Саяси сананы идеологиялы компоненттері

Идеология саяси санада маызды жне ерекше орын алады. Идеология саяси идеяларды, кзарастарды, ндылытарды жне масаттарды жиынтыы ретінде, оларды жйеге келтірілген трі іспетті, индивидуалды жне оамды сананы рамды блігі болып табылады, онда саяси идеология трінде крінеді. Саяси идеология оамды санада зіндік «саясаттандырылан» сегментті жасайды.

Саяси идеологияны кбінесе саяси сананы «зегі» деп атайды. Мнда физикалы леммен састы кездейсоты емес. Атомны бкіл массасы оны ядросына келетін болса, саяси санада идеялар мен тжырымдамаларды негізгі «салмаы» идеологияларда шоырланан. Тек солар ана концептуальды саяси схемаларды жасайды, пайда болан саяси коллизияларды тсіндіреді жне анытайды, халы барасыны кгірт жне белгісіз саяси «сезімін» крсетеді жне тымды етеді. Саяси сана рылымында идеологияны ортаы орын алуы оларды бастапыдаы алыптасуы мен мір сруіні айрыша ерекшеліктеріне себепші болады. Мндай ерекшеліктерге детте: идеологияда орныан білімні ттастыы, жйелілігі, теориялы дегейде таным ралдарын олдану; идеологтарды, ксіби-мамандарды ызметіні нтижесінде дниеге интеллектуалды ызметті келуі; у баста мірде бар саяси атынастар мен институттарды згертуге немесе ныайтуа баыт стау; р трлі леуметтік топтарды (таптарды, жіктерді, сословияларды, элитаны жне т.б.) мддесін амтамасыз ету; бірден-бір басты длелдер ретінде оамды мірді масаттары жне ндылытарына шаым етуге; кейбір «шындыты боямалауа» бейімділік жатызады.

Идеология саясат субъектісі ретіндегі адамдарды арасындаы институционалды атынастара маыздылы беруге, наты оамды-саяси жадайлардаы саяси шынайылыты тсіндіруге, негіздеуге, атауа немесе жоа шыаруа шаырады. Сонымен бірге идеология айсыбір идеалдар мен ндылытарды насихаттаумен, таратумен айналысып ана оймауы керек, ол азаматтарды, партияларды жне баса да саяси бірлестіктерді масатты рекеттері мен істерін ынталандыруы тиіс.

Идеология жне саясат – те жаын, біра бір-біріне сйкес келмейтін леуметтік былыстар жне процестер, рі ымдар. Олар здеріне ана тн мн ерекшеліктері мен задылытарын иемденген. Саясат пен саяси идеологияны састыру саяси атынастар мен мемлекеттік рылымды исынсыз идеологизациялауа кеп сотырады. Сонымен бірге саясаттаы идеологиялы компонентті жоа шыаруда негізсіздік болып табылады.

Дниежзілік жне отанды тжірибе крсеткеніндей, идеологиялы «вакуум» жадайында адамдарды мір сруі ммкін емес. Идеологияны саясаттаы рлі табии жне аса маызды нрсе. Саяси идеологияны кмегімен адамдарды дниетанымы орныып дамиды, саяси ндылытар мен нды бадарлар жйесі алыптасады. Идеология топты жне оамды мдделерді білдіруді амтамасыз етеді, саяси жне оамды йымдарды ралы ызметін атарады, ал халыты идеологиялы бірігуі ата мірлік сынау жадайында талай рет зіні зор жасампазды кшін длелдеді. Бан отанды тарихымызды кптеген тамаша беттері ку.

Сонымен бірге саясатты жаппай идеологизациялану аупі туралы да айтуымыз керек. Соны нтижесінде зіні кп трлілігімен крінетін оамны саяси мірі бірттас идеологиялы доктринаны негізінде рылады. Саясатты идеологизациялау кбіне-кп оамда идеологиялы монополияны орнауыны жне идеологиялы плюрализмді жоюды салдарынан орныады. Осымен байланысты саясат «идеологияны малайына» айналады, ал идеологиялы доктрина оамны ажеттілігі мен мдделерін бара-бар бейнелемесе, саясат шектен тыс тиімсіз болады жне оамды тере дадарыса сотырады. Мндай жадай бізді елімізде ХХ асырды 80 жне 90 жылдары тоысында алыптасты. Оан кеестік оам мен одаты мемлекетті кйреуімен байланысты пайда болан кптеген ауыр былыстар себеп болды.

оам міріні барлы саласындаы, соны ішінде саясат пен идеологиядаы, тбегейлі айта рулар, азіргі азастанны кйін елеулі дегейде анытап отыр. Бізді еліміздегі идеологиялы жадай посткеестік кезеде тбегейлі згерді, біра лі де тпелі, трасызды сипат алуда.

Бгінде азастан, мені кзарасымша, леуметтік-экономикалы жне саяси шым-шытырытардан грі зіні тп-тамыры мен салдарлары жаынан аса крделі жне шешімі иын дниетанымды дадарысты басынан кешіруде.

азастанны азіргі жаа тарихы длелдегеніндей, оамны табысты дамуы шін, оны бірлігі мен тратылыын амтамасыз ету шін елімізді кптеген азаматтарын жне саяси кштерін зіні тірегіне біріктіретін саяси масаттарды, идеяларды жне принциптерді орытындыланан жйесін жасау ажет. Мндай жйе мемлекеттік идеологияны лтты-мемлекеттік, баршаа орта басымдытар мен ндылытар жиынтыыны бейнеленуі ретінде крсете алады. Оны ерекшелігі сол, ол андай да бір идеялы-саяси аыммен ата байланыспайды жне монополия бола алмайды. Осы іспетті идеология оамны саяси-идеологиялы ндылытарыны бкіл жиынтыын зіне сііруі тиіс, мыдаан жылдар бойы жинаталан рухани-тарихи тжірибе де ескерілуі керек.

Жріп жатан оамды згерістермен жне азастанны одан рі дамуы шін идеялы-саяси бадар іздестірумен байланысты саяси идеологияны анытауды жне азіргі дние жзіне ке тараан саяси идеологиялармен танысуды маыздылыы зор.

Саяси идеология – бл айсыбір топты билікке таласын немесе оны олдануды негіздейтін жне саяси рекеттерді айсыбір стратегиясын растыратын идеяларды, кзарастарды, тсініктерді жйесі. Жалпы саяси идеология мынандай негізгі рылымды элементтерден трады: біріншіден, бадарламалы масаттар; екіншіден, бадарламалы масаттарды жзеге асыру стратегиясы; шіншіден, насихат; тртіншіден, бадарламаны іске асыру бойынша натылы рекеттер. Аны топты сипат алан саяси идеология жргізілетін саяси баыттарды жаымды бейнесін жасауы ажет, оны айсыбір топты, лтты, мемлекетті мддесіне сйкестігін сатауы тиіс[103].

Осыан орай саяси идеологияны негізгі масаттары мыналар болып табылады: оамды сананы мегеру; оан зіні нды баалауларын, саяси дамуды масаттары мен идеалдарын енгізу; азаматтарды мінез-лын осы баалаулар, масаттар жне идеалдар негізінде реттеу.

Саяси идеологияларды типтері тарихи жадайа байланысты пайда болды, алыптасты жне дамыды. Олар: либерализм, консерватизм, марксизм (социализм), социал-демократизм жне т.б., блар саяси сананы идеологиялы компоненті болып саналады.

Либерализм идеологиясы тарихтаы тыш саяси идеология болды. Оны негіздегендер – Дж.Локк, Т.Гоббс жне А.Смит. Оны негізгі классикалы принциптері адам жне азамат ы Декларациясында (1789 ж.) жарияланды жне Франция Конституциясында (1791 ж.) бекітілді.

Либерализм – бл саяси партиялар, кіметтер бадарламаларына, леуметтік-саяси доктриналарына негіз болан принциптер мен масаттарды кешені. Либерализм зіні кп варианттылыына арамастан белгілі бір тжырымдамалар, идеялар, принциптер жне идеалдар кешенінен трады. Индивидуализм, гуманизм жне рационализм либерализмні дниетанымды негізі болып табылады. Либерализмні негізгі ережесі мынаан саяды: жеке бас бостандыын мббап ндылы деп санау; индивидті зін-зі баалай білу идеясы жне оны з рекетіне жауапкершілігі; жеке меншікке индивидуальды еркіндікті ажетті шарты ретінде арау; еркін нары, бсекелестік жне ксіпкерлік; парламенттік демократия жне билікті блінуі; ыты мемлекет; тланы негізгі ыы мен бостандыына кепілдік (ар-ждан, сз, жиналыс, ассоциациялар мен партиялар ру жне т.б.); жаппай сайлау ыы; азаматты оам салаларын кеейту.

Либералды идеология аылшын-саксонды елдерде, сіресе АШ-та кеінен тарады. Практикалы мірде либерализмні индивидуалистік идеалы зіндік мні бар маыздылыа жетіп, батыс оамыны басты масатына айналды. Дербестікке жне з кшіне сену, индивидуализм жне еркін бсекелестік біратар индустриалды дамыан елдерде мірлік стандарт дегейіне дейін ктерілді.

Либерализм идеологиясыны дамуыны азіргі сатысы – ол неолиберализм. Неолиберализм идеологиясы мемлекетті реттеушілік рлін, азаматтарды леуметтік ытарын, реформаны жзеге асыруды ажеттілігін мойындайды.

ХVIII асырды соына арай алыптасан консерватизм идеологиясыны дстрі жетерлік. Консерватизм идеологиясын аылшын ойшылы Э.Берк, французды оамды айраткерлері Ж. де Местор жне Л. де Бональд жасады. Бл идеологияны дниетанымды негізі дстрлі моральмен жне материалды ндылытара («мірлік бастаулар») ара сйейтін оамды органикалы жне ттас жйе ретінде мойындауда жатыр. Діни кзарастара баытталан иррационализм жне лтты ндылытармен рі тарихи мір укладтарымен байланысан дстршілдік консерватизм идеологиясыны маызды тзушілері болды. Сондытан консерватизм – бл дстрлі ережелерді, нормаларды, билік иерархияларын, леуметтік жне саяси рылымдар мен институттарды сатау ажеттігін жатайды.

Консерватизмні саяси бадарламасы леуметтік-саяси згерістерді салттара, лтты дстрлерге, орныып алан оамды-саяси институттара, елді социомдени ерекшеліктеріне бейімдеуге баыт стайды. Онда мемлекет пен отбасын ныайтуа, ауымды сатауа, шіркеуді станымы мен рліне, оам міріні рухани-адамгершілік аспектілеріне лкен кіл аударылан. Сонымен бірге оамды тртіпті задары мен ережелерін ныайтуа, патриотизм рухында азаматтарды трбиелеуге баытталан шараларды да маызы зор.

Консерватизмні саяси-идеологиялы ндылытарын жзеге асыру кшті мемлекетті ажетсінетін оамды status-quo сатауа, ммілені кеінен олдануа, радикальды шараларды, сіресе революциялы сипаттаы шараларды теріске шыаруа, саяси згерістерді эволюциялы тсілдеріне ара сйеуге баытталан.

азіргі жадайда консерватизм дние жзіндегі болып жатан згерістерге бейімделіп келеді. Консерватизм дамуында жаа фаза – неоконсерватизм пайда болды. Неоконсервативтік сана шін оамды реформаларды іске асыру керектігін, ылыми-техникалы прогресс табыстарын пайдалану ажеттігін мойындау тн. Оны саяси масаттарын прагматизм ерекшелейді.

Марксизм (социализм) идеологиясыны айтарлытай тарихы бар. ХІХ асырды орта тсында Батыс Еуропада пайда болан маркстік (социалистік) идеология жетілмеген капиталистік оамны ткір тапты арама-айшылытары жадайында алыптасты. Оны дниетанымды негізі диалектикалы-материалистік тсінікпен жне леуметтік-саяси процестерді тапты трыдан талдаумен байланысан.

Марксизмні саяси бадарламасы биліктік жне меншіктік атынастарды революциялы жолмен згертуді талап етеді. Осы згертулерге коммунистік партияны жетекшілік жасауы ажеттігі жарияланан, кейін жалпы халыты мемлекетке ласатын, капитализмнен социализмге тпелі кезеде пролетариат диктатурасыны мемлекетін ру идеясын сынады. Коммунистік идеалды негізгісі болып жеке меншік пен тапты айырмашылытарды жоюмен байланысан адамдарды жаппай тедігі, мемлекетті жойылуы жне меншіктен, биліктен, мдениет табыстарынан шеттетілуді жеген «жаа адамды» алыптастыру саналады.

Тарихи тжірибе крсеткендей, марксизмні саяси бадарламасын жзеге асыру ткір тапты креспен, кштеу дістерін кеінен олданумен, бір партияны саяси монополиясын орнатумен, ндіріс ралдарыны мемлекеттендірілуімен, моноидеологияны стемдік етуімен байланысты болды. мірді материалды, леуметтік жне рухани салаларындаы, мемлекеттік рылыс саласындаы ірі жетістіктер азаматтарды саяси ыы мен бостандыына белгілі шектеу оюмен атар жргізілді; экономикалы ызмет пен рухани шыармашылы саласында да ата леуметтік баылау ойылды. Марксизмні кейбір концептуальды ережелері (сіресе футурологиялы аспектіге атысы бар) практикада керегінше расталмады.

Дниежзінде социал-демократия идеологиясы кеінен тарады. Э.Бернштейнні «Социализмні алы шарттары жне социал-демократияны міндеттері» (1899 ж.) ебегінде социал-демократия идеологиясыны теориялы негіздері аланды. Онда ол капитализмні зін-зі дамыту абілеті туралы тезисті негіздеді. Э.Бернштейнні кптеген идеялары азіргі социал-демократияны саяси доктринасына енді. Бл доктрина 1951 жылы Майнедегі Франкфурт аласында ткен социал-демократтарды рылтай конгресінде «демократиялы социализм» тжырымдамасы болып жасалды. Плюралистік дниетаныма ара сйей отырып (ерте марксизм, неокантшылды, сыншыл рационализм жне т.б.), азіргі социал-демократия бостандыты, ділеттілікті жне ынтыматастыты орталы идеялар ретінде жариялаан. Оны саяси бадарламасы оамды реформалар жргізу, леуметтік ріптестік, ыты мемлекет, леуметтік баыт стаан аралас экономика, саяси плюрализм мен демократия талаптарын зіне осан. Социал-демократия идеологиясыны маызды компоненттері болып адамгершілік ндылытар жйесі мен саяси ызметті этикалы ынталандырулары жатады[104].

Социал-демократияны саяси стратегиясы кресті революциялы дістерінен бас тарту, саяси ызметті парламенттік формасыны басымдыы, оамды згерістерді бірте-бірте жасалуы, ммілеге келу, ке саяси одатармен коалициялар ру негізінде рылады. Практикада бл бадарлама индустриалды дамыан елдерде, сіресе Еуропада, демократия жне леуметтік ділеттілік идеяларын іске асыру барысында маызды нтижелерге ол жеткізді.

Мысалы, демократиялы социализмні «скандинавиялы моделіні» табыстары кілге аса онымды: ыса мерзім ішінде тиімділігі жоары экономика жасады; бкіл ебекке жарамды халыты жмыспен амтамасыз етті; кедейшілікті жойды; дниежзіндегі е дамыан леуметтік амтамасыз ету жйесін жасады; сауаттылы пен мдениетті жоары дегейіне ол жеткізді.

Скандинавия елдерінде демократиялы леуметтік мемлекет ділеттілікті барынша амтамасыз ету масатында лтты табысты блу функциясын іске асырады. Сйтіп аралас, кп укладты экономиканы леуметтік баытталан рынокпен органикалы йлесімділігіне ол жеткізіледі, леуметтік тесіздік ысарады, байлар мен кедейлерді арасындаы диспаритет тмендейді.

Социал-демократия идеологиясыны кші мен міршедігі оны алы бара халыты мддесінен шыатындыында, леуметтік мірден уат алатындыында, социализмні игілікті идеалдарына ара сйейтіндігінде екенін айтуымыз керек. Жоарыда аталан негізгі саяси идеологиялармен атар азіргі дние жзіні саяси санасына, саяси міріне идеологияны баса да трлері белгілі бір ыпал жасайды. Мысала, саясатпен, саяси санамен тыыз зара рекетке тскен лтшылды, радикализм, фашизм, нацизм жне зге де экстремистік идеологияларды айтуа болады.

Саяси идеологиялар адамдарды саяси психологиясына арама-айшы келетін болса, оларды аншалыты тере ойластырыланына жне негізделгеніне арамастан, бара халы оларды бірде-біреуін абылдамайтын болады. Саяси сананы осы дегейінде идеологияны тымды конструкциясы саяси мінез-лыты натылы ынталандырушысына, себебіне жне масаттарына айналады. Сондытан саяси психологияны саяси сананы маызды формасы ретінде арау, зерттеу – саяси ылымдарды принциптік міндеттеріні бірі.