, жіктеріні, ксіби ауымдастыыны жне т.б. саяси тсінігі жне сезімі. Жеке тла саяси трыдан аланда зін жаын, айналасындаыларды кзарастарынан, зі траты рекет ететін жне тланы зін-зі тануына негіздік ызмет атаратын локалды топтан «сіп шыады».
Бір леуметтік топты саяси санасы баса леуметтік топты саяси санасынан анарлым ерекшеленуі ммкін. Мысалы, тапты арама-айшылытары аны байалатын оамда таптарды саяси санасы айын ерекшеленеді. Халыты жас млшеріне арай блінген жігіні, сонымен атар р трлі ксіби топтарды саяси санасында да згешеліктер бар.
Топты саяси сананы баралы саяси санадан ажырата білу керек. Баралы саяси сана оамны мтажды дегейі мен мазмнын жанама білдіреді. Ол сонымен атар оамны саяси шынды туралы біліміні сипатын бейнелейді. Баралы саяси сана мейлінше динамикалы былыс. Оан кптеген факторлар ыпал етеді: айсыбір саяси партияларды саяси баыттары мен рекет тактикасы, алуан трлі леуметтік сілкіністер, наты тарихи жадайды мазмны жне кптеген баса да факторлар.
Баралы саяси сана оамны саяси мдениетіні типі мен дегейін анытайды жне саяси мінез-лыты баршаа орта типтік варианттарын орнытырады.
Осымен байланысты баралы саяси сана айсыбір леуметтік проблеманы шешуге назар аударып жне леуметтік кш-уатты тарта отырып саяси ызметті ынталандыра алуымен атар, бл проблема егерде шын мнінде аса маызды жне зекжарды болмаса, оны барынша иындата да алады. Саяси практика, сондытан саяси оиаа таза эмоциональды кіл аудару, тікелей саяси натылыты кріністік бейнесі шеберінен шыу ажеттігін траты жне табанды трде тудырады.
Баралы саяси сана кйіні оамды пікірден крініс табатынын ерекше атап туіміз керек. оамды пікір – бл оамда тараан саясат туралы пікірлерді байататын оамны р трлі топтарыны саяси фактілер мен оиалара жасырын жне ашы атынасы. оамды пікір е алдымен р трлі леуметтік топтарды кіл-кйімен, оларды саясата баа берумен, оамды мірдегі айсыбір саяси институттар мен субъектілерді орны мен рліне байланысты екенін аару иын емес. Ол бкіл оам шеберінде де, наты таптар, топтар жне жіктерді ортасында да, белгілі бір жерде де, айсыбір айматарды дегейінде де алыптаса алады.
Елдегі халыты, рлыты, тарихи дуірді саяси санасын сипаттау шін «оамды саяси сана» ымы олданылады.
«оамды саяси сана» ымы «оамны саяси санасы» ымына жаын екенін айтуымыз керек. Олар бір-бірімен тыыз араласан, біра толы сйкес келмейді. Оларды орта бейнелеу объектісі – оам.
оамны саяси санасы, жалпылама айтанда, бл кпшілік (бара) пен азшылыты (элита) саяси билік, леуметтік процестер мен проблемаларды реттеу, мемлекетті жне оамды институттарды алыптастыру бойынша оамды атынастарыны психология мен идеологиядаы бейнеленуі мен крінісі.
оамды саяси сана сол оам шін жалпы саяси дамуды баалаудан, сонымен атар саясатпен байланысан сезімдік жне психологиялы серленушіліктен алыптасады. Бл оамды мірді саяси саласы туралы рекеттегі тсінік, дстрлі психологиялы кту мен дниетанымды баа. оамды сана топты, баралы жне индивидуалды саяси сана шін негіздік ызмет атарады. Сонымен атар, ол крделі жне арама-айшылыты былыс. Олай дейтініміз, біріншіден, адамдарды з саяси пікірлерін растыратын сратар, мселелер оам мірінде рашанда кптеп кездеседі; екіншіден, кейде кптеген нрсе бойынша, мселелер, сратар негізінде бір емес, бірнеше пікірлер пайда болады.
азастанды оамды саяси санаа тарихи, леуметтік-мдени жне лтты дстрлер, асырдан-асыра берілген салттар, діни сенімдер, дет-рыптар, оамды нсаулар, ндылытар, идеялар жне т.б. лкен ыпал етті. Олар оамда за уаыт саталан леуметтік-мдени жне лтты мра болып табылады. Дстрлер мен діл (менталитет) тыыз байланысан – халыты тарихи алыптасан траты аыл-ой рылысы жне рухани салты. Дстрлер мен діл мірді тексерісінен ткен іргелі леуметтік ндылытар, идеялар жне кзарастарды рпатан-рпаа берілуін амтамасыз етеді. Оан, мысалы, азатарды зіндік дниетанымы жатады[102].
Саяси санаа аса крделі, тратылы пен динамизм тн. Оны дегейлері мен трлерін блу жне талдау оны натылы мір сруін крсетуге, сол дегейлерді, трлерді теестіруге немесе оларды бір-біріне арама-арсы оюа жол бермейді. Солай десек те саяси сананы дегейлері мен трлері бір-біріне теді жне зара тулер азіргі саяси сананы сипатты белгісі болып табылады, йткені оны дегейлері мен трлері блшектенбейді, бір-бірімен атыссыз бола алмайды.
Саяси сананы типтерге блінетініне де кіл аудару ажет. Саяси сана типтеріні арасынан тоталитарлы, авторитарлы, демократиялы жне т.б. типтері ерекше крінеді.
Адамдарды саяси санасына масатты баытталан идеологиялы органдар, БА жне т.б. ыпалы зор рл атарады. Осымен байланысты идеологияны саяси сананы рамдас блігі екенін атап айту ажет.