Саяси кшбасшылар типтері жне оларды даму аымдары
Саяси кшбасшыларды орындайтын міндеттеріні, оларды жзеге асыру жадайларыны кп трлілігі, сонымен атар ызметте кездесетін зге де сырты жне ішкі факторлар оларды типтеуден з кріністерін табады. ылыми дебиетте саяси кшбасшыларды типтеуді р трлі классификациясы алыптасан[124].
Саяси кшбасшыларды типтеуді алашы классикалы лгісін М.Вебер беріп, келесі: дстрлі, тымды-жария жне харизматикалы типтерді бліп крсетті.
Дстрлі кшбасшылар ешкімде кмн туызбайтын асырлар бойы дстрлер мен салттара ара сйейді. Бл жерде салттар мен дстрлер басшы мен ол астындаыларды зара арым-атынастарын анытайды, олар мірдегі басшылы типін (монарх, ксем, асаалдар) йреншікті санайды. Мысалы, монархиялы мемлекеттерде саяси билік та мрагеріне беріледі. Саяси билікті осындай жолмен алып жруші саяси кшбасшы бола алмауы да ммкін. Тарихи материалдарды крсеткенінідей, саяси билікті «біржола» аландарды арасында саяси кшбасшыны саны кп емес. Саяси кшбасшыны осы типі тарихи сахнадан тсіп жатса да, ол парсы шыанаындаы (Иранда Хомейни) бірнеше елдерде жне лемні баса да бірнеше мемлекеттерінде лі кнге дейін саталып отыр.
тымды-жария кшбасшылар билікті «зады жолмен» алуы тиіс. азіргі демократиялы мемлекеттерде ыты нормалар шеберінде тілетін сайлау науандары саяси кшбасшыларды алыптастыруды негізгі жолы. Мндай саяси кшбасшы типіні мысалдарын кптеп келтіруге болады: Г.Шредер (Германия), Б.Клинтон (АШ), Ж.Ширак (Франция), Т.Блэр (лыбритания). Оны билігі бкіл оам мойындаан ыты нормалар еркіндігіне негізделген. Билікті рбір алып жрушіні міндеті Конституцияда жне нормативтік-ыты актілермен аны белгіленген. Осылайша саяси кшбасшыны задылы блігі тымды негізделген.
Харизматикалы кшбасшылар ерекше, оларды билігі (длірек айтанда – беделі) заа немесе дстрге сйенбейді, таза жеке басыны сапаларына, солара сенім арылы іске асады. Харизма билік ралдарыны кмегінсіз-а з соына бараны ертуге абілетті. Харизматикалы кшбасшыны таы бір сипатты белгісі – ізбасарларыны оан кіршіксіз берілгендігі. М.Веберді кзарасы трысынан аланда харизматикалы кшбасшы заа бармайды, белгілі бір уаыттан кейін ол тымды-жария типке немесе дстрлі типке тетін болады.
Харизматикалы кшбасшы кез келген оамда пайда болуы ммкін. XX асыр крсеткеніндей, харизматикалы сапалы кшбасшы фюрерге – орыныш, сйіспеншілік пен уаныш туындататын кейіптегі жартылай дай ксемге айналуы ммкін. Мндай кшбасшы оам алдында тран міндеттерді шешу тсілдерін бір зі білетініне іштей сенімге толы болып, з еркіне сзсіз баынуды талап етеді.
Харизматикалы кшбасшы былысы оам міріні тпелі кезеінде айталы, лгілеу (модернизация), немесе елді жалпы лтты дадарысты жою кезеінде аны байалады. Харизматикалы кшбасшыларды мысалы Иосиф Сталин (КСРО), Мао Цзэдун (ытай), Саддам Хусейн (Иран), Ким Ир Сен (Солтстік Корея), Фидель Кастро (Куба), Ясир Арафат (Палестина) бола алады.
Американды саясаттанушы Маргарет Дж.Херманн жйесі саяси кшбасшыларды типтеуді азіргі бірден-бір аса маызды жне кеінен тараан трі. Ол саяси кшбасшыларды имидждеріне арай жйелейді, топтастырып жіктейді. М.Херманн трт факторды: кшбасшыны мінез-лы; оны жатаушыларды, ізін уушыларды асиеттері; кшбасшы мен оны ізбасарларыны зара байланыс тсілдері; кшбасшылыты жзеге асатын наты жадайы негіздерінде саяси кшбасшыларды трт бейнелі типтерін бліп крсетеді.
Саяси кшбасшыны алашы жинаталан бейнесі – ту ктеруші. Ол ірі стратег. Ол шынайылыты зіні круімен ерекшеленеді, масаты бар, соынан адамдарды ерте алады, болып жатан былыстарды сипатын, оны арынын анытайды, саяси бадарламаны алыптастырады жне з идеалдарын іске асырады. Оны олдаушылар оан ешандай ыпал жасай алмайды. Мндай типке Ресей большевиктеріні кшбасшысы В.И.Ленинді, АШ-таы негрлерді азаматты ы шін крескер Мартин Лютер Кингті жатызуа болады.
Саяси кшбасшыны екінші бейнесі – ызмет етуші. Ол зін олдаушыларды мдделерін дл білдіру арылы мойындатуа олы жетеді. Кшбасшы соларды атынан рекет етеді, ол топты агенті. Практикада мндай типті кшбасшы зіні ізбасарлары нені ктуде, неге сенеді жне неге мтаж сиятыларды басшылыа алады. Осындай типтегі кшбасшыны мысалына Г.Кольді (Германия), кеестік партиялы бюрократияны мддесін білдірген Л.И.Брежневті, Д.А.онаевты айтса та жеткілікті.
Саяси кшбасшыны шінші бейнесі – саудагер. Ол зіні идеяларын, бадарламасын, жоспарларын сайлаушыларды олдауына айырбастайды. Сендіру абілеті мндай кшбасшыны маызды белгісі болып саналады. Осы абілетіні арасында кшбасшы – саудагер олдаушыларын зіні жоспарын жзеге асыруа тартады. Американы ырыншы Президенті Р.Рейган саяси кшбасшыны осындай типіні мысалы.
Саяси кшбасшыны тртінші бейнесі – рт сндіруші. Оны зіні жатастары алыптастыран елеулі уаыт талаптарына тез реакция жасау ерекшелейді. Ол иын-ыстау жадайларда тиімді рекет етуге абілетті, тез шешім абылдайды, жадайа сйкес тымды жауап айтарады. азіргі жадайдаы кптеген саяси кшбасшыларды осыларды атарына жатызуа болады.
Саяси кшбасшыларды жинаталан трт бейнелері – типтері шартты трде ана, йткені олар таза кйінде те сирек кездеседі. Кбінесе кшбасшы зіні саяси мансабыны р трлі кезедерінде жоарыда баяндалан идеалды типтерді райсысыны айсыбір асиеттерін байланыстырып, йлестіреді.
Америка алымы К.Ходжкинстон саяси кшбасшыларды біратар: билікте жеке басыны зімшіл мдделеріне жетуге баыт-бадар стаан, атап айтанда мансапор-кшбасшы; билік саласында здерін сынан азаматтарды мдделері шін рекет ететін саясаткер-кшбасшылар; билікті йымдастыру процесінде аппаратты рылымдарды жне механизмдерді шебер пайдаланатын техник-кшбасшылар; жне де саясатта жоары масат шін рекет етуші, идеологиялы масаттары мен ндылытарын жзеге асыру шін кресетін аын-кшбасшылар іспетті біратар типтерін бліп крсетті.
Саяси кшбасшыларды типтеуді бірден-бір масаттары, орытындылаушы лшемі болып оларды алдына ойан жне оларды оама тигізетін ыпалдары жатады. Осы лшемдерімен байланысты Америка саясаттанушысы Роберт Такер саяси кшбасшыларды ш типін: консерваторларды, реформаторларды жне революционерлерді ажыратып крсетеді.
Консерваторлар алыптасан оамды мір формаларын толы сатауа баыт-бадар стайды. Осыан сйкес саяси кшбасшыны бкіл белсенділігі, оны бадарламасы мен барлы имыл-рекеті азіргі тріндегі оамды сатау ажеттігін длелдеуге баытталады. Саяси кшбасшыларды мндай типін кптеп кездеседі деп айтуа келмейді. Таза типті консерваторлар те сирек кездеседі, зіні стаан осы баытын ызметті кейбір саласында крсетеді. Мысалы, сырты саясатта консерватизмді жатаан Ч.Черчилль болды.
Реформаторлар оамды рылысты ке клемді реформа жргізу арылы, е алдымен бкіл билік рылымын реформалау негізінде оамды рылысты радикалды айта руа тырысады. Кшбасшыларды осындай типіне, мысалы, ытай реформаларыны инициаторы Дэн Сяопин жатады.
Революционерлер принципті згеше баса оамды жйеге туді масат етеді. Тарихты крсеткеніндей, мндайда бейбіт жолмен ту те сирек кездеседі. Роберт Такер К.Марксті «архитиптік» революцияшыл саяси кшбасшы санайды.
Саяси кшбасшыларды типтерге жіктеуді згеше бір жйесін Г.Лассауэл сынды. Оны негізіне саяси кшбасшыларды белгілі бір мінез-лы лгісіне бейімділігін анытау алынан. Осы лшемге сйкес саяси кшбасшылар гітшілер, йымдастырушылар жне теоретиктер болып ш типке блінеді.
Кшбасшы-гітшілер халыа сзді кшімен, шешендік нерімен, жеке басыны лгі-негесімен ыпал етуді басаларынан арты креді.
Кшбасшы-йымдастырушылар кадрлармен жмыс істеуді натады. Оларды кбінесе йымны кшін з ыпалын орнату шін олдану ммкіндігі ызытырады.
Кшбасшы-теоретиктер арамаындаылара зіні аыл-ой рісіні жоарылыымен ыпал жасайды.
Г.Лассауэл сынан амалдан баса да саяси кшбасшыларды типтеуді кптеген жолдары бар, мысалы, саяси билікке атысты эгоорталыты жне социоорталыты деп блу алыптасан.
Саяси кшбасшыны эгоорталыты типі билікті зіне жмсайды, одан тек жеке басыны табыстан-табыса жетуіні, баюыны, ыпал етуіні, танымал болуыны, жеілдіктер алуыны кзін креді.
Саяси кшбасшыны социоорталы типі з ызметіні басты мнін оама ызмет етуден, оамды міндеттерін орындаудан креді. Кшбасшыны айсыбір млімдемесіне арап мндай баыт-бадарды анытау ммкін емес, оан тек тарих ана баа береді. Мысалы, Ш. де Голльді мірбаяны оны саясаткер атаына арамастан, е алдымен жеке басыны билігін орнатуа тырысанын крсетіп, билік ол шін белгілі бір саяси бадарламаны жзеге асыруды тек ралы боланын байатты. зіні саясатын француздарды басым кпшілігіні олдамайтынына кзі жеткеннен кейін Ш.де Голль 1969 жылы ызметтен з еркімен кетіп, билікпен жеіл оштасты.
Саяси кшбасшыларды басару стиліне орай авторитарлы жне демократиялы деп екі типке бледі.
Авторитарлы тип – бл билікте з монополиясын орнатуды талап ететін кшбасшы[125]. Оны идеалы толыымен бір зіні жеке билеуі. Мндай кшбасшыда йымдарды, топтарды мшелері арасындаы байланыс жоа шыарылады немесе кшбасшыны баылауымен жреді. ол астындаы адамдара тек атарушылар ретінде арап, оларды пікірлерімен санасу тіптен азаяды. Авторитарлы кшбасшы оластындаыларды белсенділігін кімшілік дістермен ктеруге тырысады. Оны басты аруы – «темірдей талап етуге», кш олдануа, жазамен орытуа саяды. Ол сын айтуды ктермейді, басаша ойлауа жол бермейді.
Демократиялы кшбасшылар топты, йымны ызметіне ркімні барынша атысуын олдайды, жауапкершілікті з олына шоырландырмайды, керісінше, оны топ, йым мшелеріне таратып беруге тырысады жне оларды пікірлерін, мдделерін есепке алады. Мндай кшбасшылар сына ашы тседі, адамдара мейірімді, ынтыматасты пен мдде ортатыы ахуалын жасайды, ммімгерлікке барады. Осындай жадайда брі де, басшы да, ол астындаылар да шешімдерді абылдау жне жзеге асыру, басару процесіне атысады.
Барлы саяси кшбасшыларды жалпылама классификациялауды бірі оларды деттегі-жай («натылы») жне лыа (лы «батырлар» мен лы «жауыздар») блу жатады. Алашылары натылы кшбасшылар, тарихта айтарлытай із алдырмайды, оианы деттегі барысына згеріс жасамайды. Екіншілері, кшбасшы-батырларды (жне жауыздарды) саясатта з крулері бар жне онда лкен леуметтік жне саяси згерістерге сотыратын з ойларын жзеге асыруа тырысады.
Саяси кшбасшыларды ызметіні сипатына орай оларды жадайлы жне мбебапты типтерге бледі. Жадайлы кшбасшыны алыптастыру мен сыну, ктеру механизмдерін наты жадай міндеттері анытайды. мбебап кшбасшы траты трде кшбасшы мртебесін иеленеді. Жадайлы кшбасшыдан айырмашылыы, мбебап кшбасшыны сыну, ктеру айсыбір жадайлы мселені шешумен байланысты емес, керісінше, саяси йымдарды мір сруіні жалпы задылытарымен аныталады. Кез келген саяси йым зін белгілеу процесінде з атарынан кшбасшыны сынады.
Саяси кшбасшыларды ызметтеріні сипаты мен ауымы негізінде типтеуді таы да бір ммкіндігі бар. Осыан орай саяси кшбасшыларды шаын топ кшбасшысы; йымны кшбасшысы; мемлекетті, жалпы оамны кшбасшысы деп ш дегейде ажыратады. Шаын топ кшбасшысы билікті топтаы аса беделді адамдардан алады. Бл бірлесе тікелей ызмет ету процесінде топты баалаан оны жеке басыны сапалары негізінде алыптасады. Бл жадайда шаын топ кшбасшыларын іскер кшбасшы, интеллектуалды кшбасшы жне арым-атынас кшбасшысы деп ш трге блуге болады.
Іскер кшбасшыа йымдастыруа абілеттілік, тапырлы, прагматизм тн. Интеллектуалды кшбасшыны беделі крделі міндеттерді шешу шеберлігіне, стандартты емес шешімдер табуа ептілігіне, топты «аыл-ой (ми) орталыы» функциясын атару абілетіне негізделген. арым-атынас кшбасшыны зара тсіністікті жне ынтыматастыты дрыс жола оюмен ерекшеленеді.
Екінші дегейдегі саяси кшбасшы – бл оамды озалысты, йымдарды, партияларды жне т.с.с. серкесі, наты леуметтік топтарды (жіктерді) з мдделерін анааттандыру ммкіндігін байланыстыран адам. Мндай дегейдегі кшбасшылар оамды пікірге жеке басыны сапаларымен ыпал етеді жне оларды олдайтын адамдарды кшбасшыа деген ажеттілікті ктуі де сер етеді, соысы баралы санадаы ерекше былыс. Топ кшбасшыа белгілі бір дрежеде сенім мен саяси олдау крсетуді аванспен береді.
шінші дегейдегі саяси кшбасшы – бл билік атынастары жйесінде рекет етуші саясаткер, оны ондаы саяси кшбасшылыы леуметтік институт ретінде берілген. Бірінші жадайда принциптік маызы бар тлалы сипаттар екінші, шінші дегейдегі саяси кшбасшыны мінез-лында мнді саналады. Осы жадайда саясаткерді ызметі наты саяси мдениетке тн сырты реттеушілер яни саяси кшбасшылар механизмдерімен аныталады.
Саяси кшбасшылар типтеріні алуан трлігі оларды ызметтеріні баыттарыны кпшілігімен, шешетін міндеттерді ауымымен тсіндіріледі. Бай саяси практика ртрлі елдерде саяси кшбасшыларды жаа типтеріні жиі пайда болуына сер етеді. Саяси кшбасшыларды жаа типтеріні кескіні билік саласында жаа байланыстар мен арым-атынастар енді ана айындалып жатан тпелі оамдарда ерекше байалады.
Бл жерде жоарыда келтірілген саяси кшбасшыларды типтеріні таза кйінде те сирек кездесетінін ескеруіміз керек. Саяси кшбасшылар кбіне-кп з саяси ызметтерінде аталмыш кшбасшы рбір типтеріні элементтерін йлестіреді.
Осымен байланысты саяси кшбасшыларды соы он жылдаы дамуында біратар аымдар айындалады.
Мндай аымны біріншісіне кшбасшыларды институционализациясы жатады. Ол е алдымен саяси кшбасшыларды срыптау процесінен, оларды билікке дайын болуы мен озалысын жне оларды ызметіні зі белгілі бір институттарды – нормалар мен йымдарды шеберінде жзеге асатынын байатады. Саяси кшбасшылар функциялары Конституциялармен жне баса да зады актілермен за шыарушы, атарушы, сот жне апаратты биліктерге блумен шектелген. Сонымен атар, саяси кшбасшыларды срыптау мен олдауды оларды з партиялары іске асырады, оларды ызметіне сол партиялармен атар оппозиция жне жртшылы баылау жасайды. Осыны брі оларды билігін жне айла жасау ммкіндігін біршама шектейді, ортаны шешім абылдауа ыпалын арттырады.
Саяси кшбасшылар дамуындаы келесі маызды аымны бірі – экономикалы жне леуметтік мселелерде кшбасшыларды белсенділігіні артуы. Бл сіресе демократиялы мемлекеттердегі саяси кшбасшыларды айрышалайды. Осы аымны дамуы кптеген жадайлара байланысты. Саяси кшбасшыны ызметімен байланысан экономикалы тратылыты амтамасыз ету, азаматтарды леуметтік оралуын ныайту, лтты л-ауатын арттыру оны ыпалын арттырады, оны жатаушыларды санын кбейтеді, оппоненттерді позициясын лсіретеді. Келесі жадай саяси белсенділікті уаытша шебермен шектелуімен байланысты. Мысалы, АШ президентіні трт жыла сайланатыны белгілі. Біра жоары экономикалы нтижеге жету, халыты л-ауатын арттыру оны келесі мерзімге таы да сайлануыны е сенімді ірге тасы саналады.
Саяси кшбасшыларды дамуында маызды шінші аым – оларды ксібилігі. 1919 жылы М.Вебер «Саясат уестілік жне маманды ретінде» деп аталатын ебегінде билік шін крес дадысын жне азіргі партия жйесі жасаан оны дістері жніндегі білімді талап ететін саясатты «ксіпорына» айналуын, сонымен атар саясаткерлер шін бл ызмет негізгі маманды болып табылады деген. Шынында, бгінде саясаткер халыты талаптарын аны та наты тжырымдауды амтамасыз етуді йаратын, жымды шешімдерді абылдау мен жзеге асыру шін парламент жне кімет органдарымен, БА, оамды йымдар мен жекелеген адамдармен ажетті байланыс орнатуды, шиеленістерді шешу мен келісімге келуді дрыс жола оюды оамды байланыс саласындаы мамана айналады.
Осы функцияларды арнайы білімі, дадысы жне тжірибесі жо адам бгінде тиімді жзеге асыра алмайды.
Саяси ебек дрігер, конструктор немесе адвокатты мамандыы сияты бірте-бірте мамандыа айналады. Ол траты жне басты табыс кзіне айналады. Ксіби саясаткерлер сайлау нтижесінде лауазымды ызметке отыранына арамастан, жоары эшалендаыларды кпшілігі, детте, билеуші партиялар ауысаннан кейін де з ызмет трін сатап алады. Бан оларды парламенттегі, партиядаы, жергілікті зін-зі басару органдарында, баса да мекемелерде біратар саяси ызметтерді шоырлауы ыпал етеді.
Біратар елдерде – Жапония, Франция, АШ-та саяси ызметті ксібилік есепке алу болаша саяси кшбасшыларды тіптен бала башасынан немесе жасспірім шаындаы жне арнайы мектептерде жне университеттерде оларды дайындаудаы іріктеуден крінеді. Мндай шаралар азаматтарды саяси атысуларын дамытуды жне билікті иеленгендерге баылауды ныайтуды штастыру саяси кшбасшылыты тиімділігін арттыруа, оны бкіл оам мддесіне баындыруа ыпал етеді.
Саяси кшбасшылар дамуындаы тртінші маызды аым – бл саяси процестегі ауымды, басынан кешіріп отыран жаанды аым. Кпшілік халыты ХХ асыр – ХХІ асыр басында ауымды стрестік жадайы жне ылыми-техникалы прогресс жасаан тбегейлі згерістер адамзат ркениетіне шаыру тастаан аламды мселелерді туындатты. Осы жадай саяси кшбасшыларына жаа жоары талаптар ойды[126]. Оларды адамдарды тадырына, здері билеп отыран халытар мен мемлекеттерді бгіні мен болашаына жауапкершілігі тез артты. азіргі саяси кшбасшылар адамзатты жаанды мселелерін есепке алмай, з мемлекеттеріні даму бадарламасын сына алмайды. Олар здеріні ішкі саясатын жалпы дние жзілік, аламды процестерді раушы ретінде арастырулары тиіс. Осы жаа аымды тсіну жне жргізіп жатан саяси баытта оны ескеру жоары дегейдегі саясаткерлерді ерекшелейді.
Саяси кшбасшыларды дамуындаы бесінші маызды аым – бл Цезарь, Петр І, Наполен, Бисмарк, Гитлер немесе Сталин сияты саяси кшбасшы-ксемдерді немесе батырларды азіргі жадайда пайда болуыны ммкіндігін азайту. Бан себептер те кп. Соларды арасында: оамды мірді бірнеше айта крделенуі кшбасшылар функцияларын жзеге асырудаы ебек блінісіні ажеттігін туызады, «саясаткерлерді ызмет еркіндігін», билікте болу мерзімі саяси кшбасшыны ммкіншілігін шектейді. Сонымен атар, жоарыда айтыланындай, ірі саяси кшбасшылар кбіне-кп тере дадарысты кезедерінде крінеді. Осымен байланысты ХХ асырдаы тере экономикалы, саяси дадарыстара сас былыстарды болдырмау шін азіргі мемлекеттер оларды болжамдауды йренді. Осы себептермен байланысты азіргі кшбасшылара ксбасшы-ксем-батыр болу ешбір келмейді, азіргілері шін наты жадайда з елдерін лтты ауіпсіздік, халыты л-ауатын арттыру жне адам ын кбейту іспетті ш маызды ндылытармен амтамасыз ету тн.
Саяси кшбасшыларды дамуындаы жаа маызды алтыншы аым – ол формальды емес саяси серкелерді ролі мен ыпалыны артуы. Кптеген формальды емес кшбасшыларды аттарын атауа да болады. ХХ асырдаы сондай формальды емес саяси кшбасшыларды е крнектісі Кеес физигі, КСРО А академигі, Нобель сыйлыыны лауреаты Андрей Сахаров. Америка саясаттанушысы Роберт Такер оны жаа типті саяси кшбасшы деп атайды. Дние жзіне танымал крнекті алым, академик А.Сахаров, атомды соыс бола алан жадайда оны адамзата тндіретін апат аупіні ауымын мойындап, лем халытары мен кіметтеріне меморандуммен шыты. Ол дние жзіні кптеген елдерінде адам ы шін крескер ретінде белгілі болды, бл мселені жаанды міндеттер дегейіне дейін ктерді. Академик А.Сахаровты, мысалы, мемлекеттік саясатты баылау ммкіндігі болмаса да, формалды емес саяси кшбасшы саяси рдістер дамуында аса маызды рл атара алатынын крсетті.
азастан Республикасында соы уаыттарда жріп жатан саяси процестер ондаы саяси кшбасшыларды дамуыны кейбір аымдарын анытауа мімкіндік берді. Біріншіден, саяси кшбасшылар жне жаа идеялар рыногыны мейлінше жеткіліксіздігін байатты. ткен бес жыл ішінде азастан саяси элитасы атарына аз ана жаа кшбасшылар осылды. Бны Н.Назарбаев пен бірге елде рефомалар жргізуді бастаан, біра уаытша саяси биліктен шеттетілген саясаткерлерді айтадан пайдалану аымы крсетіп отыр.
Екіншіден, те ызыты, біра іске асыруа иын жобалар сынан кшбасшы-арманшылдар сияты кшбасшы-теоретиктерді де уаыты бітті. Елімізді белсенді саяси мірінен .ажыгелдин, С.бділдин, С.Терещенко, Ж.Тябаев, М.Жолдасбеков, З.Нраділов, Н.Балынбаев, М.білязов жне баса да кптеген саясаткерлер кетті жне кете бермекші. Наты міндеттер оюа жне оларды шешу шін ресурстар табуа абілетті, жадайды ескеретін жне нтижеге баыт-бадар стаан .Бйменов, Д.алетаев, .Келімбетов, М.л-Мхамед, .Мми, Н.Ныматулин, М.Тжин, Ж.Тймебаев іспетті кшбасшы-прагматиктерді кні туды.
шіншіден, тез арада нтиже алуа есептелген шешуші шараларды жатаушы кшбасшы-радикалдарды жаа рпаын саяси сахнаа шыару ажеттігін оамды санада тсіну артып отыр.
Тртіншіден, саяси мірдегі мнді згерістерге арамастан, елде брыны кшбасшы типі саталып алды, яни кшбасшыны ксемдік типі дстрі згермеді. Ал ксемшілдік, белгілі боландай харизмаа жне жоары билікті бейнелейтін адама берілгендікке негізделеді. Зады реттеушілікке ара сйейтін кшбасшыны тымды-зады-жария типіне ту бірнеше себептерге байланысты крделенеді, е алдымен азастанды лтты зіндік сананы типімен ерекшеленеді, онда ксемні билігі – хан, патша, партияны бас, бірінші хатшылары оам мірін йымдастыруда маызды орын алан. азастандаы Президенттік сайлауды стеротиптік жне тадауды консервативтік болып алып отыранын крсетті. азастан халыны баралы санасында саяси кшбасшыа айсыбір мистикалы фигура ретінде арау саталан. Жаа генерациялы саяси кшбасшы ани асымовты сайлауда жеіліс табу себебін осымен тсіндіруге болады.
Кшбасшылы туралы харизматикалы тсінікті арнайы дайындытан жне іріктеуден ткен, саяси ызмет олар шін маманды болуы тиіс саяси сахнаа жаа генерациялы саяси кшбасшыларды шыуымен згерту ммкіндігі бар. Олар саяси шешімдерді абылдауда, билікті р трлерімен зара рекетте белгілі бір демократиялы нормалар мен процедураларды шедерінде имылдауа тиісті болады. Жаа генерациялы саяси кшбасшылар оама арманды, кпшілік азаматтара болашаты жобасын сынумен атар оларды ала жылжытуды жолдары белгілі деп сендіруі ажет.
азастан мен дние жзіндегі саяси кшбасшыларды дамуыны азіргі аымы осындай. Осыан орай саяси кшбасшыларды шынайы рліне баа беру шін уаыт керек. Уаыт ткеннен со ана кшбасшыларды шынайы мнділігі аныталады.
Жоарыда айтыландарды нтижесінде мынандай орытынды шыаруа болады. Саяси элиталар мен кшбасшылара баа беруде р трлі амалдарды болуы оларды ылым мен практика шін маыздылыын крсетеді. оамды-саяси мір практикасы крсеткендей, саяси элиталар мен саяси кшбасшылар халыты р трлі жіктерінен жне ксіби топтарынан шыандар. р трлі тарихи дуір саяси элиталар мен саяси кшбасшыларды шыуына з ізін алдырары сзсіз. азіргі тжірибе оамды маызы бар саяси фигураларды мемлекеттік-бюрократиялы нерксіп, аржы, скери жне партия тірегіндегілерді жиі сынатынын крсетіп отыр. азіргі оамны элитарлыы ешбір кмн туызбайды. Бл саяси шынды, ол жойылмайды, біра оны ескеріп жне тиімді пайдалану керек. Саяси элиталар мен саяси кшбасшылар басшылы позицияа, ызметке орналасып, оамдаы билікті шынайы іске асуын белгілі бір саяси жйе шеберінде жзеге асырады. Саяси ылым саяси элиталарды алыптастыруда, саяси кшбасшыларды дайындауда, оларды зге леуметтік топтармен байланысын ныайтуда, оларды функционалды міндеттерін анытауда, оларды ызметіне баылауды сипатына жне т.б. з сыныстарын дайындап сынады. Кптеген елдерде мндай сыныстар саяси практикада олданылып келеді жне оама наты пайда келтіріп отыр.