Саяси мдениетті алыптасуы мен дамуы

Саяси мдениет – табии-тарихи дамуды жемісі. Мнда саяси мдениетті алыптасуында рбір елді мынандай тмендегідей факторлары: геосаяси жадай; оамны леуметтік жне саяси рылымы; оамды атынасты сипаты; оамды дстр; лтты мдениет пен лтты психологияны ерекшелігі т.с.с. лкен роль атарады. Сонымен, адамдарды саяси мдениетін алыптастыратын жадайлар дегеніміз – оларды саяси процестерге атысуы, саяси іске наты араласуы болып табылады.

азіргі жадайда саяси мдениетті алыптасуыны барынша маызды жолдары мынандай: масаткерлік, рухани-идеялогиялы, мемлекетті білім беру-аарту ызметі, саяси партиялар, шіркеулер, мешіттер, баралы-апарат ралдары, оамды саяси йымдар мен озалыстар; достар арасында, отбасында, ебек жымдарында, т.с.с. кнделікті жадай дегейіндегі кездейсо серлер, азаматтарды оамны оамды-саяси міріні практикасына атыстыру. Мны брі саяси мдениетті алыптастырып ана оймай, сонымен атар оны азаматтар санасына сііру процесіне де атысады, яни саяси леуметтендіруге ат салысады. Саяси леуметтендіру зіні крделі рі кереар кшке ие болуына орай ылымда трліше арастырылып жр. Мысалы, Батыс дебиетінде біратар авторлар (А.Гелен, К.Луман, М.Хабермас) саяси леуметтендіруді адамдарды жаа ндылытары ретінде арастырса, енді біратары (Л.Коэн, Р.Липтон, Т.Парсонс) оны оу процесі немесе адамдарды белгілі бір саяси міндетті атаруа жаттыуы деп тсінеді, ал, авторларды шінші тобы (Э.Эриксон, Э.Фромм) мны адамдарды ішкі процесі ретінде тсіндіріп, соны нтижесінде сезімні, кіл-кйді, кзарасты саясаттандырылуы деп тжырым жасайды. Еуразиялы дебиетте (К.Гаджиев, А.Соловьев, Л.Щевчук) мндай анытаманы барынша кешенді сипаттама ретінде арастырады. Бтіндей аланда саяси леуметтендіру дегеніміз идеяны, кзарасты жне дады лгілерін мегере отырып, соны негізінде аса ажет жекелей саяси сапаны, сондай-а саяси ызмет дадысыны алыптасуы болып табылады. Саяси леуметтендіру дегеніміз – саяси мірге ену процесі. Оны ызметі, тсілдері, масаты мен ауымы белгілі бір саяси жйені сапасымен жне оны оамды саяси негізімен айындалады[112]. Саяси леуметтендіру процесінде адамдар оамдармен араласып, ал, леуметтік механизм оларды байланысын амтамасыз ететін оамны саяси мдениеті болып табылады.

Саяси леуметтендіру – іріктелген процесс. Оны жзеге асу барысында саяси процеске атысушыларды мддесіне, психологиясына жне мірлік тжірибесіне барынша жоары дрежеге сай келетін саясаттаы нормалар, ндылытар, бадарлар мен лгілерді игерілуі болады. Саяси леуметтендіру процесі адамдарды бкіл мірінде жзеге асып жататын процесс болып табылады. леуметтік тжірибені жинатау барысында жекелеген тлаларды мірлік позициясы траты трде згеріске тседі немесе натыланады.

Сонымен, саяси леуметтендіру дегеніміз – жекелеген адамдарды оам жинатаан мдени ндылытарды, мртебелі іс-имылдарды жекелеген адамдарды мегеруіні здіксіз процесі, адамдарды ажетті леуметтік-саяси сапасыны алыптасуы тиісті саяси жйеге бейімделуіне ммкіндік жасап, леуметтік пайдалы саяси шешім абылдауа баыттайды.

Осыан орай саяси леуметтендіру бтіндей аланда саяси мдениетті аса маызды рамдас блігі болып белсенді саяси атысуа ажетті алышарт болады.

Саяси мдениет дегеніміз – іс-рекет механизмі, ол адамдарды рекет етуінде, іске атысуында жне аыл-ойында крініс береді. Саяси мдениетті ызметтік-практикалы мні оны тарихи тжірибені дарыту жне мегеруді аса маызды ралына айналдырады. Тарихи тжірибені беру ралы оны зекті саяси процесс факторына айналдырып, саяси дстрге ызмет еткізеді. Саяси тжірибені жне білім беру мен оны сабатастыыны барынша тиімді ралы тіл жне саяси сана болады.

Тарихи тжірибе кбінесе саяси мдениетті алыптасуы мен дамуыны сапасын айындап, елді саяси тжірибесін амтиды. сіресе, тере зардап шектіретін: соыстар, революциялар, лтты дадарыстар жне т.с.с. тарихи оиаларды ыпалы те зор.

Американды саяси мдениет пен континентальды-еуропалы типтегі саяси мдениеттерге салыстырмалы талдау жргізу барысында оларды ескерілуі тиіс ерекшеліктері бар екені аарылды. Мселен, АШ-та саяси мдениет Еуропаа араанда барынша олайлы 1770 ж. туелсіздік аланнан кейін алыптасан саяси мдениет екенін ескеру ажет. Ескі Дниеге – Еуропаа араанда АШ-та феодалды сарыншатар лдеайда аз, сондытан АШ-ты саяси мдениеті бастапы кезінен-а феодалды жолдан ткен іздеріні табы лдеайда аз болды. Америка буржуазиясында Еуропа буржуазиясына араанда уатты арсылас болатын феодалды аристократтар болан жо. Американы буржуазиясы Еуропадаы буржуазия секілді, жмысшы озалыстары тарапынан ысым крмеді.

Континетальды-еуропалы саяси мдениеттер біршама згеше болып крінеді. Еуропа елдеріні тарихи дамуы, оны зіндік ерекшелігі саяси мдениетке бейімділігі жаынан зіні эклектикалыымен айындалады. Мндаы айырмашылытар бірте-бірте бседеп, олар уаыт ткен сайын біліне бастайды.

азастанны саяси мдениеті де оны тарихымен, дамуымен айындалады. Наты айтанда, азастанда монархияны за уаыт саталуы, буржуазиялы-демократиялы даму тжірибесі болмаандытан, монархиядан тоталитаризмге оны ксемшілдігімен бірге тіп, азастан саяси мдениетіні мндай кптеген белгілері, харизматикалы жетекшілерге деген сенім, билікке деген рей, леуметтік-саяси енжарлы, оамды идеялогияландыруды жоары дрежесі, «дшпан» іздеушілік, тегерушілік бадар т.с.с. арылы айындалады. Сонымен атар азастанны лы тарихы лтты саяси мдениетте жалпы лтты мддеде билікті пайдалануа бадар стану, патриотизм, саясаттаы адамгершілік, орта мдде шін рбан болуа дайын болушылы, т.с.с. элементтерін айындады.

з халыны ткеніне барынша объективті арау ажет. Мнда жалан патриотизмге де, сондай-а нигилизмге де жол берілмеуі тиіс. Мны стіне ркениетті адамдар шін ткенді кз жма жоа шыару кешірілмейтін жайт. Аа рпа шін мны зі жеке здеріні абырой-беделден айырып, ткен жылдарындаы матаныш сезімін аяасты етіп, бкілхалыты іске осан лесін бааламау болып абылданады. Ал жас рпа шін ткенді менсінбеу деген, кімде-кім ткенге мылтыпен о атса, оны болаша зебірекпен атады дегенге саяды. ткен жолдарда, алай боланда да азіргі кнге ажет жне болашаа ажет ндылытар болады. Жотан ештее де пайда болмайды. Тарих дегеніміз – оиалар мен былыстарды зілмес тізбегі, бл тізбектен леуметтік процесс ралады.

ткенні тжірибесін бгінгі кні де ескеріп, одан болашаа ажет орытынды шыару керек. Тарихи зерде ткендегі ателікті болдырмауа, ондаы жаымды жайттарды пайдалануа кмектеседі.

Саяси мдениетті алыптасуында экономикалы факторларды маызы ерекше. Тарихи тжірибе крсеткеніндей, оамны саяси мдениеті дегейіне оамдаы экономикалы тратылы, задар жйесіні ажетінше жетілдірілуі, оамда экономикалы процестерді реттеушілік, экономикалы еркіндік, орта тапты кшті позициясы жне т.с.с. жайттер тікелей ыпал етеді.

Алайда, саяси мдениетті алыптастыруда экономикалы факторларды ыпалы кез-келген экономикалы атынастаы згерістер саяси мдениетті шыл згеріске рындыруы ммкін деп арабайыр, келте тсінуге болмайды. Наты оамды тарихи процесте экономикалы жне саяси-мдени факторлар зара біріне-бірі сер ететінін мытап ескерген жн. Ал, мндай зара ыпал ету аыр соында саяси мдениетті сапасына сер етеді.

Саяси мдениетті, саяси леуметтендіруді алыптасуында баралы апарат ралдарыны маызы орасан зор[113]. Олар аз уаытта-а барынша кп адама сер етеді.

Саяси мдениетті алыптасу процесі іс жзінде адамдарды бкіл мірі бойында жреді. Саяси мдениетті жекелеген адамдара сер ету дегейін белгілі бір уаыт кезеінде шамалап білетіндей лшемдер болады. Бтіндей аланда, меніше, жекелеген адамдарды саяси мдениетін алыптастыру дегейін айындайтындай ш крсеткіш болады.

Саяси мдениетті крсеткішіні бірінші дегейі саяси таным болып табылады. Оны мынандай элементтері болады: саяси оиалара ден ою дрежесі; апаратты мегеру жне зіндік пікір-байламы болу, саясат саласын тере білу.

Келесі, саяси мдениетті екінші дрежесі, саяси мдениетті барынша жоары дегейі – бл саясата жне саяси жйеге деген атысы. Мнда мынандай кезедерді маызы зор: билік ызметіне баа беру; достармен, туыстармен, таныстармен т.с.с. саяси мселелерді талылау жиілігі; елді саяси жйесіне, трлі саладаы табыстарына, халыаралы аренадаы елді орнына деген лтты матаныш сезіміні дегейі.

шінші крсеткіш, саяси мдениетті е жоары дегейі оамны саяси міріне атысу дрежесімен лшенеді. Саяси мдениетті мндай дегейі: біріншіден, жеке адамдарды саяси белсенділік дрежесі; екіншіден, саяси мірге атысу трлері; шіншіден, мемлекеттік саясата атысуы немесе жергілікті зін-зі басару органдарына атысуы; тртіншіден, адамдарды саяси шешім шыарылуына ыпал етуге бейім екендігіне жне мндай ыпал етуді дістерін тадай білуіне деген сенім дрежесі. Саяси мдениетті жоары дегейі, детте, кімде-кім саясата тікелей атысса жне оны атысуы барынша белсенді болса, оны саяси мдениетіні дегейі соншама жоары болма.

Сонымен саяси мдениетті алыптасушылы дегейі дегеніміз – халыты саяси аыл-ойыны жадайы, оларды саяси оиалар мен процестерді тсінуі мен абылдауы, оан атысыны сипаты, сондай-а, елді саяси мірінде адамны зіні орнын анытауы болып табылады. Саяси мдениетті бл кезедеріні жаымды сипаттамасында ол оамны леуметтік тратылыына, оны прогрессивті дамуына бейімдейді. Халыты бтіндей аланда саяси мдениеті тмен болан жадайда оны субмдениеттіні дегейінен лкен айырмасы болып, оам іріген жадайа рынып, сергек саяси аыл-ойа араанда кіл ауаны (эмоция) басым бола бастайды да, мны соында халы демагогтар мен саяси пысыайларды олындаы ойыншыа айналады. Мнан оамны маызды міндеті халыты йлесімді саяси мдениетін ктеру болып табылатынын ынуа болады. Бл міндет бгінгі тада бізді еліміз шін зекті мселе болып отыр.

азіргі азастанны саяси мдениеті крделі рі кереар оиалардан трады. Бл кндері отын-отын ол жеткен табыстармен атар трлі баыттаы саяси тенденциялар арасында крес жріп жатыр. Сйтіп, трлі субмдениет арасында атыыстар болып, оларды кілдері трлі саяси станымдарды олданып, трлі саяси тжырымдара жгінумен келеді. Мны брі саяси мдениетті жне кп лтты Еуразиялы азастан оамыны айырыша субмдениеттер алыптастыруын ажет етеді.

азастан халыны кзіргі саяси мдениетін алыптастыра отырып, біз алдымыза мынандай мселені оюа тиістіміз: біз айда, андай оама бара жатырмыз, бдан шыатын орытынды, бізге андай саяси мдениет керек?

азіргі бізді оамны даму рдісіне араанда бізге демократиялы оамны саяси мдениеті, адамдарды экономикалы ерікті оамы, еркін ксіпкерлік, адамдара, оларды аыл-ойына ізгілікпен арау тн болатын саяси мдениет ажет. Бізге леуметтік ділетті оамны, жоары ізгілік жне рухани еркіндік тн оамны саяси мдениеті ажет[114]. Бізге іс жзінде бейбітшілікке мтылан барлы халытар мен мемлекеттер траты, алыпты, ркениетті арым-атынас орнататын оамны саяси мдениеті ажет. Біз еліміз халыны осындай саяси мдениетін алыптастырып, дамытуа тиіспіз.

Жас рпаа атысты саяси мдениетті алыптастырып, дамыту мселесі барынша зекті мселе болып отыр. йткені, жастар тлалара айналуды шешуші кезеінде мір сріп келеді, олар барлы ыпалдарды, аымдарды, жне т.с.с. барынша аылездікпен абылдауа бейім, олар брінен хабардар, брін кріп-біліп, естуге мар. Елімізді азіргі жастары брынылар кріп-білмеген тадау жадайында, соны ішінде саяси ндылытарды, аыл-ойларды тадау кезеінде тр. Бл тадау оай емес. Кптеген ндылытар жоа шыарылып, аыздар, ескі деттер жарамсыз болып алып жатыр. Міне, на осындай жадайда жас рпаты саяси мдениетін алыптастырып, дамыту оай міндет емес.

Біріншіден, саяси мдениетті алыптастыру мен дамыту саясат туралы тере білім негізінде жргізілуі тиіс. Мнда білімді андай клемде жне андай мазмнда беріп, адамдарды андай саяси мдениетті кілі етіп шыаруа тиіспіз деген мселені айындап алуды маызы зор. Екіншіден, саяси мдениетті алыптастырып дамыту тек плюралистік тсіл арылы ана жзеге асуы ммкін. Жастармен арым-атынас жасау барысында леуметтік мірді аса маызды мселелері жнінде алуан трлі пікірлер, кзарастар, теориялар бар екенін зердесіне сііру ажет. Оларды бойында згелерді пікіріне рметпен арау, зара тсіністік, кез-келген айтыс-тартыса, пікір таласына зір болу жне зіне арсы пікір білдіргендермен келісімге бейім болу секілді асиетті оларды бойына сіірген жадайда нтижеге ол жеткізуге болады. шіншіден, жастар бірлестікке, ресми жне бейресми йымдара кіруге мтылады. Бл – табии задылы, сондытан оларды мндай бастамасына олдау крсеткен жн. Тртіншіден, саяси мдениетті алыптасуы мен дамуы азаматты мдениетпен тыыз байланыста болады. Ал, азаматты мдениет оамды міндеттерді, леуметтік мселелерді жеке тлаларды білу дрежесін жне оан атысу дегейін амтиды. Сондытан да азаматты жне саяси мдениетті алыптастыру мен дамыту бірттас процесс ретінде жзеге асырылуы тиіс. Осыан орай саяси мдениет здіксіз дамитын былыс екенін атап айтан жн. Мндай былыс осындай саяси мдениетті станушылармен, трлі леуметтік ауымдастыпен бірге дамиды. Саяси мдениет саяси жйені сапалы жаын, оны зіне тн ызметін жне оны тиімділігін айындайды.

орыта келгенде мынандай тжырым тюге болады. Саяси мдениет барынша крделі рі кп атпарлы феномен болып табылады. Саяси мдениет дегеніміз субъектілерді тікелей ызметінде крінетін, сабатасты негізінде оамны саяси мірін жаыртуды амтамасыз ететін саяси процесс, соан сйкес траты ндылытар, станымдар, таным-тсініктер, кріністер, дадылар, лгілер тн болатын тарихи алыптасан жйе болып табылады. Халыты саяси мдениеті оамны жадайларына, оны дамуына, леуметтік атынастар жйесіні тратылыына тере ыпал етеді. Ол адамдарды леуметтік, саяси жне ебек белсенділігін ынталандырып, жеке азаматты позицияа ие болуына жетелейді. рбір оамды рылыс халыты жоары саяси мдениетін алыптастырып дамытуа мдделі. Бл міндет азастан оамы шін бгінгі тада аса маызды міндетті бірі болып отыр.