Саяси мдениетті типтері мен ызметі

Тарихта саяси мдениетті згеру процестерін, белгілі бір саяси ауымдастыты саяси мдениетіні ерекшелігін бейнелеу шін саяси мдениетті типі деген ым енгізілген. Саяси мдениетті типі дегеніміз – тарихи уаытты белгілі бір кезедерінде, белгілі бір тарихи ортада мір срген алыпты дадыа ие, бір немесе бірнеше мемлекетті шеберіндегі оиалар мен саяси рлеуге деген кзарастары бірдей адамдарды барынша орта дадылары мен саяси санасы болып табылады. Мндай типтерді ерекшеленіп блінуіне негіз болатын объективті жне субъективті факторлар болуы ммкін.

Саяси ылымда саяси мдениетті кптеген типтері бар екенін айта кету керек. Саяси мдениетті типтерін тыш рет Американы леуметтанушылары Г.Алмонд пен С.Верб тередеп зерттеді. 1958 жылдан 1962 жыла дейін олар лыбританияда, Батыс Германияда, Италияда, Мексикада жне АШ-та саяси мдениетті ке клемде салыстыра зерттеу тсілін олданды. Оларды зерттеулеріні нтижелері мен оны негізінде жасалан концепция «Азаматты мдениет» деген кітапа енгізілді. Онда саяси мдениетті ш типі: патриархалды, басыбайлылы жне белсенділік ерекше блінді.

Саяси мдениетті патриархалды типіне жергілікті ндылытара – ауымдастыа, руа, рулы ауыма, деревняа, тайпаа т.с.с. азаматтарды бадар алуы тн болып келеді. Сонымен патриархалды мдениетті станан адамдар белгілі бір тлаа, ксемге, шамана бадар станады. Мндай ауымдасты мшелеріні саяси жйе туралы білімнен хабары болмайды, оларды саяси бадары экономикалы жне діни бадардан ажырамаан. Сондытан патриархалды мдениетті станан адамдар саяси жйеден ештее ктпейді. Мысалы, Африкадаы тайпалара патриархалды саяси мдениет тн. Оларда атаруа тиіс арнайы саяси роль деген болмайды. Жергілікті ксемдер мен шамандарды орталы кіметпен ешандай атысы болмайды да, олармен арым-атынасы белгілі бір нормалармен айындалмайды. Патриархалды саяси мдениет индустриальды дамушы елдерде де саталып алуы ммкін. Мндаы азаматтарды кпшілігіні кзарасы здеріні ірлері, тратын алалары т.с.с. шеберінен аспайды.

Саяси мдениетті басыбайлылы типі дегеніміз – мдениетті туелді жне баынышты болуы. Саяси мдениетті басыбайлы типі саяси институттары, мекемелері мен йымдары жне т.с.с. бар оамдара тн. Алайда мндаы саяси билік «жоарыдан тменге» деген саяси нормаа айналып, игілікке бленемін немесе жазалауа шыраймын деген оймен жоарыларды мірін орындаушылы саяси дады болып алыптасады. Мндай саяси мдениет азаматтарды саяси белсенділігі барынша тмен дрежедегі оамда орын алады. Ол негізінен бсе сипата ие жне адамдарды саяси жйеге атысудан шеттетеді. Сйтіп, адамдар мнда саяси саналы бола тра тек алыптасан дстрді ана бадара алады.

Саяси мдениетті белсенділік типі дегеніміз индивидтерді саяси мірге белсене атысуымен ерекшеленетін саяси мдениет болып табылады. Мнда азаматтар сайлау арылы здеріні мддесін білгірлікпен орайды. Мдделер тобы, партиялар саясатты алыптастыру процесіне ыпал етеді. Сонымен атар олар саяси жйеге здеріні адалдыын, заа мойынснушылыын жне абылданан шешімдерді рметтеуін аартып отырады.

Алайда, саяси мдениетті мндай типтері мірде таза кйінде кездесе оймайды[109]. Олар ай уаытта болсын, ай елде болсын бір-бірімен араласып, бірін бірі ыыстырып жатады. Сондытан да Г.Алмонд пен С.Вербті пайымдаанындай мірде олар араласан трде крініс береді. Мысалы, наты мірде саяси мдениетті патриархалды жне басыбайлылы типтеріні элементтері патриархалды-басыбайлы тип болып, саяси мдениетті патриархалды жне белсенділік-патриархалды-белсенділік тип болып, саяси мдениетті басыбайлылы жне белсенділік-басыбайлы-белсенділік типі болып алыптасады.

Маркстік дебиетте, ішінара саяси мдениет кбінесе дстрлік, сословиелік, буржуазиялы, социалистік, т.с.с. болып блінеді. Сонымен атар дебиетте саяси мдениет демократиялы, авторитарлы, авторитарлы-патриархалды, тоталитарлы, сондай-а, архаикалы, элитарлы, кілділік, жоары азаматтылыты саяси мдениеті т.с.с. болып зге типтерге де блінеді.

Саяси мдениетті барынша ке тараан трі авторитарлы, тоталитарлы жне жаппай кпшілік саяси мдениет болып табылады. Саяси мдениетте зіндік ерекшелігі бола тра авторитарлы жне тоталитарлы саяси мдениетті кптеген орта белгілері болады. Сондытан да дебиетте олар кбінесе бірге сипатталады. Саяси мдениетті авторитарлы жне тоталитарлы тріне бір жаынан оамды санаа стемдік жасайтын кріністер, идеялар, наным-сенім, ксемдерді, адамдар тобыны, т.с.с. ерекше абілеті тн болып келеді. Екінші жаынан мндай саяси мдениет адамдарды орта асиеттеріні ерекшелігі билік ететін ксемге, адамдар тобына, партияа, т.с.с. адамдарды саяси іс-рекетінде басым болып келеді. Мндай саяси мдениетке бір масата жетуге, арым-атынасты біралыпа тсуіне жне оны іс-рекетіне, жеке тлаларды топтарды ішіне араласып кетуіне, т.с.с. ол жеткізу шін материалды, интеллектуальды жне зге ресурстара баыныштылыы тн.

Жаппай кпшілік саяси мдениет жалпы аланда бара халыты пайдалануына есептелген мдени ндылытар ндірісі трінде болатынын крсетеді. Сонымен атар, жаппай кпшілік саяси мдениет дегеніміз адамдарды саяси іс-рекетті ттынушылыын барынша енжарлы алыптасатындай болуа жне нары заы бойынша алай болса солай пайдаланылатын идеологиялы «рецепт» болуа есептелген – баа беруді, ндылытарды, дадыларды лгілеріні, т.с.с. жиынтыы болып табылады. Жаппай кпшілік саяси мдениет кбінесе оамны жоары тобына тн элитарлы саяси мдениетке арама-арсы (антикод) ретінде арастырылады. Шын мнінде мндай мдениеттерді орта жадаяттары аз емес. Мндай саяси мдениетті станушыларды тсінігі детте мір шындыын брмалауа саяды. Бл екі саяси мдениет сн лгісі мен жарнамадан ажырамайтын ттынушылы идеясымен тікелей байланысты болып келеді.

Шынайы демократиялы саяси мдениетке адамдарды амтамасыз етілуі мен рметтелу ы жне еріктілігі, халыты мемлекеттік жне оамды істерді басаруа шынайы атысуы, шын мніндегі халы билігіні орныуы тн болып келеді.

Саяси мірді алыптастыруды басым механизмі бойынша саяси мдениет нарыты жне этатистикалы (мемлекеттік-бюрократты) болып блінеді.

Саяси мдениетті нарыты типі –саясат дегеніміз – бизнесті трі» деген мнде тзіледі. Онда саясаткер дегеніміз бизнесмен, оларды масаты барынша пайда алуа ол жеткізу болады. Саяси шешім дегеніміз ынталы жатарды арасындаы сауда келісімі, саяси мселелер сату-сатып алу трысынан арастырылады. Ал, барлы саяси мір зара міндет блісу жйесіне негізделіп, саяси партиялар немесе ысым жасаушылар тобы арылы жзеге асырылатын жеке мдделерді орныуы дегенге саяды. Мемлекетті рлі мынандай тжырыммен тсіндіріледі: «Жасы кімет дегеніміз – барынша аз млшерде билік ететін кімет». Осы трыдан аланда нарыты саяси мдениетті зіндік сипаты бсекелестік креске кшті бадар алу жне барынша айын крінетін индивидуализм болып табылады.

Этатистикалы саяси мдениетті шеберінде е басты роль саяси мірді йымдастыруа жне оан жекелеген адамдар мен мемлекеттік институттарды, яни барлы саяси мселелерді шешуге е бірінші кезекте мемлекетті іс-рекеті байланысты болатын жадайларды анытауа саяды. Бл з кезегінде бсекелестік креске баылау орнатып, ммкіндігінше оны шектеп, саяси атыыстарды барынша азайтып, жекелеген адамдар мен топтарды мдделерінен мемлекеттік мддені басым етуді орнытыру болады. Ттас аланда саясат «жасы оам» іздестірудегі мемлекеттік ызметті бір трі ретінде арастырылады, мндаы масат – леуметтік ділеттілік. Саяси мдениетті этатистикалы типі, мселен, Швеция мен Германияа тн болып келеді.

Жарафиялы жадайа, тарихи дамуа орай, ірі саяси оиаларды ыпалымен тек ана белгілі бір ірлерді немесе жекелеген елдерді саяси мдениетіне тн зіндік ерекше белгілер алыптасады. Мселен, американды саяси мдениетті сипатына саяси іс-рекетті наты масат бадары, оны рухани сипаты, саяси іс-рекетке атысушыларды прагматизмі, бсекелестікті траты жадаяттары тн болып келеді. Жапонияны саяси мдениетіне азіргі кезеде либералды-демократиялы лгідегі дадысы бар дстрлі ндылы бадары тн екендігі байалады. Ресейді саяси мдениеті саяси белсенділікті басым крініс табуымен ерекшеленеді. Ол органдарды, саяси радикализмні жымды йымдастырылуы арылы крінеді.

Елді немесе оамны саяси мдениеті млде біркелкі болуы ммкін емес екенін айта кеткен жн. Трлі ауымдастытарды мдделеріні алуан трлілігі бір-біріне самайтын саяси мдениетті лгілерін туындатады – мндай лгілер барлы елдерде болатын субмдениет болма. Субмдениеттер дегеніміз – жекелеген леуметтік жіктерді, топтарды саяси мдениеттері. Оларды саяси станымдары, идеялары, ндылытары жне дадылары оамда жетекші болып келе жатандарынан айтарлытай ерекшеленеді. Сонымен атар рбір саяси субмдениет бтіндей аланда оамны саяси мдениетін білдіреді. Демек оаммен бірге оны субмдениетіні де зіндік ерекшелігі болады. Мселен, ірі алалар трындарыны саяси субмдениетіні ауыл трындарыны субмдениетінен айырмашылыы болады. Жастарды саяси субмдениеті зіндік ерекшелікпен айтарлытай айырмашылыа ие. Жастара оларды санасында ммкіндігінше арым-атынас жасау, мір сапасы жне зге де ндылытарды басым болуы тн.

Саясаттануда барынша айын крінетін мынандай саяси субмдениетті типтері болатынан айта кеткен жн: айматы, леуметтік-экономикалы, этнолингвистикалы, діни, жас млшеріне орай[110].

Белгілі бір аймата зіндік саяси субмдениет болады, сйтіп ол елді трлі ірлеріне трліше болып орныады. Айматы саяси мдениетіне мынандай жйттер: ауа райы, белгілі бір табии ресурстар, осы аймаа тн экономикалы ксіптер, оларды жалпы жйедегі ебек блінісіндегі орны айтарлытай ыпал етеді. Мны зі адамдарды мір салтына, орта мдениет дрежесіне жне оларды саяси-мдени дрежесіне ыпал ететіндей экономикалы айырмашылыты туындатады.

леуметтік-экономикалы саяси субмдениеттер оамда трлі топтарды – леуметтік топтарды, таптарды болуы арылы орныады. Бларда трлі экономикалы дегей мен мір салтындаы айырмашылытар болып, олар саяси мірде ерекше маыза ие болады. Мысалы, ксіпкерлік топтар шін экономикалы еркіндік, тратылы, мемлекетке азаматты оам тарапынан баылау, абылданан шешімдерге атысу барынша зекті саяси ндылытар болып табылады.

Этнолингвистикалы саяси субмдениеттер тілмен, тиісті леуметтік топтарды этникалы ерекшеліктерімен байланысты болады. Саяси мдениетке мндай топтарды ыпал етуі этникалы сана-сезімі жне лтты сипатты ерекшелігі арылы айындалады. Этникалы факторлара атысты аланда мндаы саяси ндылытар, рметтеу жне бадарлау екінші орында трады.

Діни саяси субмдениеттер адамдарды белгілі бір тобыны орта мдениетіні негізгі элементтеріні бріне дін кіріккен жадайда пайда болады.

Жас млшеріне орай болатын саяси субмдениеттер трлі рпа кілдерінде трлі саяси ндылытар жйесінде крінеді. Негізінен бл субмдениеттер саяси жетілген оамда болады. мірде ескіріп, олданыстан шыып алан саяси жадаятты тсында алыптасан аа рпаты саяси мдениеті жастарды саяси станымы жйесінен блектеніп, ескі саяси режимді кксейтіні байалады. Траты жйеде жас айырмашылыы саяси мдениетке айтарлытай аз ыпал ететін крінеді.

оам шін жне саяси жйе шін саяси мдениетті маызы оны ызметі арылы крініс беретінін айтан жн. Олар негізгі жне осалы, жалпы жне наты бола отырып, адамдарды жне оамды рылымдарды саяси іс-рекетін білдіреді. ылыми дебиетте саяси мдениетті мынандай ызметі: танымды, социализаторлы, аксиологиялы, интегративтік, коммуникативтік, нормативтік, реттеушілік, трбиелік жне басалары ерекшеленіп крсетіледі.

Саяси мдениетті танымды ызметі саяси мдениетті станушыларды амтамасыз ететін саяси білімні барлы жиынтыын амтиды. Саяси мдениетті танымды ызметі саяси былыстарды мнін тсінуге бейімдей отырып, саяси іс-рекетті шеберін, ы пен еріктілікті олданылу дрежесін, оам міріндегі саясатты міндетін, зге саяси жйені салыстыру арылы ыну ммкіндігін туындатады.

Саяси мдениетті социализаторлы ызметі белгілі бір саяси сапаны, дады тсілдерін, белгілі бір саяси жйеге бейімдеп, билік орындарыны сол кезедегі жйеге атысты ызметінде зіні мддесін орай білуді алыптастырады. Саяси мдениетті социализаторлы ызметі отбасы, мемлекет, саяси партиялар, баралы апарат ралдары, шіркеулер, мектептер, мешіттер, скер жне т.с.с. леуметтік институтар арылы да жзеге асып отырады.

Саяси мдениетті аксиологиялы ызметі адамдарды крделі саяси жадаяттарда олайлы баыт алуымен байланысты болады. Саяси мдениетті мегеруді кмегімен саяси мір жадайында саяси оиалара баа беру жне саяси дадыны лгілерін тадау жзеге асады. Мндайда трлі тарихи кезедерде, адамдарды, алуан трлі леуметтік топтарды саяси баа беруге деген зіндік кзарасы болатыны ммкін болса керек. Мндай баытты ауымында адамдарды рмет ттатын нрселері мен здеріні ы мен міндеттерін жзеге асыру ралдарын, соан сйкес баалай білуге мтылысын сипаттайтындай бадар стану ызметін бліп арастыруа болады. Мнда зіндік жеке тлаларды саяси дадысы шін андайда бір баа беру алыптасатындай зіндік сыныс-пікірге ие болатындай дрежеде айындалады.

Саяси мдениетті интегративті ызметі белгілі бір кзарасты жне саяси арама-арсылыты реттеуді бадара ала отырып, трлі саяси топтар арасында келісімге ол жеткізу ммкіншілігін амтамасыз етіп, жйені тратылыына олдау крсетіп отырады. Саяси мдениетті интегративті саяси ызметі тжірибелер орта боланда жне тарихи тадыра орай крініс беріп орныады. Саяси мдениет басаруды тиімділігін арттыруа ыпал етеді.

Саяси мдениетті коммуникативті ызметі саяси процестерге атысушылар арасында байланыс орнатуа ммкіндік жасайды, сондай-а саяси мдениет элементтерін рпатан-рпаа жаластыра (бере) отырып саяси тжірибелерді молытыра тседі. Саяси мдениетті нормативті ызметі абылданан ндылытар, ережелер, саяси дады-тсілдер негізінде саяси іс-рекеттерді реттеп отырады. Бларды басым блігі елдерді задары мен Конституциясында ыты норма болып орныады.

Саяси мдениетті реттеуші ызметі оамды санаа ажетті саяси ндылытарды, станымдарды, масаттарды, дадыны себептері мен нормаларын алыптастырып орнытырады. Мндай процесте саяси ойлау тсілі, траты дстрлер мен кзарастар, барынша мнді саяси идеялогияны оам арасында таралуы жне т.с.с. ерекше маызды болады.

Саяси мдениетті трбиелік ызметі саяси мдениетті табиатыны зінде болып, оны гуманистік баытын бейнелейді. Осы ызмет те крделі де ізгі нер[111]. Адамдарды ойлау процесі мен практикалы ызметінде ткен кезедегі саяси тжірибелер мен азіргі заманы білімді мегере отырып, оларды тиімді пайдалануда білгірлігі мен дадысы алыптасады, мндай асиет зге адамдармен арым-атынас жасаанда немі жетіліп отырады. Сонымен атар мндайда адам зін саясатты толыанды субъектісі санап, зін-зі трбиелей отырып, згелерді трбиелеуге ыпал етеді. Саяси мдениетті трбиелік маызы унификациялы жне айта алыптасу ызметінде байалады. Мны біріншісі жалпылама крініс беріп, белгілі бір млшерде біркелкі саяси дегейде, алыпты жадайда саяси мірге згелермен бірдей атысанда байалса, ал, екіншісі шыармашылы кезінде саяси оиаларды леуеті-кші згергенде жне оларды бтіндей орталыы згеріске тскенде аарылады. Мнда оны бірінші ырында саяси ызметке атысушыларды зін-зі жетілдіру ажеттігі туындаанда орын алады. Ал, екінші жаынан арастыранда зіні саяси ын, амбициясын жзеге асыру жадайларын жасарту шін болатын айта бейімделу ызметін бадар етеді.

Саяси мдениет ызметтері объективті сипатта болатынын айта кеткен жн. Олар оамды жйені тарихи даму барысында сомдалып, орныып алады. Алайда, оны ызметіне зі жне ызметті барлы жиынтытары наты саяси жйеде згеріске тсіп, трлі тарихи жадайлара орай ызметті бір трі жойылып, екіншісі пайда болады. Мны брі саяси мдениет ызметін талдауа байланысты теориялы жне практикалы мселелерді крделі екенін крсетеді, сондай-а оам мірінде саяси мдениетті алыптасуы мен дамуыны маызы зор екенін білдіреді.