Саяси кшбасшыларды мні жне табиаты

Саяси кшбасшы саяси элитаны маызды элементі болып табылады. Ежелгі дниеден адамзат оамын саяси кшбасшы феномені ызытыран. Бл оам мірі даму процесінде кшбасшы, ксем, батыр жне т.б. лкен рл атаратындыымен тсіндіріледі. Сонымен бірге асырлар бойы ксемдерді, скер олбасшыларыны, батырларды, за шыарушыларды бейнелері билікті жанды крінісі іспетті болды. айсыбір билеушіге адамдар тазым етсе де, одан орыса да немесе оны кре алмаса да жртшылы алдында ол алыптасан билік жйесін бейнелейді.

Саяси кшбасшы – кп ырлы ым, ол оам дамуымен бірге згеріске тсіп отырады. «Саяси кшбасшы» ымыны азіргі саясаттануда кеінен олданылуына арамастан оан белгілі бір маыналы анытама бекітілмеген. Сондытан азіргі ылымда саяси кшбасшы р трлі маынада айтылып, сипатталып келеді[121].

Кейбір зерттеушілер саяси кшбасшыны «ыпал ету» деп анытаса, екіншілері – «басару», шіншілері «шешім абылдау» деп тсінсе, ал тртіншілері халыты «ала жетелейтін» тек «жаашыл» кшбасшыларды мойындайды.

Соы уаыттаы демократияландыру жне орталытанудан бас тарту рдісі саяси кшбасшы ымыны мазмнын кеейтті. Мысалы, саяси кшбасшыларды атарына ресми командалы ызмет атармайтын, біра саяси мірде танымал рі ыпалды атысушыларды, немесе туелсіз жне жааша рекет ететін айматы саяси жетекшілерді жиі жатызып жр.

Осымен байланысты «саяси кшбасшы» деп формальды лауазымына арамастан, оршаан ортаны кшін біріктіруге жне здеріні белгілеп, ала ойан масаттарына жету шін бл рдіске белсенді ыпал етуге (ала, айма, ел аумаы шеберінде) тырысатын жне абілеті бар кез келген саяси процеске атысушыны айтамыз.

Саяси кшбасшы мселесі белгілі бір саяси еркіндігі бар елде ана пайда болады. Оны маызды шарты – саяси плюрализм. Тоталитаризм жне автократизм жадайында саяси кшбасшы деген мселе атымен болмайды да, мнда билікке кшбасшылы заы арылы емес, «басып алу ы» заына сйенгендер келетін тек диктатура мен номенклатура мселесі ана болады.

Осымен байланысты саяси кшбасшылар з соынан р трлі адамзат ауымдастытарын – шаын, белгілі бір адам топтарынан бастап, мемлекеттік дегейдегі ауымдастытарын ертіп, ілестіреді. Сонымен саяси кшбасшылар атарына кбінесе йыма, мемлекетке, жалпы оама траты жне шешуші ыпал жасайтын тланы жатызады.

Саяси кшбасшылар халыты небрі 5%-ын райтыны белгілі. Саяси кшбасшыларды сипаттай келіп, оларды басым кпшілігі ер адамдар екенін айтпай кетуге болмас.

лгі-неге боларлытай сирек кездесетін, мысалы, М.Тэтчер (лыбритания), Г.Х.Брудтланд (Норвегия), Б.Бхутто (Пкістан), И.Ганди (ндістан) сияты белгілі йел-саясаткерлар де шыты. Бкіл дние жзі мемлекеттеріні 40 мы депутатыны небрі 10%-ын йелдер райды, оларды кейбіреуін ана саяси кшбасшы деп санауа болады. Жалпы лемде йелдер саны еркектерден 1 % ана кем.

Саясат лемінде зін мойындату шін йел адама детте, йелдікті сипаттайтын белгілермен шектеліп алу жеткіліксіз. Консерваторлар партиясыны саяси кшбасшысы болу шін жне кейінірек премьер-министр ызметіне келу шін Маргарет Тэтчер атадыты, тік мінезділікті, табандылыты крсетуі керек болды. Сол шін ол «темір леди» деген лаап атты иеленді. Сонымен атар ол ерекше ерік-жігер, сендіру жне арапайым тілмен зіні масаттарын баяндау абілеттерін мегерген. Ол жмыса айрыша абілетті йел адам.

Саяси кшбасшы феноменіні маыздылыына жне ерекшеліктеріне де кіл аудару ажет. Мны дние жзіні тарихи тжірибесі крсетумен атар, азастанны оамды-саяси жадайыны азіргі дамуы, елдегі леуметтік-экономикалы жне рухани-мдени згерістерді сипаты, баытталуы мен динамикасы, аымдаы саяси процестерді мазмны длелдеп отыр.

Саяси кшбасшы ымыны басты рамдас блімдеріне, біріншіден, саяси кшбасшыны жадайды дл баалай білу абілеті, алда тран міндеттерді дрыс шешімдерін таба білуі, айсыбір шешімдерді жзеге асыруда адамдарды жмылдыру масатында оларды аыл-ойы мен энергиясына ыпал ету асиеттері, екіншіден, айсыбір ауым мшелері мен кшбасшыны зара рекетіні ерекше механизмі ретінде, ауым мшелері саяси кшбасшыны шешімдері мен рекеттерін абылдап, белсенді трде олдау, оан саналы жне з еркімен баыну жатады.

Саяси кшбасшы – бл саяси процестерге жетекшілік ететін, оамды, саяси йымдарды немесе озалыстарды басару функциясын жзеге асыратын жай ана адам (йел, еркек) емес. Кім оиа барысын жне саяси процестерді баытын згертуге абілетті болса, сол – саяси кшбасшы. Сондытан кез келген премьер-министрді, монархты, саяси партия жетекшісіні, сіресе парламентарилерді саяси кшбасшы болу олынан келе бермейді. Саяси кшбасшылар оамдаы саяси процестерді жандандырады. Олар оамны тарихи дамуыны барысын анытайтын бадарламалар сынады. Наты саясат – саяси процестердегі басты рекет етуші, оларды негізгі ынталандырушы ретінде крінетін саяси кшбасшыларды атысынсыз ешашан да жзеге аспаан.

Осымен байланысты за шыарушы органдарды кптеп саналатын депутаттары, саяси партиялар мен озалыстар жетекшілеріні мшелері, жергілікті билік органдарыны басшылары жне т.б. саяси кшбасшыларды атарына жатпайды, олара тек саяси айраткерлер ретінде арайды. Саяси айраткерлер – ол билік позициясын стаан жне оама, леуметтік топтар мен бірлестіктерге траты рі шешуші ыпал етуге абілетті адам.

Саяси кшбасшылар саяси айраткерлер мен бара халытан здеріні ерекшелігімен жне асиеттерімен дараланады. Оларды саяси зіні жне ізін уушыларды саяси инициативалы рекеті шін жауап беруге зірлік, жадайды алдын ала кре білуге, сезінуге ммкіндік беретін саяси интуициясы, асиеттері, интеллектуалды немесе эмоциональды ралдар кмегімен адамдарды сендіру, соынан ерту абілеті сияты сапалар айын ерекшелейді. рине, осы сапаларды йлесім табуы жне кріну кші ркімде ралай. Сонымен атар бл кшбасшыны тікелей оршаан оны потенциалды ммкіндігін кшейтетін немесе лсірете алатын адамдара кп байланысты. Кшбасшыа сіресе, дамыан бюрократиялы немесе мойындалан орта нормалар мен оршаан рылымды орта аса кшті ыпал етеді. Ол кшбасшысына белгілі бір тртіп типін тауа абілетті.

Осыан орай саяси кшбасшы мртебесі оны жеке басыны сапаларымен аныталумен атар, оны биік тыра ктерілуіне кмектескендерді мдделерін анааттандыру абілетімен де айындалады. Кшбасшысына сырты ыпалды басым болуы оны кшбасшы ретіндегі ажетті туелсіздігі мен ынта крсетуін жойып, зін олдаандарды зіндік «марионеткасына», «уыршаына» айналады. Мндай амал натылы саясатта кеінен тараан. Мысалы, АШ-та Морган мен Рокфеллер кландарыны, Францияда аса бай «екі жз отбасыны», Ресейде Р.Абрамович жне баса да белгілі олигарх топтарыны тигізер ыпалы айтарлытай лкен.

Тарих крсеткендей, ірі масштабтаы жарын саяси кшбасшылар, детте, оамды дамуды дадарысты, тбегейлі згерту кезеінде суырылып шыады[122]. Олар оамны лкен иыншылытарды жеуіне кмектесетін саяси жне экономикалы бадарламаларды инициаторлары жне йымдастырушыларына айналады. АШ президенті Франклин Рузвельт осындай масштабтаы саяси кшбасшы, «американды айта руды» серкесі. АШ-ты жетекші саясаттанушыларыны бірі Роберт Такер оны сирек кездесетін крегендік жне зге адамдарды пікірімен санасу абілеті бар саяси кшбасшы ретінде сипаттайды. Ф.Рузвельт зіндік «аыл-ой (ми) тресі» іспетті крнекті мамандардан «команда» рды. Солармен бірге ол капитализм тарихындаы аса тере экономикалы дадарыстан елді алып шыуды бадарламасын жасап, мірде жзеге асырды. Ф. Рузвелт дние жзілік дегейдегі саяси кшбасшыларды санатына жатады. Дер кезінде Б ру тжырымдамасын да сынды.

Саяси кшбасшылар туралы гіме еткенде оамды мірді жаасына ткізетін саяси жадайда айта ратын айраткерлер жнінде айтылады. Саяси кшбасшыны арапайым ызметкерден, менеджерлерден, р трлі дегейдегі басшылардан айрышалайтын басты лшем осы. ФРГ канцлері Гельмут Коль саяси кшбасшы ретінде тариха кірді. Оны кш-жігері мен аыл-ойы за асырлар бойы мдениеті, салт-дстрі, тарихы бір болан неміс халыны лтты ттастыын алпына келтіру іспетті тарихи оиа ыпал етті. Сонымен бірге ол елдегі «ндемес кпшілікпен» жасы байланыс орната алды жне ммілеге барды, маневр жасады.

Саяси кшбасшы – оамды процестерге ыпал етуді тарихи белгілі бір згерістерді ажеттігіне негіздеп тсінген тла. Мысалы, Британияны Маргарет Тэтчерсіз кзге елестету ммкін емес. Оны есімі елді лтты саясатыны бет-бейнесін згерткен «тэтчеризм» деп аталатын саяси доктринаа жне саяси стильге берілді. Экономикалы мірге мемлекетті ке араласуын, леуметтік амсыздандыруды олайсыз жйесін, ркімні ммкіндігін мемлекетті шектеуін сынап, М.Тэтчер орта тапты дамытуа жан-жаты олдау крсететін, индивидуализмді жне з кшіне ара сйеуді бекітетін бсекелестікті басымдыын, рынок еркіндігін ныайтатын бадарламаны сынды. Оны бадарламасы мемлекетті ролін рынокты кштерді еркін ойыны шін ажетті жадайлармен амтамасыз етуді белгіледі. Мемлекеттік сектор біратар ысаруы тиіс болды. «Халыты капитализм» оамды рылысты идеалды типі деп жарияланды.

Жалпы мемлекеттік, жалпы лтты масштабтаы саяси кшбасшылар – блар мемлекет жне кімет басылары, ірі партияларды жетекшілері, оамды-саяси озалыстарды кшбасшылары, алуан трлі оамды бірлестіктерді бастаушылары. Оларды оам дамуыны стратегиясын анытау, кіметті алыптастыру, министрлер кабинетін баылау жолдарымен жне т.б. саясата натылы ыпал ету ммкіндігі сипаттайды.

Осымен байланысты саяси кшбасшыларда негізгі ш: табии, адамгершілік жне ксіби сапалар болуы тиіс.

Саяси кшбасшыларды табии сапаларын мінез-лы, ерік-жігер, шешімділік кші, сезімталды райды.

Саяси кшбасшыларды адамгершілік асиеттеріне оамды міндетіне берілгендік, адалды, ділдік, адамдара оамды игіліктендіруге аморлы жасау саяды.

кінішке орай, саяси кшбасшыларды бріне бірдей жоары адамгершілік асиеттер тн деуге болмайды. Саяси кшбасшыларды моральды саналары туралы айтанда XX асырды адамзатты жаымсыз кшбасшылы былысымен таныстыран жадайды еске салмаса амал жо. Оан мысал – Адольф Гитлер. Ол тарихи сахнаа Германия шін дадарысты кезеде шыты. Дадарысты жадайдан елді алып шыуды рандары мен бадарламаларын сыну арылы Гитлер зіні жаына лтты лкен блігін тартты. Алайда сайлауда жегеннен кейін, ол елде фашистік диктатура орнатты, шамасы 50 млн адам мірін иан дние жзілік соыс отын ттандырды.

Саяси кшбасшыны ксіби сапаларына талдамалы абілеті, жадайа байланысты тез рі дл баыт-бадар анытау шеберлігі, згені пікіріне длелмен арсы тра білу, саяси шешім абылдаудаы саяси аылдылы, білгірлігі, шешендік нерді мегеруі, зілді тсіну сезімі, сендіре білу абілеті, энтузиазмге ояту, зіне адамдарды кптеп тарта білу таланты жне соынан адам ерте білу ептілігі жатады.

Блармен атар, саяси кшбасшылар лкен беделге ие болуы тиіс, азаматтар арасында барынша танымал болуы керек. Сондай-а, практикалы жетістіктер мен табыстар арылы з ызметіні тиімділігін траты трде крсетіп отыруы ажет.

Саяси кшбасшы з мансабы процесінен топтарды йымдастыру, жетекшілік стильді, модельдерді сынуды лкенді-кішілі р трлі типтеріні алмасуы арылы теді. Егер адам белгілі бір йымды жйеде осындай алмасуларда зін айта ра алмаса, онда белгілі кезеде оны жоары арай рлеуі тежеледі де, кшбасшыны одан ары мансабы тотайтын болады немесе тек горизонтальды ана дамуы ммкін. Егер де ол леуметтендіруді талаптарына аса жоары жне жауапты саяси, рі саяси процестерде тиімді рекет етуге абілетті болса, онда оны нтижесінде мбебап типке тез икемделіп, жан-жаты жне кшті кшбасшы боп алыптасуа ол жеткізеді.

Ірі саяси кшбасшы рашанда батыл, жарын тла. Ол – коммуникативтік жне шешендік абілетіні арасында танымалдыа жетумен атар, адамдарды мдделері мен сраныстарын білдіруге абілетті адам. Халыты лкен олдауынсыз жне онымен траты байланыс орнатпайынша саяси кшбасшыны табыса жетуі шамалы болады.

«Саяси кшбасшы» ымы мен «саяси кшбасшылы» тсінігі тыыз байланысан. «Саяси кшбасшылы» ымы теориялы формада аланда саясат саласында белгілі бір адамдар ауымына жетекшілік ету ызметіні ерекшелікті аспектісі. Бл саяси билікті жзеге асыруды механизмі жне наты тсілдері. Саяси кшбасшылы серкелікті жоары дегейін білдіреді, йткені ол жоары билік рылымындаы саяси процестер мен атынастарды крсетеді, саяси пирамида шыындаы саясатты субъектісі мен объектісіні арасындаы биліктік атынастарды белгілейді. Саяси кшбасшылы шін кшбасшыны адамдарды аыл-ойына, еркіне, кш-уатына, саяси белсенділігіне з басыны ыпал етуі тн. Сайып келгенде, саяси кшбасшылы, бл – крделі оамды былыс, субъект ызметіні ерекшелікті типі оамды атынастар, леуметтік мртебе жне леуметтік институт іспетті саяси мірді осындай маызды жатарыны зара рекетін крсетеді. Саяси оамды атынастар саяси кшбасшылыты бкіл аспектілерін интегралдауды бастамасы болып табылады.

ылыми дебиеттерде «саяси кшбасшы» жне «саяси басшы» ымдарды да бір-бірінен айырып арастырады. Жоарыда айтанымыздай, саяси кшбасшы – белгілі бір леуметтік топтарды немесе жалпы оамны мддесін білдіретін, леуметтік ауымдастытарды ызметін біріктіретін жне баыттайтын, з саясатын олдауды жне мойындауды амтамасыз ететін тла. Кшбасшы таайындалмайды, сынылады, сайланады, мойындалады. Барлы жадайда ол кпшілікті саясаткері болып алады.

Осымен байланысты кез келген саяси жетекшіні саяси кшбасшы бола бермейтінін айтуымыз керек. Саяси басшыны саяси кшбасшыдан айырмашылыы оны стемдік – баынышты атынастарды ата да формальді жйесін олдануында[123]. Саяси жетекшілікке сыну (жоарылату) ата ережелер мен рсімдерге баындырылан. Ол рдайым сол адамны белгілі бір ызметке, басшылы орына сйкес келуі немесе сйкес келмеуіні кейбір формальді лшемдеріні болуын ойластыран. Формальді сйкестік талаптарымен атар саяси басшылыа жоарылауа міткер зіні таайындалуы жнінде шешім абылдайтын адамдара бірде-бір жаымсызды крсетпеуі керек. Нтижесінде кшбасшы сапаларынан жрдай адамдар немесе кшбасшылыа з бейімділігін жасырып алуа жне оны зіне пайдалы санаан уаытта ашуа абілеті бар кісілерді жоарылауа ммкіндігі артады.

Саяси жетекшілер – блар саяси маызды ызметте отыран немесе саяси маызды рлді атарып жрген мемлекеттік жне партиялы аппаратты айраткерлері. Олар мемлекеттік р трлі басару органдарыны жне белгілі бір укілдік берілген баса да саяси институттарды жетекші айраткерлері болуы ммкін. арапайымдау етіп айтанда, блар жалпы мемлекеттік масштабтаы ірі чиновниктер.

Осындай мнді айырмашылытарына арамастан саяси кшбасшылар мен саяси басшылар жоары саяси басшылар мен оамды басарушыларды кптеген сас функцияларын орындайды да, жинаталып келіп жетекші топты рады. Саясаттану зерттеулерінде осы топты белгілеу шін «саяси басшылы» терминін де олданады. Саяси басшылы, сйтіп, мемлекеттік жне леуметтік-саяси институттар аппаратында жоары ызмет атаратын саяси кшбасшылар мен айраткерлерді зіне осып алан.

Саяси кшбасшы зіні сапалы сипаттарын згертуге, баса да ипостасиа айналуа абілетті. Айталы, авторитарлы жне тоталитарлы мемлекеттерден жасы крінгеніндей, жадайды зі круіне арай басшылы етіп, саяси салада оамды пікірді ыпалын жоа шыаратын саясаткерді кшбасшылы рлі тиранны немесе диктаторды тртібіне айналып кетеді.

Осымен байланысты оамны оамды-саяси міріндегі саяси кшбасшыларды функциясы арнайы арастыруды талап ететін ерекше мселе. Саяси кшбасшыларды негізгі функциялары дегеніміз – интеграция, леуметтік патронаж, бараны жмылдыру, билікті задылыын амтаммасыз ету, тиімді саясат жргізу жне т.б. Саяси практиканы крсеткеніндей, саяси кшбасшыларды бірде-біреуі жоарыда келтірілген функцияларды жоа шыара алмайды. Кшбасшылар шін оамды жіктер мен топтарды мдделері мен ажеттіліктерін дер кезінде байап, дл анытау жне здеріні саяси бадарламаларында оны белгілеу шін оларды жзеге асуын амтамасыз ету принципті трдегі маыздылы болып саналады.

Радикалды айта руларды іске асыратын саяси кшбасшыларды оамдаы ролі зор. Демократияа туді жзеге асырып жатан азіргі азастан оамы шін саяси кшбасшылар мселесі айтарлытай ызыушылы тудырып отыр. Себебі тпелі оамдарда саяси кшбасшылар тратылыты, р трлі топты мдделерді интеграциялау факторлары ретінде, айта руды бастамалары ретінде жаа маынаа ие болан еді. Мндай жадайда кшбасшылар саяси баытты бір зі бейнелейтін. йткені тек солар ана оам дамуыны стратегиясын алыптастырды, оны жзеге асыруды ралдарын анытады.

КСРО ыдырааннан кейін баралы сана елімізге жаа саяси кшбасшы ажеттігін сезінді. азіргі замана сйкес, сондай демократияшыл, рухани еркін жаа саяси кшбасшы бейнесін Нрслтан Назарбаев алыптастырды.

азастанны Президенті ретінде Н.Назарбаевты билікке келуі бараны кіл-кйіне ндес жаа идеяларды іздестіруді талап етті. Брыны саяси басшылыты авторитарлы мндегі кптеген дістерін сатай отырып, Н.Назарбаев азастанды лтты зіндік санасыны дстрлі ндылытарына – ділдікке, адалдыа, лтты егемендікке, мемлекеттік мддеге жгінді. Осы идеологиялы негізде жаа саяси элита кшбасшысыны бейнесі алыптасты. Кркем де келісті, мнерлі сйлейтін, ашы жзі мен мейірімді клкісі арапайым халыа жаын, сонымен атар оны саяси айраткер ретінде ел шін маыздылыы, жоары жауапкершілігі мен аылдылыы ерекшелейді.

Сонымен атар Н.Назарбевты кеестік тоталитарлы жйені иратудаы рлі зор екенін атап ткен жн. Енді азіргі жадайда оны кшбасшылы жасампаз кш-уаты оам міріні р трлі саласындаы, атап айтанда, лтаралы, конфессия аралы келісім орнату, халыты кпшілігіні мір дегейіні шынайы артуы, экономикалы дадарысты жою жне т.б. жаымды згерістермен тікелей байланысты. Сонымен Н.Назарбаевты жне азастанны зге де саяси кшбасшыларыны оамды-саяси мірдегі рлі мен орнына діл баа беру шін уаыт ажет, тарих оларды кптеген жылдардан кейін ана баалай алады.

Сонымен бірге, мені ойымша, азастанны рбір саяси кшбасшысы кеестік ткенні барлы жасыларын алып, нашарларын латырып тастауы тиіс. рбір саяси кшбасшы шет елге баранда президентті немесе бізді елімізді баса да саяси кшбасшыларын сынамауы, жамандамауы керек. Себебі, ол саяси этика мен мдениетке жатпайды.

Саяси кшбасшыларды ызметінде оларды басшылы жасау стилі аса маызды. Басшылыты саяси стилі кшбасшыны тек ана даралыын крсетіп оймайды, оны айналасындаылармен зара рекеті сипатын, халыа ыпал ету дегейін, пайда болан проблемалар мен жртшылы ажеттіктерін шешу тсілдерін, саяси баытты олдау жне жзеге асыру дістерін байатады. Саяси стильдер тиімді жне тиімсіз, авторитарлы жне демократиялы та болады.

Саяси кшбасшылар саяси басшылыты р трлі стилдерін олданады. Оларды саяси басшылы стилі бес трге блінеді: параноидальды, ыр крсететін, компульсивтік, депрессиялы, шизоидальды. Жоарыда аталан саяси стильдерді идеалды трлері шынайы саяси практикада те сирек кездеседі, олар кбінесе аым ретінде крінеді.

Жоарыда барлы айтыландарды негізінде мынандай орытынды шыаруа болады: саяси кшбасшыларды мні мен табиаты дегеніміз – саяси процесте биліктік шешімдерді абылдау мен жзеге асыруда оларды маызды рл атаруына ыпал ететін жне оамды, кіметтік міндеттерін орындайтын топтарды, йымдарды, мемлекетті, оамны беделді мшелері.