Саяси психология – саяси сананы маызды формасы

Саяси психология – ылыми пн, ол лтты, таптарды, леуметтік топтарды, кіметті, индивидтерді саяси санасы дегейінде алыптасып крінетін жне оларды натылы саяси рекеттерінде жзеге асатын оамны саяси міріндегі психологиялы компоненттерді (кіл-кй, пікір, сезім, нды баыттар жне т.б.) зерттейді.

Саяси психология – бл адамдарды саяси санасы мен саяси мінез-лыны саласы, негізінен баа беруді, деттегідей, саяси жйеге (е алдымен мемлекеттік билікке), саяси мір оиалары мен фактілеріне сезімдік атынасты білдіреді. Саяси психология, сайып келгенде, саясат субъектілеріні мінез-лытарыны тікелей уждерін алыптастыратын практикалы санасы болып табылады[105].

Саяси психология саяси идеологияа араанда жйеге келтірілмеген, тымды жне сондай-а, парысыз (иррационалды) кзарастардан тратын ішкі айшылыты кзарастар жиынтыымен айрышаланады. Саяси субъектілерді натылы субъективтік сапаларын біріктіріп-ырытандырып, саяси психология ерекшелікті саяси топтарды (тобырларды, бараны, кпшілікті) пайда болуына шешуші ыпал етуге абілетті. детте, саяси психологияны функцияларына саяси мдделерді абылдау мен жете тсінуді, адамны саяси салаа бейімделуін, саяси мінез-лы ниеттемелеріні (мотивация) жзеге асуын жатызады.

Саяси психологияны мазмны бойынша оны траты блімін (дрыс маына, діл, этносты психологиялы рылымы, дстрлер, т.б.) жне озалыстаы, трасыз блімін (кіл-кй, серленушілік, эмоция, сезім, кту) бліп крсетуге болады.

Траты психологиялы феномендер арасында трлі леуметтік згерістер мен саяси оиалара саясат субъектілеріні жауап айтару тсілдері, траты саяси ндылытарды жиынтыы – саяси ментальдылыты лкен маызы бар. Саяси ментальдылыты негізі болып белгілі бір этникалы ауымны тарихи даму тжірибесі шоырланан тарихи, географиялы жне ерекшелікті ортада зін-зі сатауды аса сенімді тсілдерін рпатан-рпаа беріп, жеткізетін лтты мінез-лы шыады. Сондытан сас саяси жадайларда р халы зін р трлі стайды. Мысалы, оларды кейбіреулерінде шыдамсызды туызып, жедел жауап айтаруа тырыстырса, басалары ала ойан масаттара жетуге табандылы абілет крсетумен атар бейбіт жолдарды анытап, ешбір саяси стамсыздыа бармай, тзімділікпен басынан ткізеді.

р трлі саяси-психологиялы сапаларды таптар, леуметтік жіктер, сонымен атар шаын топтар (тікелей атынас жасайтын), длірек айтанда адамдарды микролеуметтік бірлестіктері, референттік тзілімдер, жекелеген саяси ассоциациялар, т.б. мегерген. Осы топтарды райсысына уаытша немесе траты мір сру тн, оларда йымдасан немесе стихиялы байланыстарды болатыны да аны.

Саяси психологияны рылымыны крделі рі кп жоспарлы екенін айтуымыз керек. Натылы саясат міндетті трде саяси психологияны рылымы жне динамикасы туралы білімді есепке алу жне олдану негізінде рылады. Наты саяси жадайда бай саяси эмоцияны рдайым бір ана жаы басаларын зіне баындырып басымдыа жетеді. Саясатта саяси процестердегі серленуші жатарды белгілі бір рылымды жіктелуін кре білу маызды боланымен, бл салада жріп жатан згерістерді де байай білу маызды. Саясаттануда «шаршау принципі» тжырымдалан, ол кпшілік ісіне бараны ызыушылыыны тез суімен жне соншалыты жылдам басылуымен сипатталатын саяси марлытарды, эмоцияларды трасыздыын есепке алу ажеттігін білдіреді. Сондытан кез-келген белгіленген саяси акция шексіз заа созылуы ммкін емес, оан атысушы адамдар ана білетін оны аны уаытты шекарасы болуы тиіс. Осы уаыт аралыы созылмауы керек, йтпесе саяси акцияа жетпей-а оан деген ызыушылы жоалуы (шуі) ммкін.

Саяси психологияда трасыз, тез ткінші болып саналатын кіл-кй аса маызды, йткені кіл-кй белгілі бір кезеде кптеген адамдарды амтумен жне айсыбір саяси оиаа немесе проблемаа оларды атынастарын анытайтын психологияны жалпы, аны крінетін белгісі. Кіл-кй кптеген адамдарды саяси санасына, мінез-лына біратар ыпал етеді. Мысалы, кіл-кйді аса маызды асиеттері оны саны жаынан кп адамдарды назарын аударып отыран проблемаа, саяси айраткерге шоырлануы абілетінен крінеді.

Кптеген адамдарды кіл-кйіне ыпал жасауды амтамасыз етуді пайымсыз механизмдерді олдану жолымен іске асыруа болатынын айтуымыз керек. Бл жысты – оны айнар кзі жаынан етілетін ыпалды сынсыз абылдауымен, тез тарауымен, кптеген бара халыты белгілі бір психологиялы кйіне ендіру сияты пайымсыз ыпал жасауды амтумен сипатталады.

Адам психикасыны типі мен саяси атынастар саласындаы оны зіне алатын рліні арасында сзсіз байланыс бар. Бл байланыс ата, тікелей бола алмайды, адамны дние танымымен жне білімімен, оны саяси мдениетімен жне ол ркет ететін леуметтік жне мірлік жадайды сипатымен айтарлытай дрежеде жанасады, тзетіледі. Алайда сас саяси жне леуметтік-экономикалы жадайларда бірыай леуметтік, мдени жне баса да топтарды кілдері здерін біркелкі стамайды: біреулері здеріне саяси оиаа белсенді атысушыны міндетін алады; басалары оан еш араласпайды; шіншілері – здерін одан туелсіз деп абылдап, оианы барысына байсалды баынады; тртіншілері – з тсініктеріне сйкес оианы баыттау шін кшін салады.

Осымен байланысты зіне-зіні сенімді болуы, индивидуалды кшін, зіні адамгершілігін сезінуі, зіні кшіне сенуі – бл белгілерді брі саяси мірге атысумен жаымды ара атынаста болады. Саясаттан ашатайтындар кбіне-кп лсіз индивидуалды кісілер, зіні кштері мен ммкіндіктеріне сенбейтін адамдар. Саясаттан ашатайтын адамдар баса да мірлік жадайларда здеріні ызыушылыын лсіз трде крсетеді.

Саяси санаа, ойлауа жне мінез-лыа тланы масаты жне стереотипі сияты психологиялы кйі де айтарлытай ыпал етеді[106].

Масат – адамдарды немесе адам топтарыны (леуметтік-саяси жне эмоционалды тжірибесі) саяси оиалара атынастарын анытайтын психикалы кйі. алыптасан масат негізінде оамды-саяси мірді жаымды немесе жаымсыз былыстарын сезіну жреді. Бейтарап алу андай да бір масатыны жо екендігін білдіреді.

Масат психологиялы былыс ретінде эмоционалды боялан, тла шін маызды р трлі факторларды ыпалымен пайда болады. Оны алыптасуында сенімді деректерден келіп тсетін, сонымен атар сол уаытта бірінші орында тран апарат лкен рл атарады. Кбіне-кп сенімді апарат сыни пайымдаудан ткізілмейді, оны таза сенім ретінде абылдайды; басаша саяси тсініктеме беріліп, кешіккен апарат алыптасан масатпен бетпе-бет келіп алады да белгілі бір сенімсіздікті тудырады.

Саяси психологиялы масат пен объектіні стандартталан леуметтік жне саяси бейнесі – стереотипі штасады.

деттегі жадайларды бейнелейтін сенімді стереотиптер адамны саналы трде саяси ызметке атынасын жеілдетеді, сенімсіздері – жалан баалау жйесін тудырады да дрыс леуметтік-саяси бадарлара кедергі келтіреді. алыптасан стереотиптерді ирату, егерде тлаларды орнын толтыратын немесе алмастыратын идеялары, істері, жаа станымдары болмаса, тлаларды мірлік станымы шін атерлі ауіп тндіруі ммкін. Стереотиптер масата араанда баяу алыптасады, біра олар алашымен салыстыранда лдеайда берік жне мірше болып келеді.

Саяси сана негізінен саяси психологияда адамдарды саяси мінез-лытарыны психологиялы компоненттеріні болуына кіл аударады. Сондытан саяси сананы жне саяси процестер мен былыстарды сипатын тсіну шін саяси мінез-лыты р трлі формаларындаы ерекшелікті психологиялы кріністерді білуді зор маызы бар. ылыми дебиеттерде бл кріністерге адамдарды саяси мінез-лына тн йымдасан жне стихиялы екі негізгі формада олдануа талдау жасалады.

Саяси процеске атысушыларды мінез-лыны йымшылды формалары билік органдарыны жне баса да саяси институттарды, соны ішінде оппозициялы институттарды ызметтері арылы іске асады.

Ресми (биліктік) институттарды ызметіне деттегідей, жаымды сезімдер мен кіл-кйлерді басымыра болуы тн. Оларды ызметіне атысатын адамдар мансабын арттыруа, жоары леуметтік мртебеге жетуге, жеілдіктер алуа біршама ден ояды. Олар шін кбіне-кп шындыа сыни емес атынастар жне бейімделушілік, соны ішінде оамда стем етуші саяси ндылытара бейімделу тн.

Оппозициялы йымдар мен формальды емес бірлестіктерді ызметінде, зерттеу крсеткеніндей, згеше саяси-психологиялы ахуал алыптасады. Осы йым мшелеріні арасында детте беймазалы сезімі мен кіл-кй, анааттанбаушылы, згеріске, жаартуа т.б. деген ыылас басым болады. Оппозициялы озалыстара атысушылар саяси практикада орын алан саяси былыстарды сыни абылдауа лдеайда абілетті.

Стихиялы саяси мінез-лы саяси йымдар мен озалыстара атысушыларды жоспарланбаан имылдарынан, сонымен атар йымдаспаан арсылы рекеттерінен крініс табады. Стихиялы мінез-лы – бл адамдарды саяси дадарыса, трасызды жадайа, билікті теріс рекетіне, зіні жадайыны нашарлауына байланысты крсететін жаппай реакциясы. Ол саналылы пен прагматикалылыа араанда рекетті иррационалды, ызбалы формаларыны басым болуымен байланысты.

Стихиялы саяси мінез-лыты жне оны себептеріні психологиялы ерекшеліктерін білу крделі саяси коллизияларды шешуге кмектеседі. Осымен байланысты наразылыты йымдаспаан формасы оама ауіпті рекеттерге – бунта, жаппай жнсіздікке, лакестік актілерге (жарылыстарды йымдастыру, адамдарды кепілдікке алу жне кімшілік имараттарды басып алу, т.б.), сонымен атар баса да зорлы-зомбылыа, заа айшы рекеттерге кеп сотыратынын есте стау ажет.

Адамдарды стихиялы мінез-лына сенімсіздік сезіміні артуы, билік рылымдарына жне ресми апарата сенбеушілік, ызаорлы, байбаламшылы кіл-кй жне т.б. сияты психологиялы факторлар ыпал етеді. Мінез-лыты стихиялы формасына алып келетін келесіз кіл-кйлерді артуына, з кезегінде алып ашпа сздер, агрессиялы рекеттер, ылмысты ршуі, жеморлы пен ділетсіздік фактілері, танымал емес задар жне атарушы органдар мен басаларды ате шешімдері ыпал етеді.

Сайып келгенде, саяси мінез-лы саяси психологияны саясат жне саяси сана салаларындаы орны мен рлін крсететін маызды сырты форма болып табылады.

орытындылай келіп, саяси сана – саяси идеология мен саяси психологияа негізгі салмаы тсетін крделі, кп дегейлі конструкцияны бейнелейді деген тжырым жасауа болады. Саяси сана – бл адамдарды мір сріп тран жне саясат пен саяси былыстарда болса екен дейтін субъективтік атынастарын крсететін кзарастар, ымдар, тсініктер, масаттар мен сезімдеріні жйесі.